Dan oslobođenja Prnjavora i Banja Luke na Aranđelovdan 1918. godine

Piše Bojan Milijašević

Datum koji se danas praznuje kao dan potpisivanja Dejtonskog sporazuma je mnogo značajniji datum u našoj bosansko-hercegovačkoj istoriji i istoriji prnjavorskog područja. Naime, na današnji dan je oslobođen Prnjavor a odmah zatim i Banja Luka, te je time zvanično označen i kraj austro-ugarske vladavine.

Atentat na Franca Ferdinanda, nasljednika Franca Jozefa, na Vidovdan 1914. godine u Sarajevu bio je povod Austro-Ugarskoj da uruči Srbiji ponižavajući ultimatum. Srbija je ovaj ultimatum odbila a 28. jula 1914. Austro-Ugarska je objavila rat kraljevini Srbiji. U Sarajevskom atentatu su učestvovali članovi „Mlade Bosne“ revolucionarne omladinska organizacija, koja se borila protiv okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske, a za njeno pripajanje Srbiji i drugim južnoslovenskim zemljama. Pored Gavrila Principa, tu su još bili i ideolog organizacije Vladimir Gaćinović, Bogdan Žerajić, Nedeljko Čabrinović, Danilo Ilić, Borivoje Jevtić, Trifko Grabež, Jezdimir Dangić, Veljko i Vaso Čubrilović, Muhamed Mehmedbašić, Ivo Kranjčević, nobelovac Ivo Andrić, Dobrosav Jevđević i prnjavorčanin Cvetko Popović, sin poznatog učitelja iz Prnjavora Đoke Popovića. Ubrzo nakon sarajevskog atentata, nastali su progoni i linč srpskog naroda gdje god se on nalazio pa i u cijeloj Bosni i Hercegovini. Nad Srbima se tada vrši takav teror da nisu pošteđena bila ni djeca i žene. Srbi su strijeljani, vješani, klani, spaljivani te odvođeni u konc logore koji su bili mnogobrojni. Prvi su se na udaru našli ugledni Srbi i njihova imovina. Šikaniranja, hapšenja, pogromi i ubistva Srba zbila su se u više gradova Vojvodine, Bosne, Hercegovine, Slavonije i Hrvatske i Slovenije. Najžešći teror nad Srbima je bio u Bosni i Hrvatskoj.  Veliki broj Srba bio je streljan ili obješen, ponekad po sudskoj presudi, a mnogo češće bez nje. Neposredno pred početak i tokom Prvog svetskog rata, prijeki vojni sudovi osudili su na smrt i pobili veliki broj Srba civila, dok je vojska ubijala bez suda. Stradanja Srba je tada bilo u skoro svim gradovima Bosne i Hercegovine. Ove zločine su najčešće radili šuckori, zloglasna paravojna formacija koju je osnovala austro-ugarska vlast, uglavnom od muslimana i rimokatlika.

Šuckori u Bosni su predvođeni Ademagom Mešićem, velikim srpskim krvnikom iz Tešnja, kasnijem doglavniku Ante Pavelića u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Šuckori su imali neograničenu slobodu da ubijaju Srbe, da ih ponižavaju, pljačkaju, da im pale kuće, da skrnave i pale crkve i manastire. Samo će biti dovoljan jedan primjer, a radi se o selu Klepci, poznatom po genocidu nad Srbima u 2 svjetskom ratu. Naime, šuckori su crkvu u Klepcima demolirali, odežde izderali, namještaj uništili a u svetom putiru vršili nuždu. Tako je prošla većina srpskih bogomolja u tom periodu. Oni su klali, odsijecali uši i noseve, kopali oči, boli noževima,nabadali djecu na nož, bacali u vatru, silovali, šibali, mučili glađu i žeđu itd. Rimokatolička A-u monarhija imala je i stalnu podršku Katoličke crkve. Inspirator svih antisrpskih radnji u Bosni je bio katolički biskup vrhbosne Josip Štadler. Vlast je naredbom od 26.juna 1914.godine ukinula krsne slave u dotadašnjoj tradiciji, te zabranili srpske trobojnice, a sledeće godine i srpski jezik i ćirilicu. Nakon prvih upada Austro-Ugarske vojske na teritoriju kraljevine Srbije 12. avgusta 1914. godine počeo je i veliki zločin nad srpskim narodom u Srbiji jer je okupatorska vojska vješala i strijeljala civilno srpsko stanovništvo bez obzira na pol i godine života. Naročito su u Mačvi počinjeni grozni zločini o čemu je evropsku javnost obavijestio švajcarski lekar Arčibald Rajs. Gubici srpske vojske tokom borbenih operacija u 1914. godini odnosno u cerskoj, drinskoj i kolubarskoj bici bili su 163.573 oficira, podoficira i vojnika izbačenih iz stroja. U zločinu nad srpskim vojnicima, a naročito nad civilima, uglavnom ženama i djecom su vršili najžešće hrvati i muslimani u austrougarskim redovima.

Kao najbolja jedinica austrougarske vojske je smatran Drugi bosanskohercegovački puk koji je odlikovan sa 42 medalje za hrabrost, najviše u cijeloj carskoj armiji. Neki pukovi su brojali samo po 7-8 ordena. Zlatnu medalju za hrabrost su nosila 106 vojnika iz Bosne, uglavnom muslimana i Hrvata koji su se dokazali pri ubijanju Srba. Postoji podatak da su muslimani i Hrvati iz BiH dobili 33.000 raznih odlikovanja za hrabrost i borbe protiv Srba.

Jedan od ideologa ustaškog pokreta, osnivač križara i sličnih organizacija franjevaca, časnih sestara i katoličke omladine koji je bio đak Banjalučke gimnazije, školovao je generacije budućih koljača i ubica Srba, Jevreja i Roma. To je bio Hans Ivan Merc koga je papa Jovan Pavle II proglasio za blaženog 2003.godine na Petrićevcu u Banjaluci. On je za vrijeme I svjetskog rata inspirisao Hrvate da se bore protiv pravoslavnih Srba, Jevreja i Roma i svih onih koji nisu bili katolici. Njegov uticaj je ostao toliko jak da su iz njegovog samostana u Petrićevcu krenule prve grupe ustaša i franjevaca da kolju Srbe u Banja Luci i okolini tokom Drugog svjetskog rata.

Sprovodeći genocid nad srpskim narodom stvorena je mreža koncentracionih logora širom Bosne. Najpoznatiji su bili u Doboju, Bihaću, Brodu, Staroj Gradišci, Višegradu i drugim mjestima. Niču novi logori u okolini: Turonj, Arad, Kečkemet, Komoran, pa do nadomak Beča: Šopronjek, Nežider, Telersdorf, itd. Pri tome su birani najviđeniji i najugledniji Srbi, a naročito učitelji, sveštenici, trgovci i činovnici. Napominjemo da su taoci bili Ivo Andrić, Aleksa Šantić i Svetozar Ćorović i brojni drugi velikani. Posebno surov obračun izvršen je sa srpskom inteligencijom – sa učiteljima, nastavnicima, đacima i studentima. Njima je organizovano više iskonstruisanih i namještenih suđenja, nekoliko procesa u Sarajevu 1914, 1917, u Banjoj Luci 1915-1916. U Bosni je bilo logora u koje su internirana čak i deca kao što je dobojski. U tim logorima stradalo je više od 100 000 ljudi, dok je samo u dobojski logor internirano oko 46.000 Srba.

Okupaciona austrougarska vlast je nastojala da Srbe iz istočne Hercegovine i gornjeg Podrinja preseli i te prostore nastani katoličkim stanovništvom. Okupator bi na taj način ostvario i osnovnu nameru da stvori  tampon zonu, koji bi razdvojio Srbe sa jedne od Srba na drugoj strani Drine, odnosno Srbe u Srbiji od Srba u BiH. To je bio i još jedan od razloga formiranja logora u Doboju. Mnogi Srbi iz Prnjavora i ovih prostora uhapšeni su i mučeni u sabirnom logoru smrti u Doboju. Doboj je postao masovna grobnica za hiljade Srba iz svih dijelova Bosne i Hercegovine. Jedna grupa prnjavorčana je odvedena i zatočena u zloglasnu Kulu u Brodu dok su drugi deportovani u dobojski logor a neki su kasnije odvedeni u logor u Aradu.

Zatočeni su bili proto Jovanović, Stevo Ostojić, Tešo Todorović, Nedo Spasojević, pop Josip Rakić, a među internirane pop Dušan Džabić, Tešo Popović, Milija Rakić, Jeftan Kovačević, Mirko Vulić, Stanko Simić, pop Milan Milanović,pop Damjan Đurica, štrbački sveštenici Đorđo Vranješević i Veljko Babić, koji je kasnije bio i zatočenik logora Dahau sa vladikom Nikolajem i drugim srpskim sveštenicima.

Srbi su u dobojskom logoru bili smješteni u zagađene, drvene konjske barake u kojima su lečeni konji oboleli od raznoraznih bolesti. Te konjske barake su bile na desnoj obali reke Bosne, više ušća reke Spreče u Bosnu. Okupatori su oboljele pocrkane konje pobacali u rijeke ili pokopali u obližnje jame u ledine u podnožju sela Lipac i Pridjel.

U dobojski logor je od 27. decembra 1915. godine, kada je stigao prvi transport Srba, pa do 5. jula 1917. godine, kada je ostao bez ijednog logoraša, bilo zatvoreno 45.791 Srba,  iz BiH 16673 muškarca i 16996 žena sa djecom, 9182 staraca i vojnika iz Srbije i 2950 iz Crne Gore.  Veliki broj Srba je otpremnjen iz Bosne u logor u Aradu, od kojih su mnogi tamo pomrli. Tamo su Srbi držani zimi u ledenim prostorijama, na betonskom podu od čega su im se smrzavale ruke i noge. Tako je mnogo mladih logoraša izgubilo ruke ili noge amputacijama i ostalo bogalji. Logor u Aradskoj tvrđavi je osnovan i počeo da radi pre početka rata. U njemu su u tom periodu listom bili civili od čega je bio znatan broj žena i dece. O tome postoje dokumenta, brojni zapisi očevidaca nesrba. Srbe u Aradu su mučeni su žeđu,glađu, vezivali su ih i tukli na mrtvo, stavljali im gvozdene okove, žene su silovane.

Jedan rumunski ljekar dr Branduša, koji je bio u prilci da vidi šta se u logoru dešava, zapanjen, pričao je svom prijatelju advokatu Štefanu Čičo Popu, poslaniku u mađarskom parlamentu: „Gospodine poslaniče, ovo nije logor, ovo je pakao! Prvo što sam video i upamtio to je mrtva majka sa živim detetom u naručju. To se ne da opisati „. Usled takvog tretmana samo za prvih sedam meseci, od avgusta 1914pa do marta 1915. umrlo je 1.772 logoraša. Zna se da je u Aradu pobijeno preko 50 000 Srba. Uslovi u ovim koncentracionim logorima su bili tako strašni da je preko 30% zatočenika umiralo već posle dva do tri dana. Prema zvaničnom izveštaju Međunarodnog crvenog krsta od 19. septembra 1917. godine, u tim logorima, isključivo smeštenim na teritoriji Nemačke, Austrije i Bugarske, bilo je 156.630 srpskih oficira i vojnika: u Nemačkoj 25.879, u Austrougarskoj 96.363 vojnika i 709 oficira i u Bugarskoj 31.942 vojnika i 189 oficira. U Turskoj je bilo oko 5.000 srpskih zarobljenika, koji su prebačeni iz Austrougarske u Tursku za rad u tamošnjim rudnicima i na izgradnju bagdadske železničke pruge. Ovo je samo broj koji su priznale te zemlje Crvenom krstu. Da ne pominjemo da su vojske sve tri države od početka rata svakodnevno na najbezočniji način kršile Hašku konvenciju o ratovanju na kopnu, ubijajući ranjenike, bolničko osoblje, crkvene velikodostojnike, ratne zarobljenike itd. Kad je u decembru 1914. umro Luka Džabić, sveštenik iz Vinske (kot. Prnjavor), otišao je njegov sin Dušan, takođe sveštenik, tvrđavni komandantu Hegediša, da ga zamoli za dozvolu, da oca sahrani u groblju u Aradu i da za to u varoši kupi pristojan les i ostalo , što je potrebno za sahranu. Hegediš je dočekao mladog sveštenika sa užasnim grdnja i rekao mu za mrtvog oca: „Možda iu tom starom leži kakav šuft!“ Premda je bilo stotine zatvorenih interniranih sveštenika nije im se nikako dozvoljavalo, da opoju mrtvaca.

Srpska vojska je sredinom 1916. prebačena na solunski front. Posle dve godine rovovskih borbi, 15. septembra 1918. godine srpske jedinice su probile neprijateljski front na planini Nidže i krenule u nezaustavljivo oslobađanje Srbije i ostalih srpskih i jugoslovenskih zemalja. Bugarska je potpisala kapitulaciju već 30. septembra 1918. godine. Austro-Ugarska je kapitulirala 3. novembra 1918. godine a Nemačka 11. novembra 1918. godine.

Tako je za Srbe i Srbiju završen Prvi svjetski rat. Ni jedan narod u svetu nije pretrpeo tolike gubitke i pustošenja kao srpski narod koji je izgubio 28% svog stanovništva. Nema većeg genocida u Prvom svjetskom ratu od genocida nad Srbima.

Ljudski gubici Srbije bili su oko 1.300.000 ljudi što iznosi trećinu predratnog stanovništva. Kraljevina Srbija je u toku rata mobilisala 707.343 vojnika, tj. 40% svih muškaraca od čega je poginulo 369.818 vojnika ili više od 50% mobilisanih.Gubicima srpskog naroda treba pridodati i preko 300.000 Srba stradalih na teritoriji Austro-Ugarske i u borbama u Crnoj Gori, kao i u borbama srpskih dobrovoljaca na Rumunskom frontu. Iz svega pomenutog sledi da ukupne žrtve srpskog naroda u Prvom svetskom ratu premašuju cifru od 1.600.000 mada ni ovaj broj nije konačan.

Više od 50.000 Srba sa područja današnje BiH je učestvovalo kao dobrovoljci u oslobodilačkim ratovima od 1912. do 1918. godine.  Još i ranije 1876/7 Srbi iz Bosne su imali u Srbiji „Dobrovoljački kor“ od tri bataljona pod komandom Nićifora Dučića, a u Crnoj Gori nekoliko bataljona. Od 1904.godine bosanski Srbi se masovno javljaju i u komitske jedinice kada se počela organizovati četnička akcija za Staru Srbiju. Dobrovoljci iz Bosne su masovno odlazili u Balkanske ratove protiv Turske i Bugarske te se borili pod Skadrom, kod Lješa, na Trabošu…zatim u kasnijim bitkama na Drini, na Vlasini, Kajmakčalanu, Dobrudži itd. U ovim ratovima su učestvovali i muslimani koji su osjećali svoju nacionalnu srpsku pripadnost. Jedan od najpoznatijih je bio i Husnija Kurtović, srpski heroj koji je pogođen u grudi uzviknuo:“Nije mi žao, Srbija će biti carevina…!“

Od 1915.godine je u Srbiji organizovano tri dobrovoljačka bataljona od ostataka četničkih odreda i dobrovoljaca koji su došli iz Amerike, te od dobrovoljaca iz Rusije pristiglčih koji su ubačeni u četvrti bataljon. Njih je stiglo oko 1050 iz Rusije. U Prvoj srpskoj dobrovoljačkoj diviziji je bilo 12.563 vojnika i oficira od čega 4.997 iz Bosne i Hercegovine. Dobrovoljci Vojina Tankosića, poznatijim kao Vojvoda Vuk, su kao najhrabriji podizali moral ostalim vojnicima.

Veliki broj Srba je stradao upravo u austro-ugarskoj vojsci jer je okupatorska vlast masovno mobilisala Srbe u svoje redove i slala ih širom evropskih ratišta da ginu za Austro-ugarsku monarhiju. Srbi su učestvovali na svim frontovima  a naročito na italijanskom i istočnom frontu. Mnogi Srbi prnjavorskog kraja su učestvovali kao dobrovoljci na srpskoj strani predajući se na frontu saveznicima. Srbi su se na istočnom frontu masovno predavali Rusima i od njih su formirane dobrovoljačke jedinice koje su kasnije upućivane na Solunski front.

Na solunskom frontu je bilo dosta boraca iz Prnjavora i okoline a ostao je upamćen po svojoj hrabrosti Marko Moravac iz Mravice koji se kao pripadnik austro-ugarske vojske sa još nekim prnjavorčanima predao Rusima i poslije učestvovao na frontu u Dobrudži a kasnije i u proboju Solunskog fronta. Marko je za ispoljenu hrabrost bio nosilac brojnih srpskih, ruskih i francuskih odlikovanja. U Prnjavor se vratio kao kapetan 1. Klase. Njegovo ime je poslije rata spominjano na vojnim akademijama kao primjer za hrabrost.

Pored Moravca, mnogi Prnjavorčani su se obreli na Solunskom frontu ali nažalost mi danas nismo u mogućnosti da znamo njihova imena, upravo iz razloga jer su Srbi nezainteresovani za za svoju istoriju kao i za slavnu prošlost svojih predaka. Tako od više stotina dobrovoljaca, danas imamo podatke samo za nekolicinu. Spomenuću samo dobrovoljce iz sela Štrpci, za koje zahvaljujući posljednjem živom soluncu Ignjatić Milošu imamo podatke i iz čijeg primjera se vidi koliko je bilo raspoloženje našeg naroda za oslobođenjem od vijekovnog robovanja. Štrpci su jedino selo uopšte pod austro-ugarskom okupacijom koje je dalo toliki broj dobrovoljaca koji su učestvovali na srpskoj strani, da je poslije rata bilo poznato po tome. Naime, samo iz Štrbaca je na Solunskom frontu je bilo 27 dobrovoljaca koje znamo poimenice.

To su bili: Babić Dujak, Bojanović Nikola, Brković Petar, Bokur Vid, Bokur Tomo, Vasić Stjepan, Vejić Mihajlo, Gatarić Arsenije, Daradan Simeun, Živković Vaskrsije, Ignjatić Miloš, Keser Dragić, Marinković Lazar, Milutin Kosta, Milutin Vasilije, Musić Simeun, Prodanović Jovo, Simeunčević Gligor, Segić Petar, Stanić Nikola, Tomaš Savo, Tomić Mile, Trivičević Petar, Čavić Simeun, Čavić Jovo, Hranitelj Stefan, Šarčević Jovo.
Babić Dujak i Čavić Jovo su stradali prije proboja solunskog fronta, Dujak je umro od tifusa a Jovo je stradao pri povlačenju preko Albanije od šiptarskih bandi. Preko Albanije su prešli Musić Simeun i Ignjatić Miloš, dok su ostali došli kao dobrovoljci iz Rusije, gdje su u Odesi formirane dobrovoljačke jedinice. Rusima su se predali na frontu u Galiciji. Vasić Stjepan, Milutin Vasilije i Stanić Nikola su stradali na proboju solunskog fronta i sahranjeni su na Zejtinliku-vojničkom groblju i njihove grobove smo posjetili prilikom pokloničkog putovanja u Grčku 2009.godine. Petra Brkovića su Nijemci strijeljali u čuvenom okršaju kod Kainovića mlina u Štrpcima novembra 1941.godine a Hranitelj Stefana i Keser Dragića su ubili četnici po završetku Drugog svjetskog rata.

Kada je kraj Prvog svjetskog rata bio evidentan, sazvan je sastanak u hotelu „Popović“ pod vođstvom učitelja Dušana Bogunovića a raspravljalo se o stanju u zemlji i političkoj situaciji. Na tom sastanku su prisustvovali Stevo Ostojić, Tošo Todorović, Tešo Kovačvić, Bogdan Bošković, Trivun Đermanović, Marko Marković i Tešo Popović, vlasnik hotela. Predsjednik prnjavorskog sreza je tada bio Poljak Potucko te je i on sazvao sastanak u gradskoj vijećnici 25.oktobra 1918.godine na kome se raspravljalo o osnivanju zaštitnih odreda od građana Prnjavora koji bi trebali da štite građane od tobože vojske koja se vraćala sa fronta. Ovaj prijedlog je od većine Srba odbijen jer su bili takvog stava da je to naša vojska i da narod nema potrebe da se plaši. Ubrzo nakon sastanka je Potucko napustio Prnjavor, a u gradu je osnovano Narodno vijeće već početkom novembra. Važan dio njegove delatnosti bilo je sprečavanje nereda i pljačke.

U Prnjavoru je predsjednik narodnog vijeća bio Stevo Ostojić a tajnik Pavao Uremović. Izvršni organi prnjavorskog narodnog vijeća su bili Narodna garda sa Vojislavom Bogićevićem i Rajkom Opačićem na čelu, te leteći konjički odred sa protom Lukom Davidovićem na čelu. Ova garda na čelu sa Rajkom Opačićem je razoružala pripadnike radničke kompanije u Štrpcima kojom je zapovijedao unuk Benjamina Kalaja. Po povratku iz vojske u Narodno vijeće su uključeni proto Jovo Jovanović i Lazar Marković.

    Na Aranđelovdan 21. novembra 1918. U Prnjavor su ušle jedinice srpske vojske pod komandom potporučnika Ratka Blagotića. Tada su prnjavorčani uzvikivali „Živio Kralj Petar“, „Živjela srpska vojska“. Na mnogim mjestima su se tada nakon mnogo godina zavijorile srpske trobojke u Prnjavoru. Na isti dan su oslobodioci ušli i u Banja Luku i time je označen kraj austrougarske okupacije u BiH. Istog mjeseca se 27 srezova u Bosni i Hercegovini izjasnilo za prisajedinjenje Srbiji, a prnjavorski srez je bio jedan od prvih koji je to učinio. Prnjavorčani su donijeli rezoluciju na velikom narodnom zboru na Brašnenoj pijaci pod presjedanjem predsjednika Narodnog vijeća Stevom Ostojićem. Narodno vijeće je usvojilo Proklamaciju 27. novembra 1918. g., kojom proglašava prisajedinjenje Bosne i Hercegovine Kraljevini Srbiji, te da se „od danas voljom naroda, Bosna i Hercegovina smatra sastavnim i nerazdruživim dijelom Kraljevine Srbije“.

Tri dana kasnije 1. decembra 1918. godine proglašeno je ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu. Nakon ujedinjenja se vodila politika „bratstva triplemenog naroda“ vlade Kraljevine SHS i potom Kraljevine Jugoslavije. Vlast nije dozvoljavala da se govori, piše i uči u školama da su u Prvom svetskom ratu stradali Srbi, a da su izvršioci zločina i genocida bili pored Nijemaca, Mađara i Bugara bili i Hrvati i muslimani u redovima austrougarske vojske.

Neka vam je slava i hvala!

Piše Bojan Milijašević, Svetosavska omladinska zajednica Prnjavor

Izvor: