ČIJI SU STEĆCI: Povodom sumnjivog projekta „U kamenu uklesano“

Ovih dana u velikom broju medija iz Republike Srpske promovisan je projekat „U kamenu uklesano“. Projekat je pokrenuo gospodin Gorčin Dizdar, direktor fondacije „Mak Dizdar“ i unuk Mehmedalije Maka Dizdara (1917-1971) pjesnika, književnika i novinara.

Mak Dizdar je, pored toga što je stećke uzeo kao inspiraciju za svoje pjesme, bio i jedan od najvećih pregalaca u akciji otimanja stećaka iz okrilja srpske istorijsko-kulturne baštine.

Na Makove srbofobne stavove iznesene kroz književni časopis  „Život“ krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godine prošlog vijeka, odgovarao je književnik Vojislav Lubarda (1930-2013). O tome je, između ostalog, Lubarda rekao: „Program čišćenja SR Bosne i Hercegovine od Srba i svega što dodiruje Srbe i Srbiju nastavio je da ostvaruje pjesnik Mak Dizdar, sa desetak jurišnika, u specijalno pripremljenom dvobroju časopisa ‘Život’.

Glavni smisao svih, uglavnom huškačkih tekstova u ‘Životu’, bio je da Srbi ‘kastriraju’ prelijepi b-h jezik i vrše duhovno, kulturno i svako drugo porobljavanje SR Bosne i Hercegovine.“[1]

Da krv nije voda, dokaz je i rad Mehmedalijinog unuka. U svome radu unuk Gorčin nastavlja da zastupa, prevaziđene i lako oborive, teorije o porijeklu stećaka, bogumilima, jeziku i pismu natpisa u kamenu. O tome možemo čitati na sajtu fondacije koju vodi unuk Gorčin, kao i u njegovim tekstovima na drugim sajtovima.

Na sajtu fondacije „Mak Dizdar“, u odeljku koji nosi naziv „BiH kultura i identitet“, možemo pročitati tekst o „bosančici“(link za čitav tekst OVDJE). Pozivajući se na teoriju arheologa Ćire Truhelke, jednog od glavnih ljudi koji je u službi Austro-ugarske okupacione sile radio na otimanju srpske istorijsko-kulturno baštine sa prostora Hercegovine, Bosne i Bosanske Krajine, u tekstu piše:

„Kao posebna varijanta ćirilice, – pored srpske, bugarske, ruske i rumunjske, – uz izvjesne primjese glagoljice i latinice, razvio se u Bosni još jedan posebni, naročito stilizirani oblik ćirlice, koji se naziva bosančica ili hrvatska ćirilica. Najstariji sačuvani nam spomenik s pojavama karakterističnima za kasniju bosančicu jest povelja Kulina Bana o slobodnoj trgovini u njegovoj državi, izdana Dubrovčanima 29. VII 1189., a tim je pismom pisan i čuveni Poljički statut godine 1619. Pored toga sačuvao nam se i veći broj rukopisa, vjerskih i iz običnog života, te veliki broj epigrafskih natpisa ispisanih na bosanskim i hercegovačkim stećcima.“

Iako je svoju teoriju Truhelka, kako piše i u tekstu o bosančici, definisao „još 1889. godine“, čime je ona do sad u nauci odavno prevaziđena i oborena, unuku Dizdaru to savršeno odgovara za otimanje srpske ćirilice i u 21. vijeku. Rekli bi smo: „od Kalaja do Incka ništa novo“.

Ta navodna „bosančica“ je u stvari brzopisni tip ćirilice, formiran „u dvorskoj ili državnoj kancelariji za vladavine kralja Milutina postao je u toku XIV veka opštim kancelarijskim pismom za akta pisana na našem jeziku u dubrovačkoj, a docnije i u bosanskoj državnoj kancelariji, za vladavine Tvrtka I. Mnogo ranije, dakako, brzopis je bio odomaćen u Humu, zajedno sa Trebinjem, Konavlima i Stonom, koji su još bili u sastavu nemanjićke države kada je u Raškoj formirana tipološka varijanta ćirilice.

Brzopis je bio manje ili više poznat i na zapadu od humske zemlje, u primorskoj oblasti koja je ušla u sastav bosanske države za Tvrtkove vladavine. Ćirilica se u toj oblasti čvrsto držala naročito u delu između Splita i reke Cetine. To je poznata župa Poljica, koja je imala svoj statut napisan 1440. godine, bez sumnje ćirilskim brzopisom, a najstariji sačuvani prepis je s kraja XV veka.

Od XVI veka pojavljuje se dokumentacija koja je pisana brzopisom i u drugim našim krajevima zapadno i severozapadno od nekadašnje bosanske države. U njezinu sastavu se u Tvrtkovo vreme našla u vazalskom odnosu i lička oblast, u kojoj se već tada širila ćirilica. (P. Đorđić, „Istorija srpske ćirilice – paleografsko-filološki prilozi“,  Treće izdanje, Beograd 1990).

Ali hajde da na devetnaestovjekovnu nauku fondacije „Mak Dizdar“ odgovorimo devetnaestovjekovnim naučnim autoritetima. Vatroslav Jagić, jedan od najboljih hrvatskih filologa 19. vijeka, o početku ćirilične pismenosti u banovini Bosni (odgovara teritoriji današnje centralne i dijela istočne BiH) i povelji bana Kulina pisao je kako se „vidi tolika sigurnost i okretnost u pisanju jezika srbskoga slovi ćirilskim; tolika emancipacija, da upravo veća nego li u potonje doba, do upliva crkvene slovenštine da nije moguće vjerovati da ne bi bili u Bosni, Zahumlju, Diokleciji i t. d. već davno prije Kulina bana počeli pisati ćirilicom a narodnim jezikom srbskim“.[2]

Nakon „bosančice“ prelazimo na stav unuka Gorčina i njegove fondacije oko identiteta stećaka, tj. pitanja iz naslova ovoga teksta „ČIJI SU STEĆCI“.

Stećci su 2016. godine uvršteni na UNESKOVU Listu svjetske kulturne baštine, kao kulturno nasljeđe BiH, Srbije, Crne Gore i Hrvatske. Dakle, u prvom planu pri nominaciji stećaka bile su savremene državne granice. Istorija nastanka stećaka bila je gurnuta u stranu. U svom tekstu iz 2013. godine (Čiji su stećci?), unuk Gorčin se dotakao i načina nominacije stećaka.

Njegov stav o tom pitanju, kada je riječ o učešću Srbije u nominaciji stećaka,  najbolje oslikavaju ove riječi: „Srednjovjekovne raške i srpske povelje i dokumenti, kao naprimjer glasoviti Dušanov zakonik, svjedoče o postojanju i protjerivanju bogumila ili babuna na tim prostorima, pa su oni dio srpske historije isto koliko je i majanska kultura dio meksičke ili Hugenoti element francuske historije.“

Unuk Gorčin je uspio da u jednoj rečenici napiše nekoliko krupnih falsifikata. Idemo redom:

1.Na početku unuk Gorčin razdvaja „raške i srpske“ povelje i dokumenta. Ovo nas podsjeća na današnje, česte, falsifikate u raspravama preko društvenih mreža, gdje se nastoji nametnuti nenaučna teza da su srednjovjekovna Raška i Srbija dvije odvojene države, a Rašani i Srbi dva odvojena naroda. Istorijska je činjenica da su to dva naziva za jednu srpsku srednjovjekovnu državu i dva naziva, pored još nekoliko korišćenih u srednjem vijeku, za srpski narod.

2.Spomen jeretika u Dušanovom zakoniku, nema veze sa pripadnicima „Crkve bosanske“, i svaka paralela između ove dvije grupe je proizvoljna i ničim dokazana.

3.Paralelom između istrebljenja indijanskih Maja i pokolja pripadnika protestantske crkve u Francuskoj, poznatim pod nazivom Hugenoti, samo je nastavak srbofobne propagande o Srbima kao genocidnom narodu. Na to bi se nastavila propaganda o deset genocida nad muslimanima, prisutna kod mnogih publicista ali i u dijelu naučne ili kvazinaučne javnosti u federaciji BiH. Jedan od prvih tih „genocida“ bila bi borba protiv jeretičkih učenja u srednjovjekovnoj Srbiji.

4.Unuk Gorčin se takođe drži današnjih državnih granica koje nemaju nikakve veze sa nastankom i razvojem stećaka u srednjem vijeku. Naime, prvi stećci nastali su u srednjovjekovnoj srpskoj državi u XII vijeku, u okolini Trebinja (koje se danas nalazi u istočnoj Hercegovini).

Najstariji stećci sa natpisima su takođe sa područja Trebinja odnosno srednjovjekovne Humske zemlje. Na  nekropoli u Policama kod Trebinja, nađena je grobna ploča trebinjskog župana Grda  (umro između 1151. i 1178. godine) i župana Pribilše  iz 1241. godine.

U povelji raškog župana Dese iz 1151. godine, kojom je darovao ostrvo Mljet manastiru sv. Marije od Pulsana na brdu Gargano u Apuliji, župan Grdeša (iupanus Gerdessa) se spominje među svjedocima koji svojim potpisom garantuju izvršenje Desinog poklona.

Poslije ovoga, tokom drugog pohoda vizantijskog cara Manojla Komnina na Rašku, Grdeša je bio u srpskoj vojsci, kako piše vizantijski pisac Jovan Kinam, „veoma“ ugledna ličnost. Na stećku župana Grdeše piše da je umro za vrijeme „velikog kneza Mihaila“. Ovaj knez identifikovan je kao poslednji dukljanski knez Mihailo koji je vladao do 1189. godine.

Na spomeniku župana Pribilše piše da je živio „u dane pravovernog kralja Vladislava“. Riječ je o kralju Stefanu Vladislavu Nemanjiću, ktitoru manastira Mileševa, koji je vladao od 1234-1243.

Treba istaći da se „Crkva bosanska“ u domaćim izvorima počinje spominjati poslije  1322. godine. To je vrijeme kad Bosnom vlada ban Stefan II Kotromanić, pod čijom će vladavinom Bosna proširiti svoje granice i steći veći stepen samostalnosti.

Stefan II (isti onaj ban iz čije povelje imamo dokaz da je jezik u srednjovjekovnoj Bosni nazivan srpskim). To je povelja upućena Dubrovniku 1333. godine, u kojoj piše da su napravljena četiri primjerka povelje, po dva primjerka za bosanskog bana i Dubrovnik i to „dve latinski a dve srpski“. Link za povelju OVDJE.

Iz Humske zemlje u kojoj je Sveti Sava osnovao jednu od svojih episkopija, koja će tek u vrijeme pomenutog bana Stefana II ući u sastav države Kotromanića, kultura izrade stećaka će se početi masovno širiti po Bosni i drugim oblastima države Kotromanića.

Nema razlike između grobnih spomenika i natpisa na njima iz vremena vladavine Nemanića i onih spomenika iz vremena  vladavine Kotromanića u Humu.[3] Dakle, u Humskoj zemlji (današnja Hercegovina) među srpskim uglavnom pravoslavnim stanovništvom razviće se kultura izrade stećaka. Ove činjenice nikakve savremene državne granice i tumačenja ne mogu da pobiju.

E, sad se vratimo projektu što ga je pokrenuo unuk Gorčin. Rekli smo da su mnogi mediji u Republici Srpskoj, među njima i oni najveći, prenijeli vijest o projektu „U kamenu uklesano“. Kao učesnici projekta angažovani su i mladi ljudi iz Trebinja i Foče. Pitamo se da li ti omladinci znaju za rad i stavove unuka Gorčina? Da li su svjesni da direktno učestvuju u otimačini srpske istorijsko-kulturne baštine?

Predstavnici naših omladinaca sami su u medijima priznali, da do ovoga projekta, nisu mnogo znali o samim stećcima (O tome pročitajte OVDJE). Onda vjerovatno nisu upoznati ni sa radom i stavovima unuka Gorčina koje smo ukratko analizirali u ovom tekstu.

Nije sramota nešto ne znati, ali ako već ulazite na nepoznat teren, onda je red da se upoznate sa temom koju obrađujete. I u Trebinju i u Foči, postoje ljudi, institucije i organizacije koje znaju mnogo više o stećcima. Omladinci su trebali da se raspitaju o istoriji stećaka ili da pročitaju u knjigama o tome.  Evo jedan manji spisak adekvatne literature:

P. Đorđić, Istorija srpske ćirilice, Beograd, 1990;  D. Dragojlović, Istorija srpske književnosti u srednjovekovnoj bosanskoj državi, Novi Sad, 1997;  B. Samardžić, Termin bosančica kao zabluda u istorijskom razvoju srpskog jezika, Slovo časopis  za srpski jezik, književnost i kulturu, broj 23, Nikšić, 2009;  M. Vego, Iz historije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1980; G. Tomović, Morfologija ćiriličnih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974;  Goran Ž. Komar, Stari ćirilični natpisi istočne Hercegovine (sa pregledom krstova), Herceg Novi 2015; Marian Wenzel, Ukrasni motivi na stećcima – Ornamental motifs on tombstones from medieval Bosnia and surrounding regions, Sarajevo 1965;  B. Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, Sarajevo, 1950.

Na žalost živimo u vremenu kada za kulturu nema dovoljno finansijskih sredstava, a i zanimanje ljudi za svoju istorijsko-kulturnu baštinu, pod pritiskom svakodnevnih obaveza, nedovoljno je i beznačajno. Zato bi mediji trebali bolje i profesionalnije da se bave ovim pitanjima, i da,  kada za neko pitanje nisu sigurni, podatke potraže kod stručnih ljudi. Imate ih na dva univerziteta u Republici Srpskoj, više muzeja, udruženja itd.

Kada ovo imamo u vidu, entuzijazam i volja mladih ljudi da nešto urade po tom pitanju, svakako je za pohvalu. Ali nemojte da to bude po svaku cijenu. Prenošenje srpske istorijsko-kulturne baštine, na nivo države BiH, u bilo kojem obliku i bilo kojom aktivnošću, znači njeno rasrbljavanje. Zar se nismo kao narod, u proteklih 150 godina, uvjerili u kleptomanski karakter zagovornika zemaljskog ili državnog okvira školstva i proučavanja istorije sa ovu stranu Drine. Duh Benjamina Kalaja i rasne teorije neimara „bosanske nacije“ i danas lebde iznad državne zajednice BiH.

Ako naši omladinci ili bilo ko drugi sumnja u ove riječi, neka slobodno pokušaju da u sklopu projekta potenciraju teritoriju i etničko-vjerski ambijent u kojem su nastali stećci. To je, rekli smo, srpska srednjovjekovna oblast oko Trebinja.

Neka upitaju vođe projekta zašto na najukrašenijoj nekropoli stećaka, onoj srpske, pravoslavne, velikaške porodice Hrabren-Miloradović, na Radimlji kod Stoca, nema podataka o porijeklu i vjerskoj pripadnosti porodice čije je to groblje bilo. Da podsjetimo, da su se potomci Hrabrena-Miloradovića nakon turske okupacije, naselili širom Evrope  i Rusije. Oni su dobro znali kojem narodu pripadaju i povremeno su iz Rusije dolazili u svoj kraj i darivali manastir Žitomislić, inače zadužbinu porodice Hrabren-Miloradović još iz srednjeg vijeka.

Omladinci bi mogli upitati i šta radi spomenik blajburškim žrtvama, u krugu srednjovjekovne nekropole Hrabrena-Miloradovića. Neka upitaju i kojim su pismom i jezikom pisani natpisi na stećcima. Ako dobiju odgovor da su pisani bosančicom i bosanskim jezikom, neka izađu iz projekta ako neće svjesno da rade protiv svoga naroda i svoje istorijsko-kulturne baštine. Oko ovih pitanja nema kompromisa!

[1] Vojislav Lubarda, intervju za časopis NIN 21. januar 1990.

[2] V. Jagić, Historija književnosti naroda hrvatskoga i srbskoga, knj. I, Staro doba, Tom 1, Zagreb, 1867, 142.

[3] M. Vego, Iz historije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1980, 317-318.

Autor: BORIS RADAKOVIĆ

Izvir: SRBI U BIH