Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(2)

„Kad bi Una, a i Sana znale Koliko su Srba progutale! Koliko je oko Sane vrba Još je više pobijeno Srba!“

Ovo su reči tužbalice koja se pevala u toku rata i neposredno posle njega, a koja se odnosi na istorijsko iskustvo Srba u Bosanskoj Krajini. Poznat je plan Ante Pavelića, koji je on izlagao svojim pristalicama, da će po preuzimanju vlasti dati svojim ustašama rok od tri meseca i odrešene ruke da bi se „hrvatski životni prostor“ očistio od Srba.

Zaista je najveći talas ubijanja i pokolja nad Srbima bio u leto 1941. godine. Adolf Hitler je smatrao ustaše neozbiljnim i nesposobnim glupacima koji treba da sprovode netolerantnu i bezobzirnu politiku bar 50 godina da bi dobili etnički čisti prostor, s obzirom da je srpska zajednca u NDH isuviše brojna.

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 25. marta. 2016. godine.

Ustaše su bile psihološki pripremljene i dobro organizovane još u vremenu između dva svetska rata. Sa podrškom Mačekovih pristalica i osokoljene blagoslovima Rimokatoličke crkve, odlučno su pošle u progon Srba i pravoslavne „šizmatičke“ vere.

Ovo poslednje im je davalo osećanje mističnog zanosa i naklonosti „sila proviđenja“. Drugi svetski rat ne pamti da je ijedan nemački ili italijanski vojnik usmrtio nekog civila hladnim oružjem. Koristeći se zaštitom Sila Osovine, vojne i policijske vlasti Nezavisne Države Hrvatske počinile su strahovita, neopisiva i divljačna nečoveštva prema srpskom nenaoružanom stanovništvu.

Pljačke, pokolje, paljevine sela, progone sveštenstva i rušenje pravoslavnih crkava upamtila je, među ostalim srpskim oblastima poklonjenim NDH, i Bosanska Krajina.

OBRAČUN U SANSKOM MOSTU

Atmosfera mržnje na Srbe osećala se odmah nakon proglašenja NDH 10. aprila 1941. godine. U rasulu jugoslovenske vojske i njenom neorganizovanom povlačenju, hrvatski radikalni elementi isticali su se nekooperativnim i destruktivnim odnosom prema još uvek postojećoj Kraljevini Jugoslaviji.

Pošto je udeo Hrvata na području bosanske Krajine bilo srazmerno slabiji nego u drugim oblastima, samim tim je i prikrivenih ustaških „tabora“ i „rojeva“ bilo manje. Pavelić i njegovi saradnici trudili su se da u opštu hajku na Srbe uključe najveći broj muslimana Zapadne Bosne. U tome su i uspeli, uvukavši u ustaške redove naročito muslimane Cazina, Bihaća, Velike

Kladuše i Kulen-Vakufa. Tu su srpska sela okružena muslimanskim naseljima najviše stradala.

Prepoznatljivi srpski identitet Bosanske Krajine, njen epski duh i planinska neobuzdanost, ispoljavan kroz ustanak 1875. (u kome je učestvovao i kralj Petar, kao četnički vojvoda Petar Mrkonjić), zatim kroz otpor Austro-Ugarskoj (veleizdajnički procesi početkom XX veka) razjarivao je ustaške prvake, stožernika Viktora Gutića naročito.

Srpska slobodoljubivost, simbolizovana u junacima Petra Kočića, i neumrlo nasleđe četara Goluba Babića došli su do izražaja i u ovim teškim trenucima zapadnog Srpstva.

O Đurđevdanu, 6. maja 1941. godine, došlo je do prvog oružanog obračuna između Srba i ustaških jedinica. Fanatični Hrvati i muslimani su poželeli da na veliki pravoslavni praznik napadnu Srbe, izvređaju njihova verska osećanja i demonstriraju moć i osionost. Situacija se nije baš odvijala onako kako su to silnici želeli.

Bahate ustaše su pomenutog dana upale u selo Srpsko Kijevo, jugoistočno od Sanskog Mosta, sa namerom da prekinu proslavu krsne Slave. Veća grupa seljaka se usprotivila i uspela je da ustaše istera iz sela. Stožer iz Banja Luke je lansirao priču „da se veća grupa ćetnika okuplja i sprema otpor“, pa je na Srpsko Kijevo poslat odred od 40 nemačkih vojnika, predvođen sa dva oficira i ojačan jedinicama ustaškog tabora iz Sanskog Mosta.

Nemački izveštaji svedoče da su Srbi naoružani primitivnim vatrenim, ali većinom hladnim oružjem, njih oko 1000 na broju, odbili nemačko-ustaški napad, ubivši 3 vojnika Vermahta i mnogo više ustaša. Usledila je kaznena ekspedicija, napad artiljerije i oklopnih vozila. Bilans je bio krvav. Centar pobune, kijevski zaselak Sjenokose, nestao je u plamenu.

Uhapšeno je 450 Srba, od kojih je 100 zadržano u zatvoru, a od tih je 27, pretežno iz zaseoka Vidovići, streljano u zoru 9. maja. Njihova su tela obešena u parku u centru Sanskog Mosta (Dušan Lukač, Ustanak u Bosanskoj Krajini, Beograd 1967, str 61-62).

RAT PROTIV SIMBOLA SRPSKE DUŠE

Patološka mržnja koju je u sebi nosio dr Viktor Gutić pokazala se i u zatiranju srpske kulture i srpskih obeležja u Bosanskoj Krajini. Zvanična Pavelićeva odluka o ukidanju ćiriličkog pisma u javnom opštenju pala je 25. aprila 1941. godine, a stožernik je u Banja Luci i ranije počeo sa skidanjem ćiriličnih javnih natpisa u gradu: na zanatskim radnjama, trgovinama i drugim ustanovama. Antisrpska histerija nije mimoišla istorijske nazive varošica Srbca na Savi i Mrkonjić Grada južno od Banja Luke. Prvi je preimenovan u Bosanski Svinjar, a drugom je povraćen osmanski naziv Varcar-Vakuf, da bi se zatrla uspomena na junačke podvige jednog Karađorđevića.

Viktor Gutić je posebnu vrstu mržnje pokazao prema katedralnom hramu Banjalučke eparhije, crkvi Hrista Spasitelja.

Banja Luka je imala uoči izbijanja rata tri pravoslavne crkve. Dve su porušene, a treća je pretvorena u unijatsku „grkokatoličku“.

Katedralni hram je stradao u bombardovanju 12. aprila 1941. godine. Nemačka avionska bomba je pogodila oltarski deo i srušila apsidu, ali se uprkos oštećenju hram mogao popraviti. Viktor Gutić je naredio da se crkva sruši. Dobio je pravničko sročeni odgovor da to nije u nadležnosti ni crkvenog suda, ni eparhijskog upravnog odbora, nego crkvene opštine koje nema za to materijalnih mogućnosti. Njegov cinizam se sadrži u odgovoru: „Ako nema para, onda neka je ruše svi srpski popovi sa vladikom na čelu!“. Zlotvor je sa balkona Banske palate posmatrao rušenje saborne crkve sa uživanjem. Kada je sa skele pao i na mestu ostao mrtav jedan rušitelj, više se nije moglo naći radnika za ovaj demonski posao, pa su bili angažovani zatvoreni prekršitelji policijskog časa i zatvorenici banjalučkog kazamata, tzv. „Crne kuće“ (Dragoslav Stranjaković, Najveći zločini sadašnjice – Patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945 godine, Priština 1991, str. 172). Rušenje ove crkve u Banja Luci trajalo je puna dva meseca.

RUŠENjE PRAVOSLAVNIH CRKAVA

Izbeglice koje su od sredine 1941. godine pristizale u Srbiju pod nemačkom okupacijom, svedočile su o sudbinama svojih prekodrinskih zavičaja. Komesarijat za izbeglice i preseljenike vlade Milana Nedića vršio je saslušavanja izbeglica zapisujući njihova svedočenja.

Deo takve građe čuva se danas u arhivskom fondu Svetog arhijerejskog sinoda SPC, a deo koji je istraživačima dostupniji nalazi se u Arhivu Srbije. Svedok nastajanja ovog arhiva srpske patnje, Stanislav Krakov, zapisao je: „Vrlo često kada sam ujutro došao u Predsedništvo Vlade, moj ratni drug Masalović, izduženog, namrštenog lica, pokazao mi je rukom na jedan niski orman – biblioteku, čije su se pregrade svakodnevno punile sve novim i novim brošurama, da ih tako nazovem.

To su u stvari bila, na po nekoliko desetina strana šapirografiranih, u formatu folio, saslušanja bezbrojnih izbeglica, koje su kao čudom mogle da spasu život iz pakla u kome je Pavelić bio poglavnik svih satana. Ovi povratnici iz ada nosili su u svom potištenom sećanju još sveže slike onih užasa kojima su bili nemoćni očevici, ukoliko ta sećanja nisu nosili i na svom osakaćenom telu…“ (Stanislav Krakov, General Milan Nedić II – prepuna čaša čemera, Minhen 1968, str. 182).

Na osnovu izbegličkih svedočanstava do sredine 1944. godine, poznata je nesrećna sudbina sledećih crkava na području Bosanske Krajine: crkva u Bosanskom Petrovcu pretvorena je u štalu, sa njenim rušenjem je započeto u jesen 1941. godine, a zatim se stalo kad su došle italijanske jedinice.

Crkva u Bastasima kod Bosanskog Grahova je zapaljena, u Buševiću kod Bosanske Krupe takođe zapaljena, isto je bilo i sa crkvom u Brežanima kod Prijedora. Crkva u Bihaću je bila tako solidne građe da je mogla odolevati vekovima. Ustaše su njeno rušenje započeli na Vidovdan 1941. godine, a kako nisu napredovali u svome zločinačkom poduhvatu, morali su da pribegnu upotrebi mina i drugih eksplozivnih sredstava. Rušenjem pravoslavne crkve u Bosanskoj Dubici rukovodio je rimokatolički sveštenik Ivan Benko, istaknut u prekrštavanju pravoslavnih.

Prst Gospodnji se pokazao prilikom rušenja crkve u Bosanskoj Gradiški. Krst sa kupole je pao i razmrskao građevinskog preduzimača koga su ustaše naterale da uništava hram. Crkva u Banjanima kod Bosanske Krupe rušena je eksplozivom. Porušena je i siromašna crkvica u Bukovači kod Bosanskog Petrovca. Crkva u Bosanskoj Kostajnici je najpre oskrnavljena, a zatim zapaljena.

Isto je zadesilo i crkvu u Sanskom Mostu. Takođe je zapaljena crkva u Vlaškovcima kod Bosanske Dubice. U selu Gata kod Bihaća crkva je izgorela do temelja, a mesno groblje je preorano. U Grabovici kod Jajca crkva je zapaljena, a u Drvaru je crkva bila predmet specijalne „stručne komisije“ koja je izvidila da hram može poslužiti kao vojno skladište.

Vredne stvari su u njoj opljačkane, ikonostas, sveštene utvari i časna trpeza. Crkva u Donjem Vakufu pretvorena je u štalu. Neki fratar je predvodio fanatike koji su početkom 1942. godine zapalili pravoslavnu crkvu u mestu Dragelji kod Bosanske Gradiške.

U Dobrom Selu severno od Bosanske Krupe parohijani su zatvoreni u crkvu u koju je bačeno više ručnih bombi. U Zlogovcu i Jezeru kod Jajca crkve su zapaljene, a crkva u gradu Jajcu je oskrnavljena tako što je ustašama služila kao zatvor i gubilište za Srbe. Crkva u Janjilima kod Bosanskog Petrovca je porušena, kao i crkve istog sreza u Krnjeuši, Koluniću i Kulen-Vakufu.

Ustaše su naterale pravoslavce da poruše svoju crkvu u Kotor Varoši, a takođe i seljane iz Prkosa kod Kulen-Vakufa. Crkva u Mrkonjić Gradu je demolirana, zatim voljom ustaške vlasti pretvorena u javni nužnik, da bi bila zapaljena 12. septembra 1942. godine. U Podrašnici kod Mrkonjić Grada crkva je zapaljena. Zapaljeni su i hramovi u mestima Međuvođe i Međeđe kod Bosanske Dubice. Fratar Alojzije Ćosić iz Kotor Varoši predvodio je grupu koja je palila pravoslavnu crkvu u susednim Maslovarama.

Potpuno je porušena crkva u Podgomilama kod Bosanske Krupe. Kod Cazina su stradale crkve u mestu Pištaline. Manastir Rmanj je oskrnavljen, a zatim je do temelja porušen nemačkim bombardovanjem iz vazduha 1944. godine. Zapaljene su crkve u Starom Majdanu, u Spasovini kod Drvara, kasnije u susednim Šipovljanima i Trubaru, zatim u Šipovu i u susednim Strojicama, u Stabandži kod Bosanske Krupe, u Turjaku kod Bosanske Gradiške, u Čipulićima kod Bugojna.

Od bombi i mina su stradale crkve u Ivanjskoj kod Banja Luke i u Čelincu. U mestu Zborište kod Bosanske Krupe crkva je najpre oskrnavljena, a u avgustu 1941. godine u njoj su Srbi ubijani mitraljeskim rafalima.

Ovim se ne iscrpljuje mučenikoslov pravoslavnih hramova na prostoru Bosanske Krajine 1941-1945. godine. Svi ovi primeri mogu se naći u publikaciji, štampanoj daleko od očiju nemačke cenzure, a objavljenoj 1944. godine, najverovatnije u Beogradu, pod pseudonimom Psunjski: „U ime Hrista – svetinje u plamenu“, str. 27-82.

Ovo je nakon memoranduma mitropolita Josifa, upućenih nemačkim okupacionim vlastima u Srbiji, prvi opširniji elaborat o stradanju Srpske pravoslavne crkve od ustaškog režima.
Radovan Pilipović

Izor: pravoslavlje

Vezane vijesti:

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(1) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(3) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(4) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(5) | Jadovno 1941.