Dva izostavljena poglavlja iz knjige Magnum crimen Viktora Novaka

Mr Goran Latinović

Univerzitet u Banjaluci

Odsjek za istoriju

Ecclesia militans ratuje s Tyrševom
ideologijom i Libellus accusationis:

dva izostavljena poglavlja iz knjige Magnum crimen Viktora
Novaka

(priredio Vasilije
Krestić), Jagodina: Gambit, 2005, str. 213*

Viktor Novak (1889–1977) bio je Hrvat projugoslovenske orijentacije, koji je visoko
obrazovanje stekao u Zagrebu i Rimu i koji je dugi niz godina bio profesor
Univerziteta u Beogradu, gdje je predavao Opštu istoriju srednjeg veka i Pomoćne istorijske nauke. Važio je
kao veliki latinista i paleograf i izuzetan erudita, čija bibliografija broji
preko 500 jedinica. Međutim, iako se najviše bavio is-torijom srednjovjekovne
Dalmacije, njegovo glavno djelo tiče se istorije XX vije-ka. Naravno, riječ je o čuvenom djelu Magnum crimen: pola vijeka
klerikalizma u Hrvatskoj,
koje je objavljeno u Zagrebu 1948. godine. U predgovoru ovog izuzetno obimnog djela, koje
je posvetio “znanim i neznanim žrtvama klerofašizma“, Viktor Novak piše da je
građu sakupljao nekoliko decenija, jer je još kao učenik gimnazi-je počeo da prati
rad rimokatoličkog klerikalizma, a nastavio kao član Austrij-skog istorijskog
instituta, Vatikanske paleografske škole i na kraju kao profe-sor univerziteta.
Nakon višedecenijskog proučavanja Rimokatoličke crkve i na osnovu ogromne
izvorne građe, Viktor Novak došao je do spoznaje da ustaški te-ror ni izdaleka
ne bi dobio na zamahu i širini da ga nije raspaljivao rimokato-lički
klerikalizam, tj. klerofašizam. Takođe, on je zaključio da se onaj dio kle-rofašističkog
aparata koji nije bio neposredno angažovan u vršenju zločina, ideološki zalagao
za fašistički režim. Od samog objavljivanja Magnum
crimen je bio napadan, a iako štampan u tiražu od 4.000 primjeraka, brzo je
nestao iz prodaje, odnosno bio je kupovan i spaljivan. Sličnu sudbinu imalo je i
skraćeno izdanje objavljeno u Sarajevu 1960, kao i reprint izdanja iz 1948.
objavljen u Beo-gradu 1986. godine.

Međutim, 2005. godine izašla je iz štampe knjiga čiji naslov upućuje na za-ključak da
djelo Viktora Novaka nije objavljeno u cjelini ni 1948, a ni 1986. godine. Priređivač
ove knjige akademik Vasilije Krestić u njenom predgovoru upravo piše da danas
vjerovatno i nema ljudi koji znaju da je Magnum
crimen u samom procesu nastajanja doživljavao cenzuru, jer je pod pritiskom komunisti-čkog
vrha Viktor Novak bio primoran da izostavi neka poglavlja. Kad je pripre-mano
drugo izdanje iz 1986. godine nije postojala mogućnost da se dođe do
izostav-ljenih tekstova, iz razloga što izuzetno obimna rukopisna zaostavština
Viktora Novaka, koja se čuva u Arhivu SANU, nije bila sređena. Ipak,
pronalaženjem izo-stavljenih poglavlja stvoreni su uslovi da ovo kapitalno djelo
bude kompletira-no, što je i učinjeno njihovim objavljivanjem. Dva izostavljena
poglavlja štampa-na su dvojezično, na srpskom i na engleskom jeziku.

U prvom od njih, odnosno u poglavlju koje je trebalo da bude četrnaesto u Novakovoj
knjizi, a koje nosi naslov Ecclesia
militans ratuje s Tyrševom ideologijom, Viktor Novak piše da je prvo sokolsko
društvo osnovano u Pragu 1862. godine i da je jedan od njegovih osnivača bio Miroslav Tirš. Glavni cilj
sokolskih dru-štava bio je podizanje nacionalne svijesti, čime je ono postalo jedna
od osnova opšteg narodnog preporoda. Vremenom se sokolska ideologija proširila
i u dru-ge slovenske zemlje, a poslije Prvog svjetskog rata srpske, hrvatske i
slovenačke sokolske organizacije udružile su se u jednu. Međutim, pod uticajem
Rimokatoli-čke crkve, koja je vjersku toleranciju propagiranu od strane
sokolskih ideologa smatrala opasnom za rimokatolicizam, zagrebačko sokolsko
društvo ubrzo je istu-pilo iz Jugoslovenskog sokolskog saveza. Osim Tirševe
ideologije, Rimokatoli-čkoj crkvi smetala je i jugoslovenska misao, prema kojoj
je Jugoslovenski sokol-ski savez bio veoma naklonjen. Viktor Novak piše da je
dalekosežni plan o kleri-kalno-separatističkom djelovanju Rimokatoličke crkve
bio ugrožen sokolskom ideologijom i funkcionisanjem Sokola Kraljevine Jugoslavije.
Iako se tvorac so-kolske ideologije Miroslav Tirš nije odricao ni Boga, niti
crkve, pojedini hrvatski biskupi žestoko su ga napadali kao bezbožnika, a među
protivnicima sokolske ideologije isticali su se sarajevski biskup Šarić i krčki
biskup Sre-brnić. U suštini, Viktor Novak je u ovom poglavlju pokazao koliko je
vrh Rimo-katoličke crkve bio antijugoslovenski i profašistički, pa je i
razumljivo, sa stanovišta vremena u kojem je prvo izdanje štampano, što mu je
bilo onemogućeno objavljivanje ovog teksta.

Iz istih razloga bilo je onemogućeno i objavljivanje poglavlja Libellus
accusa-tionis, koje je trebalo da bude petnaesto u Novakovoj knjizi, a u kojem je riječ o pro-memoriji koju je don Frano Ivanišević uputio 1934. godine nadbiskupu Alojziju Stepincu.
Iskusni sveštenik Frano Ivanišević iznio je zapažanja o Rimokato-ličkoj crkvi u
Jugoslaviji, ističući da u jugoslovenskoj državi postoji potpuna sloboda i
ravnopravnost vjeroispovijesti i da Rimokatolička crkva nije u podre-đenom
položaju (nasuprot shvatanju većine rimokatoličkih sveštenika), pa stoga
kritikuje njen neprijateljski stav prema jugoslovenskoj državi. Takođe, don
Fra-no Ivanišević izrazio se veoma povoljno o kralju Aleksandru I Karađorđeviću
koji “kao sin ove zemlje jednako
plemenitim srcem osjeća za vjernike jedne i druge crkve, što on svaki dan
dokazuje ne samo riječima nego dobrotvornim djelima pružajući iz svoje
darežljive ruke obilne novčane potpore katoličkim crkvama i ustanovama“. Nema sumnje da je ovakvo zapažanje
dodatno uticalo da komunistički režim i ovo po-glavlje cenzuriše, odnosno da
onemogući njegovo objavljivanje. Alojzije Stepinac nikada nije odgovorio na pismo
Frane Ivaniševića, a Viktor Novak smatra da je na zagrebačkom Kaptolu, tj. u
zagrebačkom nadbiskupskom dvoru, postojao samo je-dan dalekosežni cilj – država
u kojoj će Rimokatolička crkva biti jedini i sve-moćni činilac.

Objavljivanjem ovih poglavlja djelo Magnum crimen Viktora
Novaka napokon je kompletirano. Ono je nezaobilazno svima koji izučavaju ili će
izučavati fak-tore koji su rušili jugoslovensku državu, kao i onima koji se
budu bavili ideo-loškim osnovama genocida nad Srbima 1941–1945. S obzirom na to
da je od po-sljednjeg izdanja Magnum crimena prošlo
više od dvadeset godina, očigledna je potreba da ovo djelo ponovo bude
objavljeno i to u cjelosti, zajedno sa izostavlje-nim poglavljima, i da bude
prevedeno ne samo na engleski, već i na druge svjetske jezike.