Dr Mira Radojević – Pavelićeve ideje nisu donele ustaše u koferima

Veliko zlo koje je nastupilo u aprilu 1941. godine pripremljeno je mnogo ranije. Tome u prilog govori stalnost velikohrvatske politike, ostrašćeni nacionalizam Matice hrvatske, Jugoslavenske akademije znanosti, Rimokatoličke crkve, političkih stranaka, intelektualne elite…

Odbijajući da imaju bilo kakvu vezu sa ustaškim režimom, hrvatski ministri i njihovi pomagači u emigraciji tokom Drugog svetskog rata nastojali su da prošire granice Banovine Hrvatske, što se u nekim varijantama gotovo izjednačavalo sa teritorijom NDH. Sve zajedno uticalo je na Milana Grola da u svom dnevniku napiše: „Na čemu će zidati Hrvatsku! Ima li što drukčije između njih i Pavelića u veliko hrvatovanju – izvan ovih zločina? I ne izvršuju li ovi njihov program?…“ „Ko će garantovati Srbima, koji bi ostali u jednoj totalitarnoj Hrvatskoj, da ih neće opet ubijati i raseljavati jedna hrvatska partija?“, kaže u razgovoru za „Pečat“ prof. dr Mira Radojević.

Da li su se svi Hrvati u izbegličkoj vladi odnosili isto prema informacijama koje su dolazile iz zemlje, a svedočile o masovnim zločinima vršenim nad Srbima?

Pre svega, zalažem se za to da koristimo izraz genocid, jer zločini počinjeni nad Srbima u NDH imaju upravo takav karakter. Ovo je važno zbog toga što se u poslednje vreme javljaju pokušaji da se u slučaju istrebljenja Srba, Jevreja i Roma u NDH govori o „masovnom nasilju“. Najnoviji primer takvih tendencija je knjiga Aleksandra Korba, koja je kao doktorat odbranjena na Humboltovom univerzitetu u Berlinu. Odnos Hrvata u izbegličkoj vladi prema ovom teškom problemu takođe je veoma problematičan. Prve vesti o ustaškim pokoljima a potom i Memorandum Srpske pravoslavne crkve, upućen u julu i avgustu nemačkim vojnim zapovednicima sa molbom da zaštite srpsko stanovništvo od daljeg uništavanja, izazvali su beskrajno mučne rasprave. Prve izjave, kojima bi se Hrvati odredili prema stradanju Srba, očekivane su od Juraja Krnjevića, najznačajnijeg Hrvata u emigraciji, potpredsednika vlade i zastupnika Vlatka Mačeka, koji je inače odlučio da ostane u Hrvatskoj. Krnjević, međutim, nije hteo da to učini, tvrdeći kako su ustaše izrodi hrvatskog naroda koji ne može snositi odgovornost za njihova dela. Jedini koji je razumevao složenost problema i ogorčenje Srba, izjašnjavajući se kao pojedinac, bio je Većeslav Vilder. Otpor drugih Hrvata bio je čak toliki da je Rudolf Bićanić, stručnjak za ekonomska pitanja, u odgovoru na Memorandum SPC advokatski hladno pobijao sve navode, optužujući poredak jugoslovenske Kraljevine za progon hrvatskog naroda. Iako je rasprava postepeno stišavana, ozlojeđenost Srba je ostala, pogoršavana time što su Hrvati u emigraciji iznova tražili nove garancije za hrvatsku jedinicu, nekontrolisan banovinski budžet, postavljanje hrvatskih činovnika u najznačajnijim diplomatskim predstavništvima i međunarodnim komisijama, uklanjanje Konstantina Fotića…

Istraživali ste period između dva svetska rata. Kako objašnjavate sporazume koje su srpske opozicione stranke pravile sa hrvatskim, koje su se zalagale za federalizaciju države napravljene na kostima srpskih ratnika? Zašto one nisu našle zajednički jezik sa srpskim strankama koje su bile na vlasti?

U vremenu rasprava o karakteru prvog Ustava prve jugoslovenske države većina srpskih stranaka zalagala se za unitaristička i centralistička uređenja, plašeći se mogućih negativnih posledica federalizma na čvrstinu i otpornost Kraljevine, održanja tuđinskih istorijskih podela, sprečavanja integrativnih procesa, teškoća koje bi izazvalo povlačenje unutrašnjih granica… Otpor Hrvata centralističkom Ustavu, njihovo opstruiranje rada Narodne skupštine, pokušaji internacionalizacije hrvatskog pitanja i želja da zavlada redovan parlamentarni poredak a unutrašnje prilike postanu stabilne, uticali su na pojedine srpske stranke ili njihove delove da Hrvatima pruže „ruku pomirenja“, u čemu je prednjačila Demokratska stranka Ljube Davidovića. Tokom 20-ih godina, međutim, svi su takvi pokušaji imali kratkotrajne, blede rezultate, delom i zbog toga što se nije znalo koliko bi ozbiljna mogla biti revizija Vidovdanskog ustava. Demokrate a delom i Zemljoradnička stranka, priklonili su se federalističkim rešenjima tek u periodu lične vladavine kralja Aleksandra. Proces je potom produžen posle kraljeve pogibije, te je u drugoj polovini 30-ih godina došlo do ujedinjavanja Demokratske stranke, Radikalne stranke i Saveza zemljoradnika, odnosno nastanka tzv. Udružene opozicije. Njena je želja bila da se najpre ukinu represivni, nedemokratski zakoni, doneti u periodu diktature a da se potom, u demokratskim okolnostima, izvrši državno preuređenje. Ove tri stranke, međutim, nisu imale jedinstvene poglede na sadržinu preuređenja. Radikali su, na primer, i dalje bili protiv federalizacije. Ujedinjavalo ih je, ipak, poverenje u demokratiju, želja da prestankom političkih borbi budu stvoreni uslovi za ekonomski i kulturni napredak, bojazan od raspada države koja je proisticala i iz tadašnjih međunarodnih prilika: rata u Abisiniji, građanskog sukoba u Španiji, jačanja fašizma i nacionalsocijalizma, neprestanog „uzmicanja“ zapadnoevropskih demokratija (Francuske i Velike Britanije) otvaranja Sudetske krize, raspadanja Versajskog poretka, nemoći Društva naroda… Vođe srpskih opozicionih stranaka verovale su da sa Hrvatima treba postići nacionalno-politički kompromis, koji bi stabilizovao zemlju, pripremivši je za predstojeći razvoj događaja. Bio im je poznat odgovor koji je na pitanje jednog češkog diplomate o stavu koji će Hrvati zauzeti u slučaju rata dao Vlatko Maček, šef moćne Hrvatske seljačke stranke. Po njegovim rečima, to je zavisilo od Beograda, jer će se hrvatske mase boriti na suprotnoj strani. Zbog svega toga mogli bismo da kažemo kako su srpske opozicione vođe živele u velikoj iluziji, mada je njihova ljubav za Kraljevinu bila nesporna. Želeli su da je sačuvaju upravo zato što su znali kolika je njena vrednost i kolikim je žrtvama  bilo praćeno njeno stvaranje. Ljuba Davidović je u Prvom svetskom ratu, na Kajmakčalanu, izgubio sina jedinca Milorada, čije telo nikad nije pronađeno, te su njegovi prijatelji govorili kako je, gde god je nogom stao, osećao pod sobom prah tih neopojanih kostiju. Slično su mislili i drugi stranački šefovi, budući da su ne samo dobro znali nacionalnu istoriju nego i u njoj učestvovali, osećajući da je država stvarana pre svega voljom naroda i njegovim žrtvovanjem. Upravo zato, predstavljala je najvišu vrednost, koja nije smela biti ugrožavana. Saradnja sa vladajućim strankama, naročito sa Jugoslovenskom radikalnom zajednicom u drugoj polovini 30-ih godina, nije bila moguća otuda što se ona protivila demokratskim zahtevima i preuređenju zemlje do punoletstva kralja Petra II a vremena usred rastućih evropskih kriza nije bilo dovoljno. Osim toga, ovo nije bila srpska stranka, s obzirom da su u njoj, pored  dela radikala, bili članovi Jugoslovenske muslimanske organizacije i Slovenske ljudske stranke.

Šta nam govori ovo iskustvo?

Iz političkog iskustva srpske demokratske opozicije doista može mnogo da se nauči, što su uočavale i  njene vođe. Govoreći na jednom partijskom zboru u Beogradu, Ljuba Davidović je kazao kako se nadao da će demokratija prevladati nad drugim političkim potrebama, ali da se uverio da verska i nacionalna osećanja idu „dublje u dušu“ od demokratskih. Nadao se da će doći vremena u kojima će i građani jugoslovenske države shvatiti vrednost demokratskih principa. Potonja istorija pokazala je da je i to bila iluzija, budući da su Hrvati, Slovenci, Bošnjaci, Makedonci, Crnogorci, Albanci… bez obzira na prednosti koje im je osiguravao život u jugoslovenskoj zajednici, težili stvaranju samostalnih nacionalnih država. Tu želju nisu mogli da potisnu ni ekonomski razlozi ni izglednost demokratskih reformi.

Da li su i Hrvati poput Srba davali prednost demokratskim načelima u odnosu na nacionalnu ideju?

Srpska nacionalna istorija u XIX i početkom XX veka pokazuje jedno dosta retko istorijsko iskustvo. Država je nastajala u bunama i oslobodilačkim ratovima, čiji je stalni pratilac bila borba za osvajanje demokratskih sloboda. Narod koji je neposredno učestvovao u stvaranju države imao je snažnu potrebu da bude pitan i u unutrašnjim političkim poslovima, da se njegov glas uvažava. U tome je bilo mnogo više spontanosti i instinktivnog osećanja nego političke promišljenosti i razvijenosti nekakve teorijske misli, što je očekivano ako uzmemo u obzir da je procenat nepismenih seljaka premašivao 80 odsto. Albera Malea, Francuza koji je kralja Aleksandra Obrenovića učio diplomatiji, čudila je i impresionirala krajem XIX veka razbarušena srpska demokratija, zbog čije se ukorenjenosti gotovo niko nije osvrtao na kraljev prolazak Terazijama ili ulazak u Narodno pozorište. Istovremeno, taj je narod tokom više od jednog veka bio u stanju neprestane nacionalne napetosti. Jedan je savremenik izbrojao da su preživljena dva ustanka, pokolji i pomori, zbegovi u šumama i bežanije preko granice, „pet naizmeničnih vladavina dveju dinastija, devet vladara, od kojih su dva svrgnuta, dva nagnana na abdikaciju, četiri ubijena, jedan umro u izgnanstvu“. Izvršeno je deset ustavnih promena, nekoliko državnih udara, zavera, prevrata i buna, odigrala se revolucija iz 1848, podignut je veliki hercegovački ustanak, prihvaćen je Carinski rat i izvršena je aneksija Bosne i Hercegovine, a povrh svega toga, samo od 1876. do 1918. godine, vođeno je pet ratova. Po završetku poslednjeg, sa svim njegovim žrtvama, morao se osetiti strahoviti zamor a uz njega i zadovoljstvo što je proces nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja priveden kraju. Logična posledica bilo je ono stanje koje je Slobodan Jovanović nazvao „nacionalnom demobilizacijom“. Mnogi drugi savremenici a potom i istoričari zaključivali su kako je činom stvaranja jugoslovenske države,  unutar čijih je granica okupljen najveći deo Srba, srpski nacionalizam bio zadovoljen i iživljen. Intelektualna elita okrenula se demokratiji, verujući kako su njene vrednosti najbolji put za prevazilaženje nasleđenih razlika i postojećih podela. Verovalo se, takođe, da sloboda i prava svakog pojedinca podrazumevaju slobode i prava u ispovedanju verskih i nacionalnih opredeljenja i osećanja. Hrvati i Slovenci a potom i drugi građani Jugoslavije nisu, međutim, delili ista raspoloženja. Ignorišući borbu za demokratiju, u prvi plan su istakli osiguranje nacionalnih i verskih posebnosti i prava. Analiza političkih sukoba u jugoslovenskoj Kraljevini pokazuje da su stranački sporazumi i koalicije pravljeni na pitanju državnog (pre)uređenja, a ne na istrajnoj borbi za demokratiju. Kao politički ideal, ona nikada nije predstavljala zajednički interes Srba i Hrvata. Štaviše, hrvatske vođe su vrlo brzo počele da i u javnim nastupima u drugi plan stavljaju ne samo političke slobode nego i rešavanje socijalno-ekonomskih problema. Po rečima Milana Grola, naslednika Ljube Davidovića na mestu šefa Demokratske stranke i njenog višegodišnjeg ideologa, pritiskala ih je „večna mora neispunjenog sna o slobodnom i nezavisnom hrvatstvu“, iako se on nadao da će jednog dana morati da se upitaju „u čemu se sastoji sloboda nacije u kojoj nema slobodnog čoveka i građanina“. U čekanju da se to desi, srpske demokratske stranke trošile su snagu na beskonačne rasprave o državnom uređenju i rešavanju hrvatskog nacionalnog pitanja. Posledice takve politike bile su katastrofalne. S jedne su strane delimično i same gubile interes za demokratiju, a sa druge srpsko nacionalno pitanje otvorile su previše kasno, uoči Drugog svetskog rata.

Kako objašnjavate činjenicu da su Hrvati upravo preko srpskih političara i mladih pravnika kroz formiranje Banovine Hrvatske dobili podršku za federalizaciju Jugoslavije?

Sporazum Dragiše Cvetkovića, tadašnjeg predsednika vlade, i Vlatka Mačeka, u to vreme nespornog vođe hrvatskog naroda, kojim je započeo proces federalizacije Kraljevine Jugoslavije na nacionalnim osnovama i stvorena Banovina Hrvatska, postignut je u jednoj izrazito nedemokratskoj proceduri i bez saglasnosti legitimnih srpskih predstavnika. Dragiša Cvetković je razgovore o preuređenju vodio kao „kurir“ kneza Pavla, na koga su politički uticaj vršili Englezi. Njegovo mišljenje bilo je u takvim uslovima potpuno nevažno. Istovremeno, Vlatko Maček je srpskim opozicionim strankama ponudio da tokom pregovora bude prenosilac i tumač njihovih stavova. Budući da je ponuda bila uvredljiva, stranačke vođe su je odbile, jasno predočivši kako ne mogu pristati da jedan Hrvat u njihovo ime pregovara o srpskim teritorijama. Kada je sadržina Sporazuma postala poznata javnosti, kritika koja mu je upućena sa srpske strane mogla se – uprkos postojećim razlikama, svesti na nekoliko ključnih tačaka: ni knez Pavle ni Dragiša Cvetković nisu imali ovlašćenje dobijeno od srpskog naroda da ustupaju delove njegovog etničkog prostora; hrvatsko pitanje rešavano je izdvojeno, nevođenjem računa o drugim spornim pitanjima; Sporazum je postignut u nedemokratskom režimu, korišćenjem zakona diktature; teritorija Banovine Hrvatske bila je prevelika, omeđena na štetu srpskih nacionalnih interesa; kompetencije banovinskih vlasti ugrožavale su interese državne celine. Što se pravnih eksperata tiče, iako srpske nacionalnosti, oni su prilikom sklapanja Sporazuma i sastavljanja propratnih zakonskih akata učestvovali ne kao Srbi, nego kao pravni stručnjaci. Njihov je zadatak bio više tehničko-pravne prirode, s obzirom da su suštinska rešenja već bila usaglašena. Tumačeći ih, Slobodan Jovanović je gorko primećivao kako je u celom postupku bilo nečeg vrlo tipičnog za Srbe, koji se dugo inate, ne pristajući na bilo kakav kompromis, a onda popuste i daju više nego što je traženo.

Kome je istorija dala za pravo: Milanu Grolu i Boži Markoviću ili „tvrdim strujama“ koje su osporavale obnavljanje Jugoslavije posle Drugog svetskog rata?

Kao bivši članovi Samostalne radikalne stranke, koja je već početkom XX veka istakla potrebu negovanja „duha jugoslovenske zajednice“ a potom prvaci Demokratske stranke, Boža Marković i Milan Grol pružaju najbolji primer kako se u delu srpske intelektualne elite, potekle iz Kraljevine Srbije, menjao odnos prema jugoslovenskoj ideji i jugoslovenskoj državi. U svojim mladalačkim godinama i periodu Prvog svetskog rata bili su među njenim najvećim braniocima. Razdoblje između dva svetska rata, obeleženo mučnim, beskonačnim raspravama sa Hrvatima, bolno ih je oslobađalo mnogih iluzija. Priznajući da više nisu u istim raspoloženjima u kojima su bili u vreme Krfske deklaracije (1917) i dalje su verovali da je Jugoslavija i moguća i potrebna, naročito Srbima, jer bi u slučaju njenog raspada veliki delovi srpskog naroda ostali izvan matice, u položaju ugrožene nacionalne manjine. Drugi svetski rat i stvaranje Nezavisne Države Hrvatske doneli su najteže iskušenje jugoslovenske ideje. Nalazeći se u Londonu, u centru u koji su se slivale sve vesti iz zemlje, Milan Grol je očajavao zbog zločina koji su počinjeni nad Srbima i plakao na sednicama izbegličke vlade, uporno nastojeći da od tamošnjih Hrvata iznudi izjavu čija će sadržina pokazati da se solidarišu sa srpskim patnjama. Isticao je kako u istoriji srpske nacije nije bilo „teže stvari“ i postavljao suštinska pitanja iz srpsko-hrvatskih odnosa. Podsećajući da je veliko zlo koje je nastupilo već u aprilu 1941. godine pripremljeno mnogo ranije, naglašavao je stalnost velikohrvatske politike, ostrašćeni nacionalizam Matice hrvatske, Jugoslavenske akademije znanosti, Rimokatoličke crkve, političkih stranaka, intelektualne elite… Po njegovim rečima, ideje koje je ostvarivao režim Ante Pavelića nisu u svojim „emigrantskim kuferima“ donele ustaše, čije je seme „palo na plodno tlo“. Priznavao je da bi se i sam, kada bi to bilo moguće, založio za to da se Srbi ograniče na uži nacionalni program, na Srbiju, bez komplikacija i večnih državno-pravnih parnica. Tako su mu govorila osećanja, gubitak iluzija i „zamor godina“ u kojima je već bio. Međutim, to jednostavno rešenje, zemlja u koju bi ušao „kao u odelo po meri krojeno, spokojno, odmorno i zadovoljno, posle svih dosadašnjih patnji“, u postojećim je okolnostima bila još jedna iluzija, veća od onih koje je u sebi već pokopao. Uveren da bi promena međunarodnih granica Jugoslavije stvorila situaciju u kojoj bi Srbi morali da svoj nacionalni prostor brane tamo gde je najosetljiviji – u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Makedoniji i Vojvodini, tvrdio je da bi svaka država u koju bi potom ušli Hrvati i Slovenci za srpski narod bila „nova Austrija“, čiji bi vaskrs upravo on najskuplje platio. Brinući o zapadnom Srpstvu, branio je otuda i ideju Jugoslavije, ali je izvesna sumnja ostala. Boža Marković, njegov lični i politički prijatelj, nije bio toliko gorljiv. Štaviše, razočaran srpsko-hrvatskim svađama u emigraciji, sve se više povlačio iz političkog života. Iako je delio poglede Milana Grola, veoma mnogo govori poruka koju je uputio Savi Kosanoviću, kada se ovaj spremao za ulazak u vladu Ivana Šubašića i povratak u zemlju: „Ne zaboravite situaciju naroda iz koga ste, ne zaboravite da ste Srbin.“ I pored toga, zalaganje za Jugoslaviju stvorilo je i Milanu Grolu i Boži Markoviću lošu „reputaciju“, pre svega među onima koji su, poput Konstantina Fotića, ambasadora u Vašingtonu, vladike Dionisija, Jovana Dučića i pojedinih radikalskih prvaka, osporavali mogućnost obnavljanja države u kojoj bi Srbi i Hrvati ponovo živeli zajedno. Njihovu želju za stvaranje Velike Srbije pak nisu razumevali veliki saveznici, posebno Velika Britanija i Sovjetski Savez. Zbog svega toga, mada ovako najsažetije izloženog, teško je reći kome je istorija dala za pravo. Pre bi se moglo kazati da su izgubili i jedni i drugi.

Da li su Hrvati sa ovakvim odnosom prema Srbima bili tek jedan od aktera u dugoj politici katoličke Evrope prema pravoslavnim Srbima?

Može se i tako reći. Ne treba zaboraviti da je Drina već hiljadu godina granica između dva sveta: istočnog i zapadnog, pravoslavnog i katoličkog. Ceo prostor preko Drine vekovima je zemlja katoličke misije. Istovremeno, jugoslovenska ideja promovisana je i iz rimokatoličkih krugova kao mogući način nametanja katoličanstva pravoslavnom stanovništvu. Napokon, na Prvom hrvatskom katoličkom kongresu, održanom u Zagrebu 1900. godine, utvrđene su političke osnove katoličanstva i napravljena karta buduće „Velike Hrvatske“ koja je trebalo da se prostire od Kotora do Zemuna. Za skoro istu teritoriju zalagao se Vlatko Maček prvih dana januara 1929. godine, predlažući kralju Aleksandru da granica hrvatske jedinice bude u Zemunu. Mogu se navesti i brojni drugi primeri koji pokazuju bliskost hrvatskih nacionalno-političkih zahteva sa pogledima Rimokatoličke crkve. Ako nismo beznadežno loši učenici istorije, iz svih njih možemo videti dugi kontinuitet jedne politike i, nadajmo se, ponešto naučiti.

Razgovarala Nataša Jovanović

Izvor: Pečat