Etnocid u NDH – Od zabrane Ćirilice do Germogena

Etnocid, kao jedna od komponenti genocida, predstavlja atak na samu osnovu identiteta nacije. Pod ovim pojmom podrazumeva se asimilacija i prisilna integracija određene grupe putem pravnih i administrativnih mera, odnosno nasilno nametanje jezika,  religije i tuđinske kulture. Svi ovde navedeni elementi su prisutni u obrascu ponašanja vlasti NDH od prvih dana njenog postojanja. Iz delovanja ustaškog režima se bez sumnje može izvući zaključak da su ove ,,suptilnije” metode obračunavanja sa ,,nepodobnim elementima” bile podjednako pogubne po srpski narod kao otvoreno ispoljavanje fizičke sile.

Koliki je bio njihov značaj za ustaški vrh govori činjenica da je jedan od prvih zakona donetih u NDH bio zakon o zabrani ćiriličnog pisma. Prosto je neverovatno, čak i za Balkan gde su apsurdi deo svakodnevice, kako je jedno pismo prešlo put od najrasprostranjenijeg na ovim prostorima do predmeta progona i zabrana. Prethodne, prvenstveno austrougarske zabrane, značajno su doprinele da ćirilično pismo, kao izraz identifikacije ali i prkosa, bude utkano u kamen temeljac identiteta srpskog naroda. Zato ne čudi da je ovaj zakon bio prvi korak u obračunu ustaškog režima sa Srbima.

Ustaški ideolozi su radili na svojevrsnoj ,,duhovnoj” likvidaciji Srpstva, koja se ponajviše može videti u njihovoj politici prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Iako izložena progonima težim čak i od onih iz turskih vremena, SPC je i dalje predstavljala najveći oslonac srpskog naroda i bila jedan od retkih činilaca koji je održavao veru u njegov opstanak.

Ideolozi NDH zbog toga su osmislili poseban instrument u službi zatiranja srpskog identiteta – Hrvatsku pravoslavnu crkvu (HPC). HPC je osnovana kao sredstvo za ,,ublažavanje” politike nasilja i ,,poboljšanje” odnosa sa Srbima. Iz delovanja ove organizacije se nesumnjivo može zaključiti da je njena uloga bila prvenstveno političke prirode, odnosno u uspostavljanju trajne veze između Srba i NDH.

Iako je osnovana 1942, kao mera za smirivanje sveopšteg ustanka, HPC je u stvari finalno otelotvorenje ideja koje potiču još iz 19. veka i koje karakteriše potpuno negiranje postojanja srpskog naroda  zapadno od Drine. Srpstvo je smatrano stranim elementom koje je instalirano delovanjem i propagandom Srpske pravoslavne crkve, srpske vlade i inteligencije. U skladu sa tim od 1942. do 1945. godine sprovođeni su uporedo procesi desrbizacije Srba Prečana i ograničavanja srpskog nacionalnog identiteta na prostore uže Srbije.

Hrvatska pravoslavna crkva je bila jedan od nosilaca politike čiji je konačni cilj bila NDH bez ,,stranog” elementa. Primarni zadaci ove organizacije su bili eliminisanje identifikacije pravoslavlja i srpstva i trajno razdvajanje Srba u NDH od ostatka srpskog etničkog korpusa. Međutim, uprkos svoj propagandi i teroru, podrška ovoj organizaciji među narodom je bila veoma niska. Iako je u pojedinim srpskim krugovima vladao stav da se jedino prihvatanjem nove crkve narod može spasiti od istrebljenja, mali broj Srba je postavljen na važne pozicije u hijerarhiji HPC. Za njenog poglavara je Pavelićevim dekretom postavljen član sinoda Ruske pravoslavne zagranične crkve Germogen, između ostalog i zbog njegovog izraženog antikomunizma. Međutim, iz same prirode crkve bilo je jasno je da je na tom položaju predstavljao daleko veću pretnju srpskom nacionalnom biću nego komunistima.

Poglavar HPC Germogen jedan je od retkih crkvenih velikodostojnika koji je 1945. osuđen na smrt. Proglašen je krivim za razbijanje jedinstva srpskog naroda i podsticanje bratoubilačkog rata.

Delovanje tzv. Hrvatske pravoslavne crkve tokom Drugog svetskog rata je malo poznato u srpskom društvu. Posledice koje je ova organizacija mogla da proizvede svojim kontinuiranim delovanjem bile bi nesumnjivo dalekosežne i pogubne po srpski narod. Istorija ovih prostora to potvrđuje. Malo gde na svetu je religija imala toliko značajnu ulogu u oblikovanju nacionalnih identiteta kao na Balkanu.

Značaj ovog problema je u tome što je donekle aktuelan i danas. Svedoci smo masovnih protesta protiv uvođenja ćirilice u Vukovaru, kao i pokušaja registracije Hrvatske pravoslavne zajednice koja za mnoge predstavlja relikt NDH. Balast ratne prošlosti, slabljenje veza sa maticom, strah od netolerantnog okruženja, ali i prirodni procesi asimilacije u velikim hrvatskim gradovima često dovode do hrvatizacije Srba i slabljenja nacionalnog identiteta kod pojedinaca. Jednu od civilizacijskih tekovina 21. veka svakako predstavlja pravo pojedinaca da se po pitanju nacionalnog identiteta izjašnjavaju onako kako oni žele. Međutim, ono čemu srpski narod kao celina mora stati na put jeste da se ovo pravo koristi kao paravan za besramno prekrajanje istorije i negiranje viševekovnog prisustva našeg naroda na tim prostorima.

Izvor: SRPSKI AKADEMSKI KRUG