Goran Komar: Pokušaj sistematskog unijaćenja pravoslavnih žitelja Dalmacije, Istre i Boke 1816-1820.

Postoje dokazi da se episkop Venedikt Kraljević 1816. godine opirao uniji, ali je isto tako istina da je 1818. godine u Beču dao pismenu obavezu da će raditi u tome pravcu. Dvadeset devetog novembra 1818. dao je episkop u Beču pismenu izjavu o postupnom uvođenju unije u eparhiju koja je zahvatala ogromni prostor i koja je baštinila veliku i dugu pravoslavnu tradiciju još od učenika Svetog Apostola Pavla

O ovome pokušaju zna se u srpskom narodu uglavnom po autobiografiji znamenitog protosinđela Kirila Cvjetkovića iz  Baošića u Boki, koju je krajem 19. vijeka objavio prota Dimitrije Ruvarac. No, drugi jedan sveštenik, Ljubo Vlačić, učinio je u svoje vrijeme veoma ozbiljan napor da istraži kutije tajnog arhiva dalmatinskog Namjesništva u Zadru, kako bi osvjetlio događaje koji su poslije 1816. godine potekli veoma užurbanim korakom sa najviše tačke moći u Austriji. Njegove rezultate gledao bih da dopunim nekim, Bokeljima zanimljivim dokumentima znamenite savinske Arhive, jer je ovaj sistematični pokušaj bečke vlade našao odjeka i u djelovanju svetoga bratstva manastira Savina. U to vrijeme igumanom savinskim bio je arhimandrit Nikanor Bogetić iz Grblja koji je obavljao i dužnost bokokotorskog vikara. Upravo ovaj iguman primio je u manastir dijete Konstantina Cvjetkovića iz Baošića koji će se kasnije zamonašiti i odigrati krupnu ulogu u raskrinkavanju djelovanja episkopa Venedikta Kraljevića.

Prota Vlačić se 4. juna 1922. godine obratio Civilnom Kabinetu Komesarijata u Zadru molbom da pregleda arhivsku građu staru sto godina koja je pripadala austrougarskoj vladavini u Dalmaciji. Ovo tijelo je izašlo u susret odredivši uslove za djelovanje srpskom svešteniku koji je poslije dužeg vremena uspio da pročita 1320 spisa koji su uglavnom pisani na njemačkom i italijanskom jeziku, a ponešto i na srpskom. Prota Vlačić je načinio izvode, a neke je spise u cjelosti prepisao. Rezultat istraživanja objavio je u Glasniku Srpske Pravoslavne Patrijaršije 1926. godine, brojevi 7, 8, 16. U ovim brojevima može se u sažetom vidu pratiti suština akcije bečke vlade na obazrivoj pripremi akcije na unijaćenju pravoslavnih Srba. Vlačić je utvrdio da je čitava akcija izvorno potekla iz državnih ustanova Austrije, a ne sa nekog drugog nivoa. Zanimljivo je da vlada u Zadru nije ni smatrala da je episkop Venedikt podesna ličnost za provođenje unije, jer je cijenila da on ne posjeduje kapacitet za pokretanje naroda. Čitava namjera iscrpljivala se u težnji nalaženja podesne ličnosti koja bi svojim sposobnostima i autoritetom privukla narod. Čak je predlagano da episkop bude svrgnut. No, sam episkop je, uvidjevši žalosno stanje obrazovanja u pokrajini, nastojao na uvođenju jednog muškog seminarija. Upravo u toj tački susrešće se pravoslavna episkopija sa težnjama bečke vlade koja je otvaranje seminarija uslovila instalisanjem unijatskog nastavnog kadra, upravo sveštenika iz Galicije u kojoj je ranije postignut rezultat. Postoje dokazi da se episkop 1816. godine opirao uniji, ali je isto tako istina da je 1818. godine u Beču dao pismenu obavezu da će raditi u tome pravcu. Ljubo Vlačić nalazi da se on na taj način politički pozicionirao prema nastojanju ambicioznog vikara arhimandrita Gerasima Zelića koji je želio episkopski položaj. Mnoštvo podataka za događaje u provinciji u to vrijeme pruža autobiografija (žitije) Gerasimovo objavljeno u Budimu. U biblioteci manastira Savina čuva se jedan dobro očuvan originalni primjerak iz kojega sam imao zadovoljstvo čitati. Valja, istine radi, kazati da nije arhimandrit Zelić bio jedini koji je gledao ka episkopskom položaju. Prije njega nastojao je na tome i savinski arhimandrit Simeon Ivković (1797) čija je majka bila rođena Topljanka, poznat po obnavljanju filijalnog savinskog manastirčića Vavedenja na Arzi.

Dvadeset devetog novembra 1818. dao je episkop u Beču pismenu izjavu o postupnom uvođenju unije u eparhiju koja je zahvatala ogromni prostor i koja je baštinila veliku i dugu pravoslavnu tradiciju još od učenika Svetog Apostola Pavla. U prethodna dva vijeka ta je eparhija branjena svim raspoloživim sredstvima od pravoslavnog naroda i manastira u provinciji, a toj je odbrani vrlo dugo načalstvovao novski manastir Savina (posebno mitropolit Stefan Ljubibratić 1737ϯ i jeromonah Arsenije Milutinović 1754ϯ). Episkop je u tome času imao 53 godine. Doživio je duboku starost koju je provodio u Veneciji sve do 1861. godine. Prepiska državnih tijela iz toga vremena otkriva podatke o ranijim pokušajima putem upućivanja u provinciju jednog grko-sjedinjenog episkopa tokom 1804. godine, ali takvi projekti nisu dali nikakav rezultat osim suprotnog očekivanom. Ovakvi podaci, naglašavano je, nosili su obavezu strogog čuvanja tajnosti. Episkopu je 1818. naloženo da razvidi prilike u Dalmaciji i Boki. U skrovitoj prepisci državnih organa tokom 1816. godine, predlagano je iz Namjesništva u Zadru prezidijumu Dvorske Centralne Organizacione Komisije u Beču da se ispita stav samog episkopa Kraljevića, kao i arhimandrita Zelića kao grko-nesjedinjenih. Takođe, da se finansijski fundiranom sveštenstvu podijele ordeni i počasti. 7. marta 1816. godine Prezidijim je naložio Namjesništvu da ispita stav episkopa. Namjera je bila da unija kao projekat krene od samog episkopa kako se to već postiglo u Galiciji. Ukazano je na činjenicu da se budućoj eparhiji ostavlja mogućnost braka sveštenika, stara liturgija i disciplina, kao i pravo potvrđivanja episkopa. Sugerisano je da se arhimandrit Zelić ne uvodi u ovu tajnu kao nepouzdan, kao i da se postaraju oko udaljavanja njegovog iz provincije. Važna prepiska uslijedila je u julu 1816. godine iz čega se vidi da je akcija dobijala na dinamici. U međuvremenu, obavljeni su skroviti razgovori sa episkopom. Prezidijum Namjesništva u Zadru javio se pismom u Beč kazujući o rezultatima razgovora kojim se navještava da je episkop naklonjen uniji, ali da je izrazio bojazan od štetnih političkih posljedica ako bi se izveli preuranjeni potezi. Bojao se zbog neukosti sveštenstva. On je predlagao laganiji korak i postupnost. I ovdje se govori o imenovanju pod Francuzima jednog grko-nesjedinjenog episkopa, a govoreno je i o filadelfijskim unijatskim episkopima u Veneciji. Intencija pisma je ležala u ukazivanju na vremena u kojima su pravoslavni u pokrajini stajali pod jurisdikcijom rimskih biskupa, ne kazujući da je njima putem mletačke ustanove nametana unija u njihovome htijenju da žive pod jurisdikcijom carigradskog patrijarha i sopstvenih srpskih partrijaraha. Valja se sjetiti slučaja vladike Nikodima Busovića ili blaženog Metodija Moronija.

Zanimljivo, u času dovođenja unijatskih nastavnika, episkop se nalazio u kanonskoj vizitaciji u Boki. Dolazio je i u Savinu o čemu ima traga u manastirskoj Arhivi. Veoma je važno da je on u tom periodu gajio potpuno povjerenje u protosinđela Kirila Cvjetkovića koji je bio jako blizu zbivanjima i koji je tajni vladičin protokol pronašao u vladičinim ladicama dostavivši ga skradinskim Srbima. Zbog toga djela, otac Kiril je dopao zatvora iz kojega nije izašao za duže od 24 godine. Dok se vladika bavio u Boki stiglo je ovdje anonimno pismo iz Dalmacije na adresu kneza grbaljskog Filipa Lazarovića u kojem je vladika denunciran. Vladika je podozrijevao da ga je sastavio Zelić. Kada je isplovljavao iz Boke, kraj Ponte Oštre čekala ga je bokeška lađa sa namjerom da ga liši života, ali je na vladičinom brodu uočeno prisustvo kotarskog poglavara pa se odustalo od akcije. Drugo anonimno pismo došlo je u manastir Savinu arhimandritu Nikanoru Bogetiću, dakle, drugome Grbljaninu koji će uzeti učešća u odbijanju episkopa Kraljevića. Nedavno sam objavio pismo savinskog igumana episkopu u kojem ga pita o pozadini događaja kazujući da mu se dok uzima pero tresu ruke, ali da mora da pita. U toliko, stigla je i Poslanica Carigradskog patrijarha kojom je episkop Kraljević proglašen za šizmatika, kao što je ranije, početkom 18. vijeka, osuđen i Melentije Tipaldi. Kotorski sveštenik Jakov Popović prestao je da pominje episkopa u liturgiji, a za njim su sljedovali svi novski sveštenici koji su u Savini o toj odluci obavjestili igumana Nikanora. Desilo se to 23. avgusta 1820. godine. Na proslavi Gospođin-dana 1820. godine, episkop nije pomenut u liturgiji u manastiru Savina.

Atentat dalmatinskih Srba na episkopa Kraljevića nije uspio. Protosinđel Kiril Cvjetković dopao je doživotnog zatvora, a poslije 24,5 godina smješten je u manastir Bezdin gdje je takođe živio pod prismotrom. Nije mu dozvoljeno da se vrati u Baošiće. U Savinu je poslao veliki broj knjiga na poklon, a tokom mojih istraživanja u savinskoj Arhivi našao sam u popisima manastirske imovine dokaze da su knjige uručene manastiru. Projekat unije je propao, kao što su propali prethodni oštri nasrtaji u vrijeme Vicka Zmajevića i Matije Karamana, kao i tajni pokušaji u početku 19. vijeka.

PISMO SAVINSKOG IGUMANA EPISKOPU KRALjEVIĆU (G. Komar, Manastir Uspenja Presvete Bogorodice na Savini…, 2013. godina)

N. 43. Mon(as)tir Savina na 19 avgusta 1820. Trepeštutmi, udi i pero iz ruki ispadajet otkudu načnu, prinesti vam, neizrečenoje roptanije koje mi podnosimo ot sego naroda ot mala i do velika ot mužeskog pola i ženskog govoreći protiv vaše če(s)ti a napunjeni ot sluha, a nješto ot knjig bez potpisov ot tamošnjih lic Dalmatov i Treštinov, s neizrečenim bezčestijem govoreći da se vl(a)d(i)ka Kraljević impenjao veličestvu ćesarovu, okrenuti vas narod dalmantiski i bokeški u unijatstvo, i nas i svijeh koji smo ot klera cerkovnago kore i kritikaju, das vlad(i)ka darovao svakom parohu po dvije stotine fjorinov, za njeke podpise, i najposlije s došestvijem ot Triješća kape(ta)n Spiro Matković u moje slušanje rekavši našemu bratu Makariju, i ti si ot partida Kraljevića koji si  potega ot istoga sto taljerov i vas narod nas kritika i kori da smo ot partida Kraljevića, i nariču nas da smo papište i unijatii za taj uzrok ot prešedšoj prazdniku Uspenija Matere B(o)žija, bojeći se naroda skratili smo ime vaše na veliki vhod, no S(vja)tjejši Praviteljstvujušči Sinod  so v sjemi pravoslavnimi arhijereji u kojem ste čislo i vi, a u napred sljedovateljno kako i prežde, ne utoljivam narod i otražavam da prestanu ot roptanija, ma što je fajde što ja više otražavam i utoljivam i u molčaniju polagam, to oni više ropštut za koje preporučam V(ašemu). V(isoko). P(reosveščeniju). da pišete  nam česovo izvjestje kako se tamo ovo djelo okončilo, i da biste poslali jedan cirkular, kako vi znate na svu ovu provinciju za utoljenje i satesvanje narodno pri kojem ostajem s moijem V(isoko) počitanijem.“

Izvor: Stanje stvari

Vezane vijesti:

Goran Komar: Dr Ćiro Truhelka – zatirač srpske istorije i …

Nikšić: Korovu oteta istorija | Jadovno 1941.

Ćirilica – Trebinje: Reprint „Savinskog bukvara …