Draga Mastilović: Srebrenički Magnum Crimen

Mogu li globalne imperije srpskom narodu suditi pred Haškim tribunalom bez dubljeg uvida u stravična stradanja Srba u srebreničkom okrugu u sva tri rata?

 Istoričari moraju da govore o kontinuitetu zločina nad Srbima a sve u pokušaju njihovog istrebljenja zapadno od rijeke Drine. Prve koncentracione logore za Srbe, čak i za srpsku djecu sa ovih prostora, formirala je Austrougarska. Taj kontinuitet nastavila je Nezavisna Država Hrvatska i dodala još neke elemente genocida, brutalno fizičko zatiranje i to nečuveno zvjerskim metodama i duhovni genocid, to jest nasilno pokatoličavanje, posebno srpske djece kojima su roditelje prethodno pobili. U ratovima 1991–1995 godine dobrim dijelom je dovršen taj projekat, jer su Srbi iz Hrvatske skoro istrijebljeni, kaže u razgovoru za „Pečat“ Draga Mastilović, istoričar sa Univerziteta u Istočnom Sarajevu.

Tvorci projekta Srebrenica nikada nisu posegli za dubljim uvidom u opšti istorijski, demografski, politički i pravni okvir genealogije problema. Da li se pred našim očima stvara nova istorija?

One sile koje danas kroje naše sudbine imaju, očigledno, i ambiciju da kroje našu istoriju. Zbog toga njih najmanje zanimaju istorijske činjenice, demografski procesi, međunarodno pravo i slično. Haški tribunal, a to je danas sasvim bjelodano, očigledno je nastao sa političkim, a ne pravnim motivima, ali ono što je najzanimljivije jeste njegova ambicija da kroji buduću istoriju. Upravo zbog toga je smiješno nesrazmjeran odnos između Srba i pripadnika ostalih naroda osuđenih u Haškom tribunalu. Posmatrani u tom kontekstu, nisu nimalo slučajni ni današnji pokušaji revizije istorije, pogotovo Prvog svjetskog rata. Osim toga, na taj način najdirektnije se pomaže onim političkim snagama, posebno u Sarajevu, koje danas nastoje da Srbe proglase za fašizoidan i genocidan narod iako su Srbi bili upravo ti koji su na ovim prostorima najviše stradali od fašizma i najviše doprinijeli borbi protiv fašizma. Da i ne govorimo o tome koliko je besmisleno iznova dokazivati da su Srbi, Jevreji i Romi na ovom prostoru bili žrtve genocida, kada vidimo da su Srbi zapadno od Drine, na kraju XX vijeka, dovedeni na rub opstanka. Nema sumnje da će u budućnosti biti dosta onih koji će pisati istoriju Balkana po modelu Haškog tribunala, ali će nesumnjivo biti i onih koji će pisati istoriju samog Haškog tribunala, jer istorija ne pamti nijednu konačnu pobjedu i nijedan konačni poraz i onima koji su danas vladari svijeta niko ne garantuje da će to biti i za, na primjer, narednih stotinu godina.

Kad je počelo da se odmotava klupko zločina u Srebrenici i da li su Srbi bili prve žrtve?

Započeli su bezmalo odmah po uspostavljanju hrvatske vlasti na ovim prostorima. Prva se na udaru našla Srpska pravoslavna crkva i njeno sveštenstvo a zatim i viđeniji Srbi. Sve pravoslavne crkve u srezu srebreničkom zatvorene su, a zabranjena su i sva činodejstvija srpskih sveštenika. Parohijski dom u Srebrenici pretvoren je u ustaški dom, a već prvih dana vlasti NDH srušen je spomenik heroju iz Prvog svjetskog rata, majoru Kosti Todoroviću. Svi pravoslavni sveštenici pohapšeni su i upućeni u koncentracione logore ili protjerani u Srbiju. Ubrzo su uslijedila i prva brutalna ubistva pohapšenih Srba. Osim zlostavljanja odraslih muškaraca, već od prvih dana uspostavljanja hrvatske vlasti u Srebrenici uslijedilo je i zlostavljanje srpske nejači po selima, ali i masovna pljačka srpske imovine, u čemu se posebno isticala zloglasna muslimanska milicija, koju su ustaše formirale od domaćeg stanovništva. Srbi su ubijani na najbrutalniji mogući način. Svjedok tih užasa, Pero Đukanović tvrdi da su ustanici prilikom ulaska u Drinjaču 14. avgusta 1941. godine u podrumu zadružnog magacina zatekli jedno bure u kojem je bilo oko 150 litara ljudske krvi. Srbi iz Podrinja klani su i kasapljeni nad tim buretom a ono je, kao poklon i znak odanosti, trebalo da bude poslato poglavniku Paveliću u Zagreb. Do ustanka koji je podignut početkom avgusta 1941. godine samo u tadašnjem srebreničkom srezu je pobijeno više od 110 Srba.

Kada su počinjeni najmasovniji zločini nad Srbima u Srebrenici?

Prvi masovni pokolj srpskog stanovništva srebreničkog sreza i uopšte Istočne Bosne izvršila je zloglasna Francetićeva Crna legija u toku aprila i maja 1942. godine. Oni su bukvalno klali sve što im se našlo na putu. Veliki broj srpske nejači iz Istočne Bosne stradao je pokušavajući da pređe Drinu i spasi se u Srbiji. Tako su, na primjer, u selu Fakovićima, u jednu kafanu ustaše zatvorile preko 200 ljudi, žena i djece, koje su pohvatale između Drine i Fakovića a zatim ih istu noć brutalno pobili. Njih 56 ustaše su zaklale pred kućom sveštenika iz Fakovića a njihove leševe pobacale u Drinu. Ostalih 179 žrtava ustaše su pobile iz mitraljeza i zatrpale u dvije unaprijed pripremljene jame u Fakovićima. U selu Ježeštica ustaše su tom prilikom izvršile najveći pokolj po broju žrtava. Oni su po danu kupili ljude iz sela, pa su ih noću vodili na potok i tamo klali. Žrtve su prethodno užasno mučili, tukli, silovali, djevojkama su rezali dojke, ljudima su odsijecali djelove tijela, a zatim bi ih preklali. Ove pokolje izvršila je tzv. legija „Šušnjarska“, kojom su komandovali Mustafa i Atif Ademović iz Šušnjara. Iz više sela u opštini Skelani veliki broj ljudi je zaklan kod svojih kuća ili na obali Drine a neki su odvedeni i u ustaški tabor u Skelanima gdje su stravično mučeni. Za njih su ustaše bile spremile posebne i do tada nečuvene metode mučenja. Naime, zatvorenici su morali svaki dan da pojedu po četvrt kilograma soli, a sve u cilju da im ustaše nakon nekoliko dana lakše oderu živima kožu sa glave do vrata. Svjedok tog užasa, Danilo Marinković pojeo je i sam za nekoliko dana tri kilograma soli, ali je uspio da pobjegne iz tog mučilišta u Skelanima. Tragedija srpskih sela srebreničkog sreza nije prestala ni kada je prošla Francetićeva legija, jer je u selima ostala muslimanska milicija kojoj je jedini posao bio da hvata preživjele Srbe ili one koji su pokušavali da se vrate iz Srbije, i da ih kolje. Neka srpska sela potpuno su opustjela. Tako je, na primjer, u selu Zelinje, koje je do tada brojalo 137 srpskih domaćinstava, ostala samo jedna žena od 50 godina. Drugi masovni pokolj srebreničkih Srba izvršen je 14. i 15. juna 1943. godine kada je 29. djelatna bojna u samoj varoši Srebrenica i u selima Zalazje i Brežani brutalno poklala preko 200 Srba, većinom nejači. Pojedinačna ubijanja, pljačke, silovanja i slična nasilja nad srpskim narodom Srebrenice nisu prestala sve do 1945. godine.

Kolike su bile stvarne razmjere zločina nad Srbima u Srebrenici u Drugom svetskom ratu?

Prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina, ustaše su u srebreničkom srezu u periodu od 1941. do 1945. godine ubile 2262 osobe, od čega je bilo 430 djece i 546 žena. Osim rijetkih izuzetaka, sve žrtve ovog terora bili su Srbi pravoslavni. To znači da je u srezu Srebrenica u toku Drugog svjetskog rata ubijeno preko 2200 Srba, ali ni ta cifra nije konačna, jer sve žrtve nisu registrovane, a posebno mala djeca i odojčad koja još uvijek nisu bila ni dobila ime, pa ih tako i nema na popisu žrtava. Od ukupnog broja žrtava srebreničkog sreza u Drugom svjetskom ratu pravoslavni Srbi su činili oko 68 odsto, što znači više od dvije trećine svih žrtava. Kako su svirepo i sadistički ubijani svjedoči i podatak da je njih 663 zaklano nožem, a 348 izmrcvareno raznim metodama mučenja.

U Podrinju postoji izreka „Pao je Berlin, Osmače nisu“. O čemu svedoči ova davno zaboravljena izreka i ko su u stvari bili počinioci ovih zločina?

Nešto slično je upamćeno i u Hercegovini, to jest da Nezavisna Država Hrvatska nije pala dok ne padne Kula Fazlagića kod Gacka. Međutim, puno više od ovih anegdota, o tome ko su žrtve i ko su počinioci zločina nad srpskim življem u Srebrenici, Podrinju i ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine u Drugom svjetskom ratu, govore istorijski izvori. Oni nesumnjivo svjedoče da je, nažalost, lokalno muslimansko stanovništvo u Podrinju, ali i u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine masovno pristupilo ustaškom pokretu. Najveći broj zločina u Srebrenici, ali i u drugim dijelovima Podrinja počinili su odredi tzv. muslimanske milicije. Konkretno u Srebrenici daleko najveći broj zločina nad srpskim narodom počinili su odredi Omera Mustafića, Muja Omerovića, Meha Arpadžića, Osmana Verlaševića i drugih. Osim u ustaške odrede muslimanske milicije, muslimani su masovno pristupali i u hrvatske jedinice. Tako je, na primjer, u sastavu 29. djelatne bojne, koja je izvršila pokolj Srba u Srebrenici 14. i 15. juna 1943, bilo 125 muslimana i 103 Hrvata.

Srbi u Podrinju ubijani su i u Prvom svetskom ratu, o čemu su pisali Ivo Andrić i Milorad Ekmedžić. Da li možemo govoriti o unutrašnjoj vezi zločina?

Prije bi se moglo reći da se radi o kontinuitetu zločina nad Srbima a sve u pokušaju njihovog istrebljenja zapadno od rijeke Drine. Prve koncentracione logore za Srbe, čak i za srpsku djecu sa ovih prostora, formirala je Austrougarska. Taj kontinuitet nastavila je Nezavisna Država Hrvatska i dodala još neke elemente genocida, brutalno fizičko zatiranje i to nečuveno zvjerskim metodama i duhovni genocid, to jest nasilno pokatoličavanje, posebno srpske djece kojima su roditelje prethodno pobili. U ratovima 1991–1995 godine dobrim dijelom je dovršen taj projekat, jer su Srbi iz Hrvatske skoro istrijebljeni. Posebna priča su Srbi katolici iz Dalmacije i Dubrovnika, koji su još ranije prevjereni. Njih je u Dalmaciji još tridesetih godina XX vijeka bilo nekoliko desetina hiljada, a danas nema ni pomena o njima. Zapadno od Drine ostala je još samo Republika Srpska kao garant opstanka srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Kontinuitet zločina nad Srbima u Bosni i Hercegovini može se lako pratiti uz pomoć istorijskih dokumenata upravo na primjeru Podrinja. Tako je, na primjer, u selu Fakovićima, aprila 1942. godine, za jednu noć brutalno pobijeno preko 200 Srba. U istom selu je oktobra 1992. godine pobijeno 25 Srba. Već sam govorio o stravičnom pokolju Srba u selu Ježeštica 1942. godine a u istom selu avgusta 1992. i na Božić 1993. poklano je nekoliko desetina Srba. Takođe sam govorio o pokolju 105 Srba iz sela Zalazja 1943. a Srbi iz tog sela poklani su i na Petrovdan 1992. godine. Da i ne pominjem ostala sela, kao Skelani, Zagoni, Krnjići, Sase i tako dalje.

U tim pokoljima stradali su najviše civili, čak i čitave porodice. Da li bi se tragom porodičnih istorija mogao ispisati Magnum Crimen nad srpskim narodom?

Možda je istorija kao nauka i najnepravednija i najsurovija kada su u pitanju te porodične tragedije, jer teško da može i naslutiti, a kamoli opisati ličnu dramu i sav užas koji su preživljavale pojedine porodice, posebno djeca, čekajući smrt pod ustaškom kamom. Kada je u pitanju Srebrenica, u istorijskim izvorima ima puno podataka o stradanju kompletnih porodica, kao i o imenima njihovih ubica. Kao primjer navešću samo nekoliko njih: Porodicu Živka Miloševića, iz sela Beširovića, na kućnom pragu su poklale prve komšije muslimani. U selu Žedanjsko, ustaša Jašar Ibrahimović pobio je kompletnu porodicu Spasojevića, koja je imala oko 30 članova. Takođe, porodicu Stanoja Stjepanovića iz sela Ježeštica, i to ženu Ružu (staru 21 godinu) ćerku (2) majku Jovanu (50) snahu Angelinu (27) bratića Boška (8) braću Petra (17) i Aleksu (9) te sestru Darinku (14) ustaše su odvele od kuće oko 500 metara i u jednom potoku sve poklali noževima. U selu Zelinju su, pored ostalih zlodjela, u kući Vujadina Kostijerovića, ustaše zapalile petnaestoro čeljadi itd. Ovakvih i sličnih primjera stradanja čitavih porodica ima sijaset.

Da li bi mogla da se, po ugledu na Ćorovićevu Crnu hroniku, napravi Crna hronika stradanja srpskog stanovništva u Podrinju, na liniji Zvornik  – Bratunac – Srebrenica?

Ne samo da bi mogla već bi morala da se napravi i to mora biti jedan od visokih zadataka srpske istoriografije u Republici Srpskoj u narednom periodu, ali ne jedna Crna knjiga, već čitavi tomovi Crnih knjiga. I to ne samo za oblast Podrinja već za čitavu Bosnu i Hercegovinu. Ali, to prevazilazi snagu pojedinca i to bi, sistematično i predano, i to duži niz godina, morao da radi jedan istorijski institut, koji mi, na žalost, u Republici Srpskoj još nemamo. Čak i to pokazuje koliko smo mi narod prilično rasute svijesti, bez nacionalnog programa i jasno definisanih nacionalnih ciljeva, a o bilo kakvoj strategiji da i ne govorim. Narod bogate istorije, ali prilično siromašne sadašnjice, ne u materijalnom smislu, pa samim tim i neizvjesne budućnosti. Srbi su narod koji iz istorije veoma teško izvlači pouke, pa smo možda dijelom i zbog toga, na početku XXI vijeka, u nacionalnom smislu skoro vraćeni stotinu godina unazad, to jest na iste ili slične stajne tačke gdje smo se nalazili prije balkanskih ratova. Što je najgore, taj proces još uvijek nije završen i odvija se pred našim očima.

Kada je Teodosije 395. podelio Istočno i Zapadno rimsko carstvo, granica je išla preko Drine. Da li ta mistična granica živi od tada pa sve do danas?

Drina kao zamišljena granica dva svijeta, pravoslavnog i rimokatoličkog, nema veze sa Teodosijem, već sa rimokatoličkim ideolozima iz XIX vijeka, koji su na taj način osmislili strategiju za sprečavanje prodora Rusije i pravoslavlja na topla mora. Od tada se srpskom narodu zapadno od Drine osporava pravo na život na tom prostoru. Austrougarska je u Bosni i Hercegovini zatekla oko 43 odsto srpskog pravoslavnog stanovništva, nacionalno potpuno svjesnog i odanog pravoslavlju, a koje je bilo razočarano odlukama Berlinskog kongresa i iznevjerenih nada u oslobođenje i ujedinjenje sa dvije slobodne srpske države, Srbijom i Crnom Gorom. Zbog toga je primarni cilj austrougarske okupatorske politike u Bosni i Hercegovini bila temeljita promjena njene etničke slike, čemu je imalo da posluži useljavanje preko 200.000 katolika, većinom seljaka iz Bavarske, u Bosnu i Hercegovinu, uz istovremeno iseljavanje pravoslavnog i muslimanskog življa iz nje. U toku Prvog svjetskog rata austrougarski okupatorski režim doveo je do vrhunca teror nad srpskim narodom u Bosni i Hercegovini.

Da li je Republika Srpska specifična utoliko što ona predstavlja najzapadniju pravoslavnu zemlju koja  duboko zadire u telo Vatikana?

Republika Srpska danas predstavlja poslednje ostatke ili „ostatke ostataka“, kako to često kaže akademik Ekmečić, srpskog naroda sa ove strane Drine. Ni vijekovi turske okupacije, procesi islamizacije i unijaćenja, bune, ratovi, migracije i svakovrsni teror nisu uspjeli da unište Srbe kao većinski narod u Bosni i Hercegovini, jer su i pred Prvi svjetski rat Srbi pravoslavni činili više od 43 odsto stanovništva ovih pokrajina. Ali, u XX vijeku, dva svjetska i jedan građanski rat i nadasve planirani genocid nad srpskim narodom koji je sprovođen u okviru njih, zatim dvije planske kolonizacije, pojačane migracije i na kraju negativna stopa priraštaja, učinili su da 1991. godine Srbi pravoslavni čine jedva nešto više od 31 odsto stanovništva Bosne i Hercegovine, ne računajući one koji su se izjasnili kao Jugosloveni. Danas je taj procenat možda i manji. Ove brojke nesumnjivo svjedoče o tome koji je narod u Bosni i Hercegovini bio meta uništenja tokom XX vijeka. Zbog toga je postojanje Republike Srpske poslednji garant opstanka srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i ako bi se jednog dana desilo da nema Republike Srpske, to bi značilo da Srba u značajnijoj mjeri nema više na prostoru zapadno od Drine.

Razgovarala Nataša Jovanović

Izvor: PEČAT