Dević za IN4S: Srpstvo je karika koja spaja prošlost i budućnost Crne Gore

Istoričar Nemanja Dević kazao je da su uzaludni napori aktuelne crnogorske vlasti koja na sve načine pokušava da prekine kariku srpskog lanca koji u Crnoj Gori spaja prošlo i buduće.

-Proći će i ova vremena. I sadašnji vlastodršci zvaće se jednom bivšima, i oni će biti nečiji djedovi, kao što su sada unuci. Vjerujem da će svojim unucima oni ostaviti mnogo toga u nasledstvo, ali je pitanje šta će im ostaviti u nasleđe. Istorija srpskog naroda u Crnoj Gori, koja je duga i bogata, pretvoriće ove mučne decenije, koje su za život čoveka duge, u trenutke i momente spram svih drugih događaja, kazao je Dević u intervju za portal IN4S.

Prema njegovim riječima, Drugi svetski rat i period  1941–1945. i poslije sedam decenija još uvijek mogu da uznemire duhove i stvore podjele među ljudima.

–Sledbenici politike Josipa Broza Tita ni danas nisu spremni da se suoče sa zločinimasvojih ideoloških očeva i svaki pokušaj iznošenja novih činjenica doživljavaju kao politički inspirisanu reviziju istorije, rekao je  Dević.

Kao mlad istoričar, Vaš predmet interesovanja je najviše vezan za Drugi svjetski rat i kao istraživač radili ste na popisu žrtava toga rata u Srbiji. Možete li nam reći koliko se podaci, do kojih ste Vi došli, razlikuju u odnosu na ono što smo proteklih decenija učili u školama?

-Budući da u komunističkoj Jugoslaviji nikada nije dozvoljeno da prošlost postane istorija i da su toliko složeni događaji i procesi tumačeni crno-belo, a pobednici u građanskom ratu smatrali da imaju monopol na istinu, Drugi svetski rat i period  1941–1945. i posle sedam decenija još uvek mogu da uznemire duhove i stvore podele među ljudima. Sledbenici politike Josipa Broza Tita ni danas nisu spremni da se suoče sa zločinima svojih ideoloških očeva i svaki pokušaj iznošenja novih činjenica (iz nedavno otkrivenih istorijskih izvora) i drugačije tumačenje kontroverznih događaja doživljavaju kao politički inspirisanu reviziju istorije. Izlaženje iz okvira postavljenih 1945, zapravo činjenica da se suprotstavljate dogmi, može da vas košta raznih etiketa, pa i da u pojedinim krugovima u naučnoj javnosti budete okarakterisani i kao nepodobni.

Jedno od najosjetljivijih pitanja za srpski narod iz perioda 1941–1945. jeste pitanje ratnih žrtava. Mi kroz čitav 20. vijek nijesmo popisali svoje žrtve, ni za Prvi svjetski rat, ni za Drugi svjetski rat, čak ni za ratove 1990-ih godina – i ne znamo koliko nas je nestalo. Kroz istraživanja koja je pokrenuo Muzej žrtava genocida u Beogradu danas možemo, kroz više studija slučaja, govorimo i o nekim konkretnijim ciframa. Nakon višegodišnjeg istraživanja u smederevskom kraju, popisali smo 4123 žrtve rata na svim zaraćenim stranama u Drugom svjetskom i građanskom ratu. To je bio prvi put da su u nekoj lokalnoj sredini u Srbiji popisani svi, bez obzira na ideološku pripadnost, što je nastajuću knjigu načinilo i svojevrsnom “knjigom pomirenja“.

U najkraćim crtama, karakteristike ovog istraživanja jesu: da je broj procenjenih žrtava bio preuveličan, da je, za razliku od postojećih stereotipa, više bilo vojnih nego civilnih žrtava, da je godina najveće smrtnosti u ovom kraju 1945, ali i da je, nažalost, znatno više žrtava 1941–1944. palo u građanskom ratu nego u oslobodilačkoj borbi. S tim u vezi stoji i činjenica da su u ovom kraju više civila usmrtili komunisti nego nemački okupator. Iza svake od navedenih cifara stoje i konkretna imena i identiteti žrtava i to bi, po mom mišljenju, trebalo da predstavlja prioritet u ovakvoj vrsti istraživanja – da potrebnu, ali neretko hladnu statistiku, što je više moguće upotpunimo ličnim pričama i sudbinama ratom ožalošćenih porodica. Ne samo da bi se sa njima bolje identifikovali, nego i da bi sprečili da se na ovom području bremenitom sukobima slične situacije više ikada ponove.

Prošle godine smo obilježili vijek od kraja Velikog rata i stvaranja Kraljevine Jugoslavije (SHS). Da li smatrate da je srpski narod izašao kao pobjednik ili možda gubitnik kada se saberu sve žrtve i kada se posle jednog vijeka sagleda kako su Velike sile napravile preraspodjelu na Balkanu?

–Posle završenih bitaka lako je izigravati generala, a posle jednog vijeka različitih iskustava hladnokrvnog i sveznajućeg analitičara. Stvaranje jugoslovenske države nije 1918. bilo izraz volje samo kralja, regenta ili vlade, već svih srpskih elita – političkih, vojnih, naučnih. Tada se, u trenucima kada su ideali “republikanske nacije“ pobjeđivali ideale “zavjetne nacije“ i kada je umjesto istih kultova i epova za osnovu jedne nacije uzimana jezička srodnost, to činilo kao velika ideja koja će integrisati južnoslovenske narode, izbrisati civilizacijske razlike među njima i, konačno, uz čiju će realizaciju biti stvorena velika i suverena slovenska država na Balkanu. Narod i vojnike – redove koji su izdržali sve ratne teškoće, niko o tom načinu ujedinjenja nije mnogo pitao. Oni su bili zadovoljni činjenicom da je došao mir, demobilizacija i trenutak oduška, odmora, koji će im omogućiti da oplaču svoje mrtve i da obnove sve ono u ratu razoreno i zapušteno.

Međutim, onaj ko je hteo, mogao je već 1920-ih da vidi da stvari ne idu u dobrom pravcu. Srpski narod, koji je u ratu najviše iskrvario, do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije nije u toj državi riješio svoja osnovna pitanja, između ostalog ni to gde su njegove granice u toj državi. Danas jasno vidimo: sama činjenica da se jedna Milunka Savić, koja nije izuzetak već primer, potpisivala sa “nadničarka Državne hipotekarne banke, vitez Karađorđeve zvijezde i Legije časti“, govori da takva država nije bila dobra država, koja bi brinula o onima koji su je uistinu stvorili.

Posle 1941. i posle genocida nad srpskim narodom u NDH, pitanje zajedničke države, pogotovo onakve kakvom su je utemeljili komunisti u Jajcu, bilo je i posve nelogično, ali je takva ideja u diktaturi i “čeličnom zagrljaju“ komunista, pomaganih i sa Istoka i sa Zapada, srpskom narodu silom nametnuta. Ni 1918. ni 1945. nije bilo ma kakvog plebiscita u kojem bi srpski narod svojom demokratskom voljom odlučio hoće li ili neće u takvu državnu zajednicu. Ipak, od svega toga ostao nam je i danas identičan jedan poklič – “za oslobođenje i ujedinjenje“, koji se više ne odnosi na druge narode, već za integraciju sopstvene braće jedne vjere, jednog jezika i jednog istog, Kosovskog zavjeta. To može da bude naša strategija, strategija kulturnog i duhovnog povezivanja, bez obzira kakva je politika velikih sila.

Vijek i po srpska elita traže rješenje za Kosmet

Šta je, po Vašem mišljenju, najbolje rešenje za situaciju na Kosovu i Metohiji?

–Kosovsko pitanje je pitanje za čije rešenje sve srpske elite u poslednjih 150 godina nisu uspjele da nađu rešenje. Ipak, čini se da je odgovor na to pitanje i u glavama svih nas i da se ono ne tiče samo našeg odnosa prema Kosovu i Metohiji kao pokrajini, već proističe iz našeg ukupnog doživljaja istorije, tradicije i duhovnosti. Ali, ujedno, nečiji odnos prema Kosovu govori nam i kakav je taj neko u svojoj svakodnevici: da li vjeruje u pravdu ili u zakon jačeg, da li zaista vjeruje u vaskrsenje i život vječni ili samo u ovozemaljske vrijednosti; da li se olako predaje ili je spreman na cjeloživotnu borbu i nošenje svog krsta bez roptanja, da li je slobodoljubiv ili samo pokoran, saosjeća li sa mukom svog bližnjeg ili brine o svojim problemima, uz čije bajke i pjesme namerava da uspavljuje svoju decu.

Zapravo, odnos prema Kosovu nije samo odnos prema nasleđu i precima, nego način na koji ćemo vaspitavati i podizati svoju decu. Tema broj jedan koja se tiče naše budućnosti. Odgovori na ta pitanja dati su više puta u našoj istoriji, na sudbinskim raskršćima naše nacije. Za mene lično, oni su nepromenjeni i danas. Englezi kažu: “Neka bude sve što mora biti“, a mi ih njegoševski dopunjujemo sa: “Neka bude (i) što biti ne može“.

Duga je istorija srpskog naroda u Crnoj Gori

Kako posmatrate falsifikovanje istorije u Crnoj Gori i rezoluciju o „poništenju“ Velike narodne skupštine u Podgorici 1918. godine?

-To je tužan primer dekadencije i samoporicanja, koji je zahvatio čitav srpski narod. U doba kulturnog i duhovnog procvata Srpstva, Crna Gora je slovila za srpsku Spartu. Zanimljiv je jedan segment iz memoara Hermana Nojbahera, kada razgovara sa crnogorskim glavarima 1943. i naziva ih srpskim Tirolcima, a oni mu uglas odgovaraju da oni u srpskim okvirima mogu da budu samo Spartanci. U vremenu sveopšteg urušavanja i pokušaja promjene našeg kulturnog koda, čini se da crnogorske elite opet prednjače u dokazivanju, samo u obrnutom smjeru. Ipak, istorija se ne može prekrojiti fermanom ili bilo kakvim političkim aktom. To što su trenutni vlastodršci u Podgorici odlučili da iz udžbenika izbacuju stihove “srbijanskih pisaca“ Desanke Maksimović i Jovana Jovanovića Zmaja služi njima na čast, od toga neće imati štete Srbija, već njihova djeca. Isto tako, djeda onog nesrećnog rektora – koji mu pomjera kosti i prepravlja nadgrobnu ploču posle stotinu godina – ostaje njegov djeda i ostaje činjenica da je on živio “za srpske ideale“, ma koliko to neko brisao, prepravljao ili nešto dopisivao. Oni sve čine da danas prekinu kariku srpskog lanca koji u Crnoj Gori spaja prošlo i buduće. Ali proći će i ova vremena. I sadašnji vlastodršci zvaće se jednom bivšima, i oni će biti nečiji djedovi, kao što su sada unuci. Vjerujem da će svojim unucima oni ostaviti mnogo toga u nasledstvo, ali je pitanje šta će im ostaviti u nasleđe. Istorija srpskog naroda u Crnoj Gori, koja je duga i bogata, pretvoriće ove mučne decenije, koje su za život čoveka duge, u trenutke i momente spram svih drugih događaja.

Raduje činjenica da i sada, uprkos svim pritiscima da se nacionalno odrede kao Crnogorci, potomci junaka sa Vučijeg Dola i Mojkovca i dalje većinski govore srpskim jezikom, pevaju o Kosovu i slede Srpsku pravoslavnu crkvu. To će i nadalje ostati njihova uporišta na kojima će zasnivati i braniti nacionalni identitet. A, ma koliko obeshrabrujuće započeo, 21. vek će u Evropi biti vek identiteta i nacionalizma.

Poslednja knjiga na kojoj ste radili zove se „Srpska priča“ i to su memoari majora Aleksandra Miloševića. Da li možete čitaocima portala IN4S reći nešto više o tome i kada možemo da očekujemo predstavljanje knjige pred publikom u Crnoj Gori?

Poslednja knjiga na kojoj sam radio ujedno je i nešto najbolje na čemu sam do sada kao istoričar radio. Riječ je upravo o memoarima majora Aleksandra Miloševića, koje sam priredio za štampu. Major Aleksandar Milošević je bio izvanredna, ali gotovo anonimna ličnost srpske istorije: rođen je u Šumadiji, na Vidovdan u porodici ratnika i ratara; bio je jedan od najbolje rangiranih pitomaca Vojne akademije u Beogradu u svojoj klasi 1930-ih godina, nakon čega je, baš u predvečerje svetskog rata, 1939. dobio službu u Prizrenu. Junački se borio u Aprilskom ratu i, potom, bio komandant u redovima Jugoslovenske vojske u otadžbini. Bio je, između ostalog, nadležan i za evakuaciju savezničkih pilota iz Pranjana avgusta 1944; jedini je visoko rangirani komandant iz redova pokreta generala Mihailovića koji od komunista nije osuđen za ratne zločine niti za kolaboraciju. Uz svog komandanta prošao je cijelu Bosansku golgotu, kada je vodio i dnevnik. Uspio je da 1946. emigrira i da se kasnije nastani u Vindzoru, u Kanadi. Tamo počinje novo, jednako bogato poglavlje njegovog života. Bio je aktivan u srpskoj zajednici i u crkvi, gde je 1960-ih kao predstavnik Kanade biran i za člana eparhijskog savjeta eparhije Američko-kanadske. U rodno selo došao je prvi put 2002, posle skoro šest decenija. Njegovi preživjeli vojnici, tada starci, dočekivali su ga uz vojnički pozdrav i raport. Preminuo je 2009. u stotoj godini života i po svojoj želji sahranjen je u rodnom Saranovu, slučajem istog dana kada je u Beogradu na večni počinak ispraćen blaženopočivši patrijarh Pavle.

Njegove memoare i prepisku dobio sam u Kanadi 2013. Tada sam, u društvu njegovog sina Gorana, u jednoj drvenoj kućici kraj smrznutog jezera Hjuron, danima i noćima iščitavao skoro 10.000 pisama, prepisku sa nizom značajnih ličnosti srpske političke emigracije i sve njegove memoarske zapise. Tada sam otprilike napravio i strukturu buduće knjige, koju sam lagano i posvećeno dopunjavao narednih godina. Njeno objavljivanje, u izdanju “Službenog glasnika“, smatram višestruko korisnim. Prvo, jer su memoari Aleksandra Miloševića jako važan izvor za proučavanje Drugog svetskog rata za istoričare. Drugo, jer je pisan pomirljivo, iz srpskog stanovišta, ali i “bez mržnje i pristrasnosti“ prema neprijatelju u građanskom ratu. Treće, jer će “Srpska priča“, prema svim najavama, proći i srpskim zemljama.

Knjiga će biti vrlo interesantna i za čitaoce u Crnoj Gori, jer detaljno govori i o putu “od Vezirovog do Zidanog mosta“ i golgoti zbijega Pavla Đurišića. Do sada je pokazano interesovanje za njenim predstavljanjem u Boki, u Beranama i Podgorici. Ja sad radim da otvorimo “srpsku priču“ i u tim mjestima. Čim gora olista.

Izvor: IN4S