DRAGAN PETROVIĆ: POSTOJI LI SRPSKA STRATEGIJA U SRPSKO-HRVATSKIM ODNOSIMA (1)

Identitet savremenih Hrvata građen je na katoličanstvu i antisrpstvu, spojivši raznorodne elemente današnje hrvatske nacije

Govoriti o odnosima između naroda, pa i uopšte o jednom narodu krajnje je nezahvalno, pošto se u sociološkom smislu u okviru jedne nacije radi o velikom broju ljudi i različitim slojevima stanovništva po obrazovnom, materijalnom, kulturnom, starosnom i polnom nivou, zatim ljudi koji žive i u različitim regijama, nekad pripadaju različitim konfesionalnim a izuzetno i rasnim grupama.

U odnosima između Srba i Hrvata, dva srodna južnoslovenska naroda koji faktički imaju isti jezik i bar milenijum i po žive jedan pored drugog, bilo je različitih istorijskih perioda, saradnje, prožimanja, savezništva, ali je 20. vek doneo, pored ostvarenja zajedničke države, i u tri navrata velike međusobne sukobe i žrtve. U oba svetska rata, iako je došlo do međusobnih sukoba (posebno genocid kolosalnih razmera nad Srbima u NDH), postojale su i takve okolnosti koje su to delom prekrile
i dale mogućnost različitog naknadnog interpretiranja istorijskih događaja. Prvi put to se dogodilo posle ujedinjenja 1918, kao rezultat i opredeljenja Narodnog vijeća, uključujući u zajedničku državu, između ostalih, i Hrvatsku sa dvema srpskim državama Srbijom i Crnom Gorom. Drugi put to se dogodilo sa partizanskim pokretom NOB, koji je načelno obuhvatio sve nacije i koji je svojom ideologijom pokušao u drugoj Jugoslaviji da potisne u drugi plan svest o stravičnom genocidu počinjenom u NDH kao i celokupne efekte „bratoubilačke borbe“, stavljajući u prvi plan klasnu ideju.

HRVATSKI MAKSIMALIZAM

U tom 20 veku su odnosi između dva naroda imali različite faze,
pa je nakon Drugog svetskog rata došao period od gotovo pola veka zajedničkog života, istina pod neokomunističkom ideologijom čvrste ruke. Učinci te ideologije i za Titovog života pokazali su se recimo događanjem Maspoka, pokazujući koliko je zajednički život, bar što se Hrvatske ticalo, bio relativno krhak. Jer svega četvrt veka od Drugog svetskog rata, kada su Hrvati u okviru SFRJ dobili sve što su mogli u datim okolnostima da požele. Dobili su ideološki zaborav za zločine, delimičan tabu o genocidu nad Srbima, zatim pripajanje SR Hrvatskoj novih teritorija, od kojih mnoge nikad nisu bile u njenom sastavu. Vrlo je važno da nisu imali nikakve autonomije u svom okviru, dok se srpski korpus u odnosu na međuratni period rasparčao formiranjem tri nove nacije odvojene od njega uz istovremeno konstituisanje autonomnih republika, i to samo na tlu SR Srbije. Iako su Srbi činili najveći udeo boraca NOB, naročito u prvim godinama rata, predsednik i vrhovni komandant je bio Hrvat Broz, koji je vremenom srpske kadrove potiskivao sa važnih državnih funkcija u partiji i državi, dok su hrvatski kadrovi dobijali sve veći uticaj. Dakle, pod ideologijom bratstva i jedinstva i Titovog kulta ličnosti među Hrvatima se javlja jedna, pokazaće se, masovna i čak dominantna struja u okviru KP koja će između ostalog pod Savkom Dapčevi Kučar težiti separatizmu. Hrvati su i pod Titom u vreme najvećeg ideološkog jednoumlja tadašnje SFRJ, i pored toga što su faktički dobili sve što su mogli poželeti, verovatno većinski (imajući u vidu masovnost Maspoka), manje ili više otvoreno težili samostalnoj državi. To su višedecenijskom periodu titoizma nije tako otvoreno pokazao nijedan drugi narod za Titova života – do 1980. to na tako otvoren način nisu pokazali ni Slovenci, pa ni Albanci izuzimajući možda 1968. godinu. Sa druge strane, srpski faktor je u isto vreme pod Titom bio teritorijalno i nacionalno raspračan i na svaki način podređen u odnosu na, recimo, prvu Jugoslaviju, jer je SKJ u ideologiju SFRJ značajnim delom ugradila osnove stavova Kominterne iz dvadesetih godina o srpskoj naciji kao hegemonu i ostalim potlačenim nacijama u Jugoslaviji. (Kominterna će već od tridesetih godina ublažiti, pa i promeniti ovakve stavove o srpskoj hegemoniji,
ali je ideologija KPJ, uključujući i Tita, to je samo manjim delom uvažila).

Dakle Srbi su prilično masovno prihvatili pasivno stanje u okviru SFRJ i delovali samo inercijom na nacionalizme i organizovane političke projekte drugih za preuređenje socijalističke Jugoslavije. Posebno je dakle ideologija Maspoka, iako ju je Tito načelno osudio krajem 1971. smenjivanjem vodećih kadrova SK Hrvatske, bila ugrađena u Ustavne amandmane iz 1971. i posebno u Ustav iz 1974, što je bio konačni vodenični kamen oko vrata SFRJ.

Stiče se utisak o stalnim i gotovo maksimalističkim težnjama hrvatskog naciona u odnosu na Srbe u 20. veku. Posebno je to postalo vidljivo kad su pod Titom dobili zaborav za masovno učešće na poraženim stranama u oba svetska rata i uz to teritorijalna proširenja konstituisanjem SR Hrvatske, uz postojanje zajedničke BIH i federalizovane Srbije, uz stvaranje crnogorske, makedonske i muslimanske nacije. O nečem takvom Radić i Maček su između dva rata mogli samo da maštaju. Iako su imali i samog Tita kao Hrvata za vodeću harizmatsku ličnost SFRJ, težili su u vreme dominacije jugoslovenske ideologije bratstva i jedinstva, otvoreno i čini se većinski separatnoj državi, i sve to na antisrpskom resantimanu i na momente pravoj masovnoj histeriji.

Nesporno je da su tokom 20 veka a i ranije u hrvatskom narodu postojali projugoslovenski pokreti i intelektualci. Oni su možda čak u prve dve decenije 20. veka činili i većinu u čitavim regijama poput Dalmacije. Bilo je toga i kasnije, recimo u Istri, gde su se Srbi doživljavali kao blizak prijateljski narod. Međutim, u odnosu na šovinističke pokrete u hrvatskom narodu čini se da su ove snage uzmicale i da su u ključnim istorijskim momentima redovno bile slabije. Uostalom, postojali su i srpski propusti, poput u međuratnom periodu Vidovdanskog ustava,
izglasanog bez saglasnosti ključnih hrvatskih stranaka, pre svega HSS. Postojale su i srpske istorijske krivice, poput atentata u skupštini 1928. Ali u ukupnom posmatranju srpsko-hrvatskih odnosa ipak se lako može sagledati nejednak odnos i ulaganje dve strane u formiranje i opstanak zajedničke države, kao i u okviru hrvatske politike i društva izuzetan uticaj šovinističkih, čak i rasističkih ideja prema Srbima. Naravno, ni u savremenoj Hrvatskoj ne postoji spremnost za iole realno sagledavanje genocidne politike prema Srbima u 20. veku, koja je rezultovala njihovim iskorenjivanjem različitim zločinačkim metodama – od oko 25 odsto srpskog učešća u populaciji Hrvatske početkom
20 veka, na oko 4-5 odsto na njegovom završetku.

ISTORIJSKI POGLED

Hrvati i Srbi imali su dodira i međusobnog prožimanja još tokom ranijih epoha Srednjeg veka i početka novovekovnog perioda. Čini se da pripadnost Hrvata katoličanstvu, a Srba pravoslavlju predstavlja najvažniju razliku između dva srodna naroda, koju su velike sile i Vatikan instrumentalizovale. Prozelitskim delovanjem Katoličke crkve u katoličanstvo su tokom ovih epoha prešli Srbi starih ranosrednjovekovnih oblasti Paganije, Zahumlja, odnosno središnjeg i južnog dela Dalmacije i zapadne Hercegovine.

Tome treba dodati i da je tokom istorijskog konstituisanja Dubrovačke republike u Srednjem veku njenim teritorijalnim širenjem na oblasti južno od ušća Neretve, sve do današnje Prevlake na ulazu u Bokokotorski zaliv, stanovništvo ove oblasti prelazilo u katoličanstvo, ali je sve do početka 20. veka zadržalo srpski identitet (što nije bio slučaj sa najvećim delom pokatoličenih Srba u ostalom delu Dalmacije, posebno
u zapadnoj Hercegovini). Današnja teritorija Hrvatske je sve do početka 19. veka bila podeljena na mletačku Dalmaciju, nezavisnu Dubrovačku republiku, ostatak je pripadao Austriji, dok je Krajina bila teritorijalno izdvojena kao posebna upravna jedinica nezavisno od (od vrhovne vlasti Ugarske) autonomnog bana u Zagrebu. Upravo u Krajini – dakle Kordunu, Lici, Baniji, zapadnoj i delu istočne Slavonije apsolutnu većinu činili su Srbi, koji su bili brojni i u ostatku Hrvatske i u Dalmaciji, dok se, bez obzira na katoličanstvo, stanovništvo Dubrovačke Republike većinski osećalo Srbima i govorilo srpskom jekavicom.

Hrvati su u ogromnoj većini južnoslovenskog porekla (dobar deo se čak preziva na ić), međutim, zbog nacionalne složenosti glomazne Austro-Ugarske monarhije, veliki broj Čeha, Poljaka, Mađara, Nemaca, Ukrajinaca unijata, Italijana i drugih nacionalnosti je službovao u administraciji i vojsci na teritoriji Hrvatske, nakon 1878. i Bosne i Hercegovine, dok je u Dalmaciji i Istri živeo i veliki broj autohtonih Italijana. Od kraja 19. i u prvoj polovini 20. Veka oni su se stopili u hrvatsku nacionalnost prevashodno preko Katoličke crkve i postepenim primanjem hrvatskog (hrvatskosrpskog) jezika. Celo plemstvo na teritroiji današnje Hrvatske bilo je nemačko i mađarsko, dok se postepenim konstituisanjem građanstva u Austro-Ugarskoj ono u Hrvatskoj najviše formiralo iz redova nehrvata sa drugih prostora Monarhije koji su dolazili kao službenici i vojna lica. Na taj način se hrvatska elita bivšeg plemstva i najvećeg dela građanstva, zbog svog pretežno nejužnoslovenskog porekla i pod snažnim uticajem Katoličke crkve, plašila privlačnosti koje su za hrvatski puk i posebno brojno srpsko stanovništvo u Hrvatskoj predstavljale dve nezavisne srpske države – Srbija i Crna Gora: Još više je vladao strah od geopolitičkog uticaja carske Rusije, koji je preko Srbije u Crne Gore širen i na zapadni deo Balkana.

To je ključno pomoglo konstituisanju ekstremnih šovinističkih ideologija Ante Starčevića, frankovaca i potom ustaškog pokreta. To je, uz veliki uticaj ekstremnog dela katoličkog klera i razvoja fašizma u ovom delu Evrope između dva svetska rata, omogućilo nastanak genocidne antisrpske ideologije, a tokom postojanja NDH i genocidne prakse. Ona je u atmosferi srednjovekovnih pogroma i za savremenu evropsku istoriju nezamislivih masovnih ubistava i mučenja odnela i do milion srpskih života 1941-1945. Preteča genocida iz vremena NDH bili su masovni rušilački nemiri i demonstracije protiv Srba još u periodu Austro-Ugarske, posebno u Prvom svetskom ratu. Podsticala ih je Katolička crkva a nekad i same državne strukture Monarhije, koji su upravo u zavadi Srba i Hrvata videle šansu da produže život oronule habsburške države.

Istina srpsko-hrvatski odnosi nisu bili unisoni, oni su imali i dobre periode saradnje, a u okviru hrvatske elite i nacionalnog korpusa svoje predstavnike koji su se zalagali za saradnju, pa čak u nekim slučajevima za stvaranje zajedničke države Južnih Slovena. Riječki sporazum iz 1905. i hrvatsko-srpski sporazum koji je funkcionisao sve do 1918, dakle i u vreme ratnog sukoba, pokazivali su modele saradnje političke elite dva naroda.

Erik From je u svojim radovima ukazao na to da Katolička crkva svojim pripadnicima i vernicima daje prevashodno tzv. matrijarhalnu, odnosno apriornu majčinsku ljubav. To će značiti da njeni pripadnici bivaju prihvaćeni od Crkve samim verovanjem u nju i obredima koje vrše, a ne toliko onim što rade u životu. Sa druge strane, From ukazuje da protestantske crkve, posebno kalvinistička, daju svojim vernicima prevashodno patrijarhalnu, očinsku, dakle uslovljenu ljubav. Protestanski vernik mora da stvori nešto u životu, zgrne bogatstvo svojim radom i etički i moralno se ponaša, što će mu povećati šansu da bude spasen i prihvaćen od Boga.

Maks Veber će u svom kapitalnom delu „Protestantska etika i duh kapitalizma“ govoriti upravo o tome da takvim odnosom prema veri i životu, spasenju i individualizmu, protestantski narodi u praksi stvaraju veće uspehe u privredi od stanovništva katoličkih zemalja. Ali znači li to da, ako Katolička crkva razvija kod svojih pripadnika prevashodno zahtev za bezuslovnom verom i poslušnošću u odnosu, na Vatikan, papu i nomenklaturu Katoličke crkve (papa je nepogrešiv, prema normama katoličanstva), ona, sa druge strane, nudi bezuslovnu materinsku apriornu ljubav, zatim spasenje i pripadnost nacionalnoj zajednici, i na kraju lakše praštenje grehova? Zbog te apriorne podrške vernicima, From primećuje manju stopu samoubistava i odbačenosti u katoličkim društvima i narodima u odnosu na protestanske.

Ali da li takva privlačnost i zavodljiva moć podrške koheziji zajednice, koju nudi Katolička crkva, pored lakog oprosta grehova ako su u skladu sa verom u katoličanstvo, daje i veću mogućnost njenog uplitanja u politiku i usmeravanju društvenih kretanja? Nažalost, imali smo prilike da vidimo i koketiranje Katoličke crkve sa fašizmom i nacizmom u vreme Drugog svetskog rata (videti knjigu Džona Kornvela „Hitlerov papa“, a o genocidu u NDH i držanju katoličkog klera i „Magnum krimen“ Viktora Novaka) i direktnu podršku Austro-Ugarskoj u Prvom svetskom ratu (videti trilogiju akademika Dragoljuba Živojinovića na temu Vatikana i prvog svetskog rata).

Držanje Vatikana u hrvatsko-srpskim odnosima je od izuzetnog značaja za razumevanje neuspeha zajedničke države tokom 20. veka, zatim stvaranja NDH i masovnog genocida nad Srbima, ali i savremene svesti širokih narodnih masa Hrvata o novijoj istoriji dva naroda.

Za razliku od ustrojstva pravoslavnih i protestantskih crkava, koje imaju nacionalne crkve i koje na globalnom planu nisu centralistički ustrojene, Rimokatolička crkva nema na teritorijama država nacionalne crkve (ne postoji Hrvatska katolička crkva, već samo Katolička crkva u Hrvatskoj). Otuda je ona bila važan faktor u otežavanju konstituisanja jugoslovenske države i povezivanja Srba i Hrvata, često radeći na suprotstavljanju i sukobima dva naroda. Tako je nacionalni identitet savremenih Hrvata često građen upravo na suprotstavljanju Srbima i katoličanstvu, što je bio i cement za spajanje tako raznorodnog nacionalnog stanovništva koje čini današnju hrvatsku naciju. U nju je vekovima i na različite načine priključivan i značajan udeo pokatoličenih Srba iz više istorijskih epoha, računajući i procese kroatizacije u poslednjih četvrt veka. Posle genocida nad Srbima tokom 20. veka, bukvalno je desetkovano srpsko stanovništvo.

Delom i zbog izostanka bilo kakvih sankcija prema Hrvatima zbog toga, kao i zbog pokroviteljstva Rimokatoličke crkve i interesa zapadnih sila (u prvom redu SAD i Nemačke), među savremenim Hrvatima antisrpska histerija ne jenjava i čak, uprkos izvršenom genocidu, ima inverzni karakter u optuživanju Srba da su učinili nekakvu agresiju na Hrvatsku. Zapravo To stvara pretnju kontinuiranim genocidom i uništenjem ostatka od ostatka celog jednog naroda, što je, pored holokausta, nezabeleženo u istoriji savremene Evrope. Čini se da, sem antisrpske ideologije Starčevića, frankovaca i ustaša, koju su u različitom obliku preuzeli i Titovi komunisti i tuđmanovci te uticaja katoličanstva, hrvatski savremeni nacionalni identitet i nema drugih važnijih spona, pa se tako uoči fudbalske utakmice Hrvatske sa Srbijom 22. marta pojačavala nikad prekinuta antisrpska histerija.

MIT DOMOVINSKOG RATA

Tzv. hrvatski „domovinski rat“ bio je zapravo proterivanje srpskog civilnog stanovništva od desetostruko brojnije hrvatske armije 1995. na teritoriji koja je bila pod zaštitom UN, dok se SR Jugoslavija držala po strani. Umesto da se hrvatska javnost posle svega distancira od tog genocidnog poduhvata, u savremenoj Hrvatskoj se podstiču mit i histerija da se radi o velikoj pobedi hrvatskog oružja u tzv. „domovinskom ratu“. Puno toga ima analizu i preispitivanje hrvatske javnosti, još više hrvatske nauke, počevši od procesa konstituisanja hrvatske nacije tokom druge polovine 19. i početkom 20. veka, preko učešća u dva svetska rata i, paralelno s tim, razvoja hrvatsko – srpskih odnosa.

Čekajući iz Hrvatske realnu analizu „oružane pobede“ u „domovinskom ratu“ avgusta 1995, možda bi i na srpskoj strani bilo dosta onih nacionalista koji bi se tim povodom setili poznog Jovana Dučića, kako u svojoj osmoj deceniji u Geri pored Čikaga, čuvši zastrašujuće vesti o pokoljima u NDH, podvlači nekad izgovoreno: „Hrvati su upravo specifični radi toga što se ničega ne stide, oni se ističu i hvale onim što bi se svaki ozbiljan narod stideo“. Guranju u zaborav ustaških zločina, pogoduje i preoblikovanje savremene istorije hrvatsko-srpskih odnosa u zapadnoj javnosti. Ono je redovno na srpsku štetu, čemu pomažu geopolitički interesi velikih sila, posebno SAD, Nemačke i Velike Britanije. To se može videti i u odnosu na događaje u savrmenoj istoriji i u odnosu na rad Haškog tribunala, gde je jasan trend nastavka agresije na Srbe i zamene teza o stvarnim masovnim zločincima i žrtvama. To se u široj geopolitici može smatrati i nastavkom sučeljavanja anglosaksonskih sila i u izvesnoj meri Nemačke i Vatikana, sa jedne strane (bez obzira na izvesne razlike i protivrečnosti ovih sila u mnogim drugim pitanjima), u odnosu na Rusiju i pokušaj njenog distanciranje od tzv. „toplih mora“. Zato Rusija mora da bude što dalje od Sredozemlja i uticaja na Balkanu.

U tako teškim i nepravednim okolnostima za srpsku stranu pitanje je kako da se ona postavi u budućnosti u daljim srpsko-hrvatskim odnosima. Naravno da tu ima velikog prostora za jednu ozbiljnu politiku, koja bi na duže staze mogla da u najvećem spreči dalje gubitke, da zaštiti elementarne srpske interese i u perspektivi ponudi hrvatskoj strani obostranu racionalnu i konstruktivnu saradnju, u kojoj bi se iracionalnosti, strasti i mržnje smanjile i sklonile na marginu društva.

(Nastaviće se)

Izvor: NOVI STANDARD