ČAS ISTORIJE: Hercegovci na Bosanskoj golgoti

Krajem avgusta 1944. godine kralj Petar II Karađorđević konačno je podlegao britanskim pritiscima i smijenio đenerala Mihailovića sa mjesta načelnika Vrhovnog štaba Jugoslovenske vojske u otadžbini.

Ubrzo nakon toga uslijedila je još pogubnija odluka mladog kralja, kada je svim jedinicama JVuO sugerisao da se stave pod komandu Josipa Broza Tita. Na taj način, sam kralj zadao je konačni udarac vojsci koja se već tri godine u zemlji borila protiv komunista i to za njegova legitimna prava monarha i očuvanje dinastije Karađorđevića na jugoslovenskom prestolu. Mihailovićev odgovor na ove kraljeve, istina iznuđene poteze, bila je odluka o proglašenju opšte moblizacije i nastavak bespoštedne borbe protiv komunista u Jugoslaviji.

Za to vrijeme hercegovačke brigade JVuO vodile su teške borbe sa partizanskim jedinicama koje su nastojale da iz nekoliko pravaca prodru dublje u Hercegovinu. Najteže borbe tokom avgusta i početkom septembra mjeseca 1944. godine vođene su na prostoru Gacka i Nevesinja. Početkom septembra u Hercegovinu je pristiglo oko 1.300 boraca iz Sandžaka, pod komandom majora Vojislava Lukačevića, ali dublji razlozi dolaska ovih jedinica na taj prostor nije bila borba protiv komunista, već pokušaj da se stupi u dodir sa Saveznicima čije se iskrcavanje na jadranskim obalama očekivalo svakog trenutka. Naime, malo prije toga, majori Lukačević i Baćović boravili su u Londonu kao izaslanici Draže Mihailovića na vjenčanju kralja Petra gdje su došli u dodir ne samo sa kraljevim neposrednim okruženjem već i sa pojedinim britanskim zvaničnicima. Pod njihovim uticajem, nakon povratka u zemlju, Baćović i Lukačević su bili spremni da promijene glavni kurs dotadašnje politike koja se bazirala na obračunu sa komunistima i da pokrenu opsežnu kampanju protiv njemačkog okupatora, a za uzvrat imali su englesko obećanje da će se iskrcati na jadranske obale, prihvatiti Baćovićeve i Lukačevićeve četnike kao saveznike i sa njima nastaviti oslobađanje zemlje.

To je bio pokušaj formiranja Nezavisne grupe nacionalnog otpora, jer đeneral Mihailović nije odobrio ove akcije i kasnije ih je nazvao avanturističkim i pogubnim. Po dolasku u Hercegovinu Lukačević je sa dijelovima hercegovačkih četnika krenuo u napad na Trebinje, koje su tada držali Nijemci, sa namjerom da oslobodi od Nijemaca Trebinje, Dubrovnik i dio jadranske oblale i tako napravi mostobran za prihvat savezničkih snaga. Borbe oko Trebinja trajale su nekoliko dana i to sa prilično uspjeha. Dva gatačka jurišna bataljona pod neposrednom komandom komandanta korpusa kapetana Milorada Popovića, zauzela su sa Volujca brdo Humac i uspješno odbijali njemačke protivnapade, a ostale jedinice hercegovačkih četnika uspješno su sprečavale Nijemce da pruže pomoć napadnutom Trebinju iz pravca Dubrovnika i Mostara, dok su Sandžaklije lomile njemačku odbranu na prilazima samom gradu. Prema jednoj depeši, tada već potpukovnika, Petra Baćovića, od 26. septembra 1944. godine, do tog dana četnici su oko Trebinja zarobili 350 njemačkih vojnika, jedan tenk, jednu artiljerijsku bateriju i još puno vojnog materijala. Međutim, partizanski Vrhovni štab pravilno je procijenio namjere četnika oko Trebinja, pa je Josip Broz naredio da se četničke jedinice oko Trebinja napadnu svom silinom i tako spriječi pad Trebinja u čeničke ruke. Tako su Lukačevićeve snage bile napadnute s leđa od tri partizanske brigade, dok su vodili borbe sa Nijemcima oko Trebinja. Ovaj napad je odbijen, ali je postajalo jasno da će u takvoj situaciji osnovna zamisao o zauzimanju Trebinja biti teško ostvariva. Za to vrijeme partizani su silovito napadali i Bileću, koju je hereojski branila Bilećka brigada i to bez bataljona Alekse Kisića, koji je bio angažovan u borbama oko Trebinja. Nakon višednevnih teških borbi i ogromnih obostranih žrtava, Bileća je pala u ruke partizana, čime je četnički napad na Trebinje izgubio svaki smisao. Napadnuti sa leđa od strane partizanskih jedinica, četnici su odustali od napada na Trebinje i povukli se u pravcu Nevesinja.

Padom Bileće i napuštanjem opsade Trebinja, hercegovački četnici su se našli u veoma teškoj situaciji. Potpukovnici Baćović i Ostojić su redovno tražili od Vrhovne komade precizne instrukcije za dalje postupanje i zahtijevali od Mihailovića da što hitnije, zajedno sa američkom misijom koja se nalazila pri Vrhovnoj komandi, pronađe, prije svega, političko rješenje za bezizlaznu situaciju u kojoj su se našli. Navodili su da je stanje iz dana u dan sve teže, da su borci ostali bez municije, hrane i odjeće, da se jedinice osipaju i da ovakvo stanje nije dugo održivo. U jednoj depeši od 12. oktobra 1944. Baćović i Ostojić navode da su im borci ostali sa po 5 metaka na pušku i po 20 na automatsko oružje. Konačno, početkom novembra 1944. godine, komanda Istočne Bosne i Hercegovine naredila je svim jedinicama da najkraćim putem krenu prema oblasti Foče, gdje je trebalo izvršiti koncentraciju svih hercegovačkih četnika, te njihovo spajanje sa Lukačevićevim jedinicama i snagama koje su iz Srbije u pravcu Čajniča vodili Nikola Kalabić i Dragoslav Račić. Nakon toga, trebalo je najkraćim putem, preko planina Volujaka i Vojnika, spojiti se sa snagama Pavla Đurišića i nakon toga probiti se kroz Hercegovinu do mora u susret saveznicima.

Takvo naređenje izdao je komandant Nevesinjskog korpusa kapetan Milorad Popović, 4. novembra 1944. godine, potčinjenim mu brigadama: Gatačkoj, Nevesinjskoj, Konjičkoj i Mostarskoj. Dok kraja novembra mjeseca dijelovi hercegovačkih četnika skoncentrisali su se na prostoru Foče.

Dvije najbrojnije i najkompaktnije jedinice koje su izašle iz Hercegovine bile su Gatačka i Bilećka brigada, a sa njima su išli i dijelovi drugih brigada. U periodu od 9. do 15. decembra hercegovački četnici pod komandom Milorada Popovića i kapetana Miloša Kureša, komandanta Bilećke brigade, učetvovali, zajedno sa dijelovima Šumadijske grupe korpusa, pod komandom pukovnika Dušana Smiljanića, i dijelovima Romanijskog korpusa, u borbama za Kalinovik, a koje su zbog nekordinisanog rada napadnih kolona bile bezuspješne. Borbe za Kalinovik vođene su po zamisli Vrhovne komande da se ovlada prostorijom od Foče do Kalinovika, poboljša snabdijevanje trupa i odatle krene u susret Englezima u Hercegovini. Zbog toga je u oblast Kalinovika i poslata Smiljanićeva grupa Šumadijskih korpusa.

Novu nadu četničkim jedinicama skoncentrisanim oko Foče, pružilo je iskrcavanje engleskih trupa kod Dubrovnika i njihov ulazak u Hercegovinu. U skladu s tim, polovinom decembra mjeseca 1944. godine, četnički komandanti su planirali da se u dolini Drine, oko Foče, Čajniča i Goražda skoncentriše više od 15.000 četnika iz Hercegovine, Srbije, Bosne i Crne Gore te da odatle u povoljnom trenutku krenu u probijanje prema Hercegovini u susret Englezima. Baćović je 22. decembra obavijestio Vrhovnu komandu da prikuplja sve hercegovačke borce u okolinu Foče, računajući da će ih biti oko 800, te da planira od njih formirati jedan jurišni korpus. Baćović je, takođe, smatrao da ukoliko uspiju ovladati Kalinovikom, da će iz Hercegovine izvući još oko 1500 zaostalih četničkih boraca. Međutim, sve ove planove ubrzo će omesti ponašanje Engleza.

Naime, u svrhu uspostavljanja konakta sa Englezima, u Hercegovinu se polovinom decembra 1944. uputio i Vojo Lukačević, koji je sa njima imao dogovor još prilikom boravka Londonu. Lukačević je oko 20. decembra stigao u Bileću i stupio u kontakt sa Englezima, ali umjesto da bude prihvaćen kao saveznik, on je od sproveden u Trebinje i predat komunistima. Istovremeno je započeo i opšti napad partizana na četničke jedinice skoncentrisane na prostoru oko Goražda, Foče i Čajniča, a samu Foču i druga mjesta koje su držali četnici, počeli su da bombarduju saveznički avioni na traženje partizanskog Vrhovnog štaba. U takvoj situaciji, probijanje kroz Hercegovinu prema obalama Jadranskog mora, postalo je besmisleno.

Izdani od strane Engleza i izloženi neprestanim napadima partizana, a uz to i pritisnuti hroničnim nedostatkom municije, hrane, odjeće i obuće, četnici više nisu vidjeli ni svrhu ni mogućnost zadržavanja u dolini Drine. Osim toga, međusobna surevnjivost četničkih komandanata sve je više dolazila do izražaja, a teška situacija dovodila je i do konfuzije u komandovanju, jer se nije precizno znalo ko od koga treba da prima naređenja i čije naloge treba izvršavati. U takvoj situaciji Baćović je 5. januara 1945. obavijestio Vrhovnu komandu da će od tog dana izvršavati naređenja isključivo od đenerala Mihailovića.

Istvremeno je izvijestio Vrhovnu komandu da planira svoje jedinice pokrenuti u pravcu Trnova, što je bilo suprotno Ostojićevoj naredbi da drži front na Drini, te zatražio saglasnost vrhovne komande za ovaj manevar. Smisao pokreta hercegovačkih trupa prema Trnovu, u prvoj polovini januara 1945. godine, bio je u inicijativi kapetana Milorada Momčilovića, komandanta Romanijskog korpusa JVuO, da zajednički iskoriste pokret njemačkih jedinica prema Kalinoviku i da iznova pokušaju napad na ovo mjesto.

Već 9. januara 1945. Baćović je izvijestio Vrhovnu komandu da se povlači iz Foče i da kreće prema Trnovu gdje planira formiranje jednog jurišnog korpusa od bosanskih i hercegovačkih snaga, jačine oko 2000 boraca, sa kojima planira napad na Kalinovik i uspostavljanje veze sa zaostalim četničkim grupama u Hercegovini. Iz ovoga je očigledno da Baćović nije odustajao od povratka u Hercegovinu i da je tražio razne načine da to i ostvari, iako se iz depeša koje je slao Vrhovnoj komandi može jasno zaključiti da je on bio sasvim svjestan činjenice da bi se novi eventualno neuspješni pokret ka Hercegovini sa slabim snagama, mogao pretvoriti u potpunu katastrofu hercegovačkih četničkih jedinica.

Novu poruku Vrhovnoj komandi Baćović je uputio iz Trnova 17. januara 1945. godine, obavještavajući je da radi na formiranju Jurišnog korpusa. O stanju u Hercegovini, Baćović je izvijestio Vrhovnu komandu na sljedeći način: „Situacija u Hercegovini: Komunistički list Sloboda koji izlazi u Trebinju piše: Da su Englezi predali partizanima Lukačevića, poručnika Šakotu i poručnika Đermanovića, koji su se predali Englezima. Kapetan Vidačić nalazi se oko Trebinja, Grab – Zubci – Necvijeće i Trebinjske šume sa 100 ljudi.

U oblasti Bileće – Gacko – Trebinje – Ljubinje nalaze se oko 1000 četnika. Partizani se žale da im nanose velike štete i gubitke. Englezi zahtevali od Šegrta, komandanta 29. divizije da se stavi pod njihovu komandu. Šegrt odbio zahtev sa motivacijom, da oni čiste Jugoslaviju od okupatora pod komandom Titovom.“ Međutim, iako je uporno tražio dalja naređenja i instrukcije za postupanje od Vrhovne komande, Baćovih ih nije dobio sve do 24. januara kada je opet zatražio instrukcije, navodeći da je obaviješten od pukovnika Smiljanića i Đurišića da su sa svojim snagama krenuli prema sjeveru, a da je Ostojić poslao i njemu naređenje da grupiše snage za pokret prema sjeveru.

Tražeći očajnički instrukcije od Vrhovne komade, Baćović je pisao 24. januara: „Ako se ne namerava akcija u pravcu Hercegovine, molim Vas naredite mi blagovremeno da pored ovih snaga, prikupim i druge i da krenem ka severu. Moje je mišljenje da prikupim snage i da krenem u pravcu Hercegovine. Zauzeće Hercegovine i hercegovačkog Primorja apsolutno je sigurno. Ishrana bi se mogla organizovati… Ne vidim izlaza iz situacije ako se bude ostupalo ka severu sa svim snagama…“

Odgovor od đenerala Mihailovića dobio je 26. januara, a u njemu je doslovno navedeno: „Račić, Pavle Đurišić, Ostojić i Baletić, krenuli su na sever bez mog naređenja. Moram ih primiti, a Vi da ostanete tamo i da radite po direktivama, koje sam Vam dao… Moj plan bio je i ostao da se ovlada oblašću Kalinovika, pa tek posle toga da se dejstvuje prema Hercegovini.

Međutim, 29. januara Baćović je opet dobio naređenje od Ostojića da sa svim raspoloživim ljudstvom krene prema sjeveru i zatražio opet od Vrhovne komande da mu potvrdi tu naredbu, jer Ostojićeve očigledno nije izvršavao, kako je i ranije saopštio Vrhovnoj komandi, ali mu je Draža Mihailović opet naredio da ostane na tom terenu. Tu naredbu Baćoviću, Mihailović je ponovio i 31. januara 1945. godine sa očiglednom namjerom da svi ostanu na svom terenu i da organizuju gerilsku borbu protiv komunista.

Ipak, Baćović na kraju nije imao drugu mogućnost već da pokrene svoje jedinice prema sjeveru u sastav ostalih jedinica JVuO. Pravac povlačenja vodio ih je prema Sarajevu, gdje su se razmjestili po srpskim selima oko Sarajeva. Osim dvije najkompaktnije jedinice, Gatačke i Bilećke brigade, u povlačenje su krenuli organizovano i jedna četa Stolačke brigade, nešto Nevesinjaca i dio dubrovačkih četnika sa svojim komandantom Ninom Svilokosom. U okolini Sarajeva sastali su se sa odredom popa Radojice Perišića koji se kao pratnja štaba Operativnih jedinica Istočne Bosne i Hercegovine, povlačio od Foče preko Jabuke i snijegom zametene planine Korjena do Vrhprače. Odatle su, poslije kratkog odmora, po dubokom snijegu pregazili planinu Jahorinu i spustili se u Kasindo.

U srpskim selima ispod Trebevića priključila im se i grupa od oko 170 nevesinjskih i mostarskih četnika, na čelu sa komadantima, vojvodom Petrom Samardžićem, poručnikom Vasilijem Gutićem i kapetanom Vladom Milutinovićem. Za sve to vrijeme hercegovački četnici vodili su borbe sa lokalnim partizanskim snagama. Baćović je 22. februara 1945. godine, obavijestio Vrhovnu komandu da se njegove glavne snage nalaze u svakidašnjoj borbi protiv partizana na liniji: Stupanj – Pavlovac – Tvrdimići – Klanac, a Gatačka brigada, zajedno sa Igmanicima bori se oko Osijeka i Igmana.

Da ne bi ostao u komunističkom obruču Baćović je 24. februara počeo postepeno izvlačiti sve hercegovačke jedinice, bolnicu sa oko 50 ranjenika i 150 izbjeglica ispod padina Trebevića, a već 26. februara obavijestio je Vrhovnu komandu da je primoran nastaviti povlačenje u sastav glavnine, da bi izbjegao opkoljavanje i potpuno uništenje. To mu je odobrio i đeneral Mihailović, ali očigledno nevoljko, 27. februara 1945. godine, istovremeno zahtijevajući da na prostoru na kome je do tada boravio i u Hercegovini ostavi jaku gerilu.

Put ih je vodio preko Kozje Ćuprije kod Sarajeva, gdje su prešli rijeku Miljacku i nastavili ispod Romanije preko Nišića i planine Zvijezde u dolinu Krivaje do Zavidovića. Na planini Zvijezdi vojvoda Petar Samardžić se odvojio od četničke glavnine i vratio se u Hercegovinu, vodeći sa sobom i veći dio Nevesinjaca.

Po dubokom snijegu i velikim hladnoćama, gladni i više nego slabo obučeni, probijali su se hercegovački četnici u susret srbijanskim i crnogorskim snagama. Od Zavidovića, podnožjem planine Ozrena pa preko Doboja, domogli su se izmrcvareni, polovinom marta 1945. godine, planine Vučijaka i tako se spojili sa trupama Draže Mihailovića i Pavla Đurišića. Tu ih je sustigla nova, još veća nevolja u vidu pjegavog tifusa. Mnogi hercegovački borci tada su oboljeli poslije teških napora i zime u toku dvomjesečnog marša kroz Bosnu, a kosti onih koji su podlegli toj opakoj bolesti i danas leže negdje po Trebavi u neznanim grobovima. Evo kako je dolazak na planinu Vučijak i bolovanje od tifusa opisao jedan od preživjelih učesnika Aleksa Tepavčević: „I došlo je ono žalosno proljeće 1945. godine. Spuštali smo se sa snežnih planina u nekad bogatu i pitomu Posavinu. Draža i Pavle sa svojima behu zaposeli oko Dugog Polja i ispod pl. Vučjaka, kada i mi sa Petrom Baćovićem pristigosmo.

Dvadeset hiljada Srba, propala gunja i opanka, iskupilo se iz planina i palo po vlažnim ledinama oko pl. Vučjaka. Po vrbacima i golim šumicama ložimo vatre od sirovog granja i više na dimu nego na vatri kuvamo šaku kukuruza ili brašna, a sunce nas progrejava kroz mutno nebo od čije topline počinjemo klonjavati. Ona muška snaga što je pod oružjem i teškom spremom probijala snežne nanose po planinama, kuda je prolazila, sada tako lako poče da klonjava i naglo pada pod sićušnim bacilima pegavca…

Nabacani kao vreće ležali smo u jednim kolima, najpre četvorica tifusara; a posle su nabacivali i druge žive leševe po nama. Iz naših epidemičnih telesa probijala je vrućina i davila nas zapara do ugušenja. U naklapanjima i duševnom bunilu tražili smo vode da zagasimo grlo iz koga je izbijao oganj. Ponekad je rominjala kiša po nama, ali nije rashlađivala naša užarena tela nego stvarala još veću zaparu pod oklopom natopljene suknene odeće. Kada se preturi glava preko stranice od kola, blešte se lokvice vode na mesečini, a ona je u našoj mašti najdublje jezero, more, ceo svet od vode! Vode, brate, vode!“

Na Trebavi je ponovo izvršena reorganizacija trupa. Od hercegovačkih četnika je formiran 29. puk, pod komandom kapetana Milorada Popovića, a on je uključen u sastav jedinica Crne Gore, Boke i Staroga Rasa, pod komandom potpukovnika Pavla Đurišića.

Na Trebavi je došlo i do oštrih razmimoilaženja između Pavla Đurišića i grupe visokih oficira sa Dražom Mihailovićem oko daljih koraka za prevazilaženje teške situacije. Draža je, slijedeći svoju logiku nenapuštanja zemlje, predlagao da se svi vrate na svoj teren, po manjim grupama prežive zimu i na proljeće krenu u novi ustanak, kada se očekivalo da dođe do sukoba između Zapadnih saveznika i komunista. Pavle i Nacionalni komitet Crne Gore, Boke i Staroga Rasa kao i dio Dražinih oficira i političkih radnika je smatrao da treba nastaviti probijanje ka Sloveniji i tamo stupiti u dodir sa ostalim nacionalnim snagama, a prije svega Dinarskom divizijom vojvode Đujića, koja se skoro kompletna već nalazila u Sloveniji.

Tu je postojala mogućnost za odmor i reorganizaciju izmorenih jedinica, kao i mogućnost za političku djelatnost i susret sa saveznicima. Pavle je prije svega bio iziritiran zato što je sa vojskom i veliki brojem civila dovučen u Bosnu uz ogromna stradanja od gladi, snijega, hladnoće i stalnih usputnih borbi sa ustašama i partizanima. Pavle je ranije u više navrata molio Dražu da se sve četničke jedinice koncentrišu u Crnu Goru gdje bi držali dio obale i, zajedno sa albanskim nacionalistima, stvorili jedinstven antikomunistički front u albanskim i crnogorskim planinama. Otuda je bilo moguće povesti akciju za oslobođenje zemlje kada se za to stvore politički i vojni uslovi. Osim toga, Pavle je imao mogućnost mnogo bržeg i povoljnijeg povlačenja preko Albanije u Grčku, ali je ispoštovao naredbu Vrhovne komande i poveo sa sobom veliki broj boraca, ali i civila iz Crne Gore u bosanske gudure. A sada se od njega tražilo da se istim tim putem vrati, a da nekoliko hiljada tifusara, ranjenika i civila ostavi u Bosni.

Zbog toga, izgleda sasvim opravdan revolt koji je Pavle osjećao po svom dolasku na Trebavu, ali treba naglasiti da Draža Mihailović nikada nije poslao naredbu Pavlu Đurišiću da sa vojskom krene prema Bosni, niti je to uopšte bio plan Vrhovne komande. To se jasno može zaključiti iz knjige poslatih depeša štaba Draže Mihailovića. Za probijanje u Sloveniju bili su i neki istaknuti Dražini komandanti i bliski ljudi kao: Dragiša Vasić, Nikola Kalabić, Dragoslav Račić, Mirko Lalatović, Marko Baletić i drugi.

Poslije uzaludnih pokušaja da se Draža odvrati od te samoubilačke akcije povratka u Srbiju, Pavle je sa jedinicama Crne Gore, Boke i Staroga Rasa krenuo u probijanje ka Sloveniji. Zajedno sa njim krenuli su i hercegovački četnici, kao i neki Dražini oficiri. Pokret sa Trebave u pravcu planine Motajice i dalje prema Lijevču Polju, preduzet je 18. marta 1945. godine. Krajem marta i prvih dana aprila, četnici su ušli u Lijevče polje, gdje su ih duž puta Gradiška – Banja Luka čekali utvrđeni ustaški položaji, a iza njih na padinama Kozare čekale su jake partizanske snage, kojima nije ni na pamet padalo da napadaju ustaše ili Nijemce, već su, iza leđa ustaških položaja, čekali da li će se četnici probiti kroz ustaške linije, pa da ih oni napadnu na padinama Kozare. Iako je položaj u ravnici Lijevča Polja bio potpuno nepodesan za četnike, Pavle je ipak prihvatio prijedlog Branka Ostojića da se sačeka sa probojem kroz ustaške utvrđene položaje nekoliko dana kako bi se dala mogućnost bosanskim odredima Tešanovića i Vraneševića da stignu na Lijevče Polje, u duhu naredbe koju im je izdao. Međutim, Vranješević je u međuvremenu stupio u direktnu vezu sa Vrhovnom komandom iz koje mu je saopšteno da je Mihailović ukinuo Istureni štab Vrhovne komande kojim je ranije komandovao Ostojić, kao i štab Istočne Bosne i Hercegovine, kojim je komandovao Baćović, te da od Ostojića ne treba da prima nikakva naređenja, niti da sluša njegove instrukcije.

Draža je Vranješeviću naredio da ostane na svom prostoru i organizuje gerilu, a da naređenja prima isključivo od Vrhovne komande, to jest, od njega. Međutim, uzaludnim čekanjem Vranješevićevih trupa samo je data mogućnost ustašama da koncentrišu značajne snage na Lijevče Polje, sa artiljerijom i tenkovima, i da iznenada, u noći 4/5. april 1945. godine, napadnu Gatačku brigadu. Prvo je napadnut Štab vojvode Radojice Perišića u ataru sela Seferovci. Tom prilikom poginulo je oko 20 četnika iz Gacka, a u toj borbi nestao je i vojvoda pop Radojica Perišić. Sutradan kada su, uz pomoć Sedmog puka crnogorskih četnika, povraćeni položaji, pronađena su tijela gatačkih četnika, koje su ustaše divljački masakrirale. Među njima je bilo i izmasakrirano tijelo neustrašivog komandanta gatačkog Prvog jurišnog bataljona, Blagoja Tepavčevića. Ali, među poginulima nije bilo tijela vojvode Perišića, a poslije toga niko od njegovih boraca nije ga više vidio ni živa ni mrtva. Komandant Bilećke brigade, Miloš Kureš u svojim sjećanjima, navodi da je vojvoda Perišić zarobljen i da su ga ustaše u Gradišci živa pekli na ražnju, te da je do izdisaja klicao kralju Petru i psovao Antu Pavelića. Kureš ne navodi izvore za ovakve tvrdnje, mada njegova sjećanja, svestranijom analizom, izgledaju prilično nepouzdana i prepuna bjelina, a posebno kada govori o ključnim događajima stradanja u Lijevču polju.

Tako se, na primjer, iz njegovih sjećanja ne može zaključiti da li je on sa svojom jedinicom učestvovao u proboju ustaških linija 5/6. april i u borbi sa partizanima na padinama Kozare 6. aprila, koje je vodio 29. puk sastavljen od hercegovačkih četnika, pod komandom Milorada Popovića. Ovakvih bjelina, kao i nekih očiglednih pretjerivanja, u njegovom izlaganju ima sijaset, pa bi trebalo sa velikom dozom opreza primiti i ovu njegovu informaciju o pogibiji vojvode Perišića. U svakom slučaju, negdje u ravnicama Lijevča polja završio se, tog kobnog proljeća, život legendarnog vođe Junskog ustanka u Hercegovini 1941. godine, komandanta, sveštenika i četničkog vojvode Radojice Perišića. O toj borbi, očevidac događaja pop Dušan Popović, inače brat komandanta 29. puka Milorada Popovića, zapisao je: „Vidim levo i desno od našeg položaja ustaške kolone koje (hoće) da nas zaobiđu. Uskoro je počela borba i u nekoliko minuta poginulo je na našem frontu oko 20 boraca i zarobljen pop Radojica Perišić. Zatim se sve Lijevče Polje pretvori u jedan neprekidni lanac puščanih i mitraljeskih rafala, uz odjek eksplozoje bombi, bacača i topova. Priznati se mora da nas je najviše iznenadila pojava tenkova. Posle dva sata borbe, ustaše su nas tačno bacile na Vrbas. Ispred nas ustaški tenkovi a iza nas Vrbas, a iza Vrbasa na drugoj strani koministi. Oko 11 sati na položaj je stigao komandant Milorad Popović i naredio juriš. Ustaše su se valjda zbunile i u jednom manitom zaokretu tako sunovratile da su im se tenkovi našli prvi na drumu. Mi smo ih pristigli i ubijali gde smo ih god našli. Toga nesrećnog dana, sahranili smo sve naše izginule borce kod jedne crkve. O sahrani je vodio računa naš načelnik štaba Toma Guzina. Uza svakog je ostavljao zapečaćenu flašu u kojoj je bilo ispisano ime i prezime.“ Tijela gatačkih jurišlija sahranjena su kod crkve u selu Kukulje.

Poslije toga, Pavle je odlučio da se odmah krene u proboj ustaških linija duž puta Gradiška – Banja Luka, prema ranije razrađenom planu. Glavni četnički udar bio je usmjeren na mjesto Šibića Han gdje su se račvali putevi i kuda su jedino mogla da prođu brojna kola sa ranjenicima, tifusarima i civilima, jer se po raskvašenim poljima nisu mogla kretati drugim pravcem. Pošto je proboj kod Šibića Hana bio od ključnog značaja, Pavle je za napad na ustaške bunkere u ovom mjestu odredio svoj Štapski bataljon sastavljen od elitnih boraca naoružanih isključivo automatskim oružjem, kao i svoju i Ostojićevu ličnu pratnju. Peta divizija dobila je zadatak da zauzme Aleksandrovac i tako spriječi da ustašama dođe pomoć iz Banja Luke.

Prva divizija je trebalo da napadne Topolu i tako privuče vatru neprijateljske artiljerije, a Prvi puk ove divizije trebalo je da postavi protivtenkovske prepreke na putu. Hercegovački 29. puk dobio je zadatak da se, kada počne napad na Šibića Han i Aleksandrovac, probije između ova dva položaja, dokopa se padina Kozare i da tu obezbijedi prihvat jedinica koje su probijale ustaški front kod Šibića Hana, a za njima i kolone ranjenika i civila, te da istovremeno suzbije eventualni napad partizana sa Kozare. Opšti četnički napad počeo je u noći 5/6. april 1945. godine u 2.30. U silovitom jurišu četničkih jedinica, Peta divizija je zauzela Aleksandrovac, a hercegovački 29. puk je uspio da se probije kroz ustaške linije i izbije na padine Kozare, kako je bilo i planirano.

Kod Šibića Hana, gdje je bio glavni napad, vođene su najžešće borbe. Kolona ranjenika, tifusara i civila dobila je signal svjetlećom raketom da krene naprijed, što je bio znak da četnički prednji dijelovi već uskaču u ustaške rovove. Iako su bili izloženi smrtonosnoj artiljerijskoj vatri, četnici su u višesatnoj žestokoj borbi, u kojoj je lično Pavle Đurišić, u jednom kritičnom trenutku, poveo svoje borce u juriš, stigli nadomak cilja. Međutim, u ključnom trenutku pojavili su se ustaški tenkovi od Topole i odmah izvršili napad na četnike. Kada je obustavljen četnički napad, ustaše su tenkovima krenule u kontranapad i prišli na kritično odstojanje od ranjenika i civila. U tom trenutku, Pavle je opet poveo svoje borce u kontrajuriš da spasi ranjenike, tifusare i civile. Pošto nisu imali protivtenkovskog naoružanja, četnici su sa razvijenim bombama skakali na ustaške tenkove i uništili pet tenkova i sedam oklopnih automobila. Na taj način, uz velike žrtve, odbijen je ustaški napad i spašeni civili i ranjenici.

Međutim, neuspjehom proboja kod Šibića Hana, hercegovački 29. puk je ostao odsječen na padinama Kozare. Tu su ih ubrzo napale ustaše s leđa i partizani s prijeda, sa Kozare. U žestokom okršaju sa ustašama i partizanima koji je nastupio na potezu sela Vilusi – Romanovci, 29. puk je bio izložen uraganskoj artiljerijskoj, tenkovskoj i pješadijskoj vatri i za samo nekoliko sati bio skoro uništen. Dušan Popović je to opisao na sljedeći način: „Mi smo opkoljeni. Na otvorenom smo polju. Padaju ljudi kao snoplje. Za mrtve i ne marimo, ali nas ranjeni brinu, jer ne možemo žive da ih ostavljamo.“ Prema podacima koje navodi istoričar Branislav Kovačević u knjizi Od Vezirovog do Zidanog mosta, od oko 800 Hercegovaca koji su se sa svojim komandantom, kapetanom Miloradom Popovićem, našli u tom „kazanu“, uspjelo je da se izvuče njih oko 220 i priključi četničkoj glavnini. Ostali su bili pobijeni ili zarobljeni. Zarobljeni hercegovački četnici ubijani su u partizanskim logorima i zatvorima i mjesecima nakon njihovog zarobljavanja, kada je rat već bio uveliko završen, pa tako za većinu njih neće biti moguće nikada ni ustanoviti gdje su i kako skončali život.

Prema podacima koje navodi Aleksa Tepavčević u svojoj knjizi Borba za slobodu, samo preko 70 Gačana je u toj borbi poginulo. Milorad Popović je dva puta teško ranjen, i to prvo ustaškim metkom u rame, a zatim partizanskim u stomak. Da ne bi neprijatelju pao živ u ruke, ovaj proslavljeni komandant hercegovačkih četnika, izvršio je samoubistvo. Pored njegovog tijela, partizani su zarobili njegovu sestru i još dvije djevojke iz Gacka i kasnije ih sadistički pobili. Njegov brat Miloš zarobljen je i sa grupom gatačkih četnika strijeljan krajem maja mjeseca 1945. godine kod Gradiške. Tako je skoro u potpunosti uništena Gatačka četnička brigada, koja je i činila okosnicu hercegovačkih snaga koje su se tada našle u obruču.

Iz zapisa Miloša Kureša, komandanta Bilećke brigade, moglo bi se zaključiti da ta druga najbrojnija četnička jedinica iz Hercegovine koja se našla u Lijevču Polju, nije u sastavu hercegovačkog 29. puka učestvovala u ovom proboju, pa se tako nije ni našla u okruženju, ali iz Kureševih, inače prilično konfuznih zapisa, nije uopšte moguće zaključiti gdje je i kako tada dejstvovala ova, takođe, proslavljena četnička brigada iz Hercegovine. Dio desetkovanih jedinica Gatačke brigade uspio je da okupi Stevo Starović i da ih izvuče iz smrtonosnog partizansko-ustaškog obruča, ali se najveći broj boraca 29. puka probijao iz obruča pojedinačno ili u manjim grupama.

Prema obavještenju koje je komandant 2. sarajevske brigade, kapetan Vlado Tešanović poslao komandantu Srednje-bosanskog korpusa 8. aprila 1945. godine, stanje četničkih jedinica u Lijevču Polju bilo je nakon neuspjelih pokušaja proboja izuzetno teško: „Usled vrlo teške situacije u Lijevču Polju, sa 2. Sarajevskom brigadom prebacio sam se na desnu obalu Vrbasa dana 7 – IV oko 18 ½ h i ovog momenta stigao ovamo. Do sada prebacile su se i ove jedinice: Kalinovačka brigada, Leteća „Bosna“, Vuk Kalajit (Sandžaklija), Bilećka, Pribojska, Višegradska brigada, a treba da se i čika Branko, koji vjerujem da se već prebacio. Sinoć pred večer na obalu Vrbasa u svrhu prebacivanja preko Vrbasa na desnu obalu došao je Knt. Romanijskog korpusa, štabna četa istog i štabni bataljon ppukovnika Pavla Đurišića. Situacija dana 7 – IV u Lijevču Polju: Jedinice vojvode Pavla Đurišića usled teške situacije, a zavedeni porpagandom Sekule Drljevića odlučile su da se predaju ustašama, odnosno Sekuli Drljeviću, koji se proglasio vrhovnim komandantom Crnogorske vojske nezavisne Crne Gore.

Na pregovorima koje su vodili Pavlovi delegati sa nekim Pavelićevim izaslanikom zaključeno je da se Crnogorci ne razoružavaju i imaju se dislocirati na području Hrvatske po nahođenju hrv. vlasti – Bosanci i Srbijanci imaju se smatrati ratnim zarobljenicima. Usled toga čika Branko, Srbijanske, Bosanske i Hercegovačke jedinice odlučile su pod svaku cenu prebaciti se na Vašu teritoriju i to ostvaruju.“ Poslije neuspjelog proboja na Lijevču Polju, a u situaciji kada su mu s leđa, preko Vrbasa, pristizale jake partizanske jedinice, Pavle je prihvatio ponudu crnogorskog separatiste Sekule Drljevića, koji se nalazio u Zagrebu, da se sva vojska i civili povuku kroz Hrvatsku i Sloveniju kao Crnogorska narodna vojska Sekule Drljevića.

Sa Pavlom je pošao i jedan dio preživjelih Hercegovaca, a kada se od ove Pavlove grupacije odvojio Mileševski korpus od oko 200 boraca Vuka Kalaitovića i krenuo nazad za Sandžak, jedan dio Hercegovaca se zajedno sa njim vratio u rodni kraj. Ali, i pored toga veliki broj hercegovačkih četnika je produžio odstupanje zajedno sa Pavlom. Tako su se našli u ustaškoj zamci i bili zarobljeni u logoru u Staroj Gradišci. Tu je, zajedno sa Pavlom, 22/23. aprila 1945. godine, ubijen od strane ustaša i jedan broj hercegovačkih četničkih oficira, a među njima Petar Baćović, Tomo Guzina i drugi.

Hercegovački četnici koji su nastavili odstupanje u sastavu novoformiranih Drljevićevih crnogorskih brigada, zajedno sa njima su se uspjeli dokopati Slovenije. Čim su prešli u Sloveniju, početkom maja 1945. godine, četnici su masovno poskidali Drljevićeva obilježja, vratili na glave šubare i kokarde, te nastavili povlačenje kroz Sloveniju kao četnici, pod komandom svojih ranijih oficira koji su još uvijek bili živi. Pošto su stalno bili napadani od partizana razbili su se u više grupa i tako pokušavali da se domognu austrijske granice. Uz put su stradali u borbama sa partizanima i zarobljavani, a zarobljenici su zvjerski ubijani. Oni koji su uspjeli da se dokopaju austrijske granice i predaju Englezima, bili su vozovima vraćeni nazad u Jugoslaviju i predati partizanima, umjesto u Italiju, kako su im Englezi obećali.

Najveći broj njih je pobijen na brojnim stratištima u Sloveniji, kod Kočevskog Roga, na planini Pohorju, kod Maribora, Zidanog Mosta i drugim znanim i neznanim gubilištima u Sloveniji. A sve se to dešavalo kada je Njemačka već bila kapitulirala i kada je rat već bio završen. To je u stvari bio najveći mirnodopski zločin na tlu Jugoslavije, počinjen nakon Drugog svjetskog rata, za koji niko nikada nije odgovarao. Oni koji su prešli u američku zonu nisu vraćani partizanima, a i Englezi su ubrzo obustavili vraćanje zarobljenika partizanima, saznavši od preživjelih koji su pobjegli sa partizanskih stratišta da sve vraćene, komunisti nemilosrdno uništavaju. Oni hercegovački četnici koji su uspjeli da se probiju do Slovenije, uglavnom su tamo i našli smrt, a samo rijetki su uspjeli da prebjegnu u Italiju ili u američku zonu i tako se spase sigurne smrti.

Neki su čak uspjeli da pobjegnu iz partizanskog „voza smrti“, koji ih je vozio na gubilište, i da se preko planina opet dokopaju Hercegovine. Vjerovatno nikada neće biti moguće utvrditi tačan broj hercegovačkih četnika koji su nestali u slovenačkim gubilištima, oko Zidanog Mosta, Pohorja, Maribora i drugih stratišta. Komandant Bilećke brigade Miloš Kureš navodi da je samo oko 600 njegovih Bilećana stiglo do granice Austrije i da ih je većina pobijana u Sloveniji, ali je ovaj podatak vjerovatno višestruko pretjeran, pogotovo ako znamo da se komandant bataljona Mato Milićević sa svojim ljudima izdvojio još kod Dervente od ostatka Bilećke brigade i vratio nazad u Hercegovinu, a isto je nešto kasnije uradio i drugi komandant bataljona Aleksa Kisić u Lijevču Polju.

Pojedini oficiri i borci hercegovačkih četničkih brigada, koji su uspjeli da prežive pakao Bosanske golgote, godinama nakon Drugog svjetskog rata kretali su se po hercegovačkim planinama i borili protiv novih komunističkih vlasti, sve do 1950. godine, kada su i poslednji iščezli.

Slobodna Hercegovina