Bombe na Vaskrs 1944. kao „saveznička“ podrška partizanskom pokretu

Izveštaj sa tribine posvećene Vaskršnjem bombardovanju Beograda 1944. godine

U sredu 26. aprila u Parohijskom domu Vaznesenjske crkve u Beogradu održana je tribina „Bombe na Vaskrs“ posvećena anglo-američkim bombardovanjima Beograda i Srbije tokom 1944. godine a posebno vazdušnim udarima na Beograd aprila 1944. godine.

Pored uvodne reči domaćina jereja Arsenija Arsenijevića, okosnicu tribine činila su izlaganja dvojice istoričara Nenada Antonijevića iz Muzeja žrtava genocida u Beogradu i Bojana Vićentića, istoričara vazduhoplovstva iz Muzeja vazduhoplovstva u Beogradu. Dva izlagača su podelili ovu temu na dve celine: Antonijević je govorio o bombardovanjima Beograda tokom 20. veka, istorijskim okolnostima bombardovanja 1944. i žrtvama ovih dejstava dok je Vićentić svoje izlaganje koncentrisao na tehnički aspekt napada, njihov strategijski značaj i političko značenje, uticaj na širi kompleks dešavanja na jugoistoku Evrope tokom Drugog svetskog rata i druge srodne teme.

Obojica izlagača su govorila iscrpno zasnivajući svoja predavanja na vlastitim istraživačkim radovima što im daje osobitu vrednost – mnogo toga što je rečeno malo je ili nimalo prisutno u našoj javnosti često uz paušalna uopštavanja, neprecizne navode i dnevnopolitičku ili ideološku instrumentalizaciju. Međutim, verujemo da nakon što se govor o prošlosti zasnuje na čvrstom temelju kvalitetnih istoriografskih radova prostor za distorziju javnog govora o ovih zbivanjima se sužava, ako ne i potpuno ukida. Zato ćemo se potruditi da u ovom izveštaju iznesemo što više relevantnih navoda sa ove tribine kako bismo podstakli i čitaoce da se detaljnije upoznaju sa „savezničkim“ dejstvima nad Srbijom 1944. godine.

Govoreći o istoriji bombardovanja Beograda počev od 1914. preko 1915. do 1941. i 1944. pa sve do 1999. godine Nenad Antonijević je naveo kako je cilj uvek pored sticanja vojnog i strategijskog preimućstva bilo i što više demoralisati protivnika. Otuda i veliki broj civilnih žrtava kao i ogromna materijalna razaranja koja nemaju mnogo veze sa vojnim ciljevima. Već u artiljerijskom bombardovanju 1915. godine veliki broj civila je stradao, priličan broj objekata je potpuno ili delimično uništen a gradsko stanovništvo se većinom evakuisalo u unutrašnjost zemlje – slična situacija je bila i 1944. godine.

Veliko bombardovanje Beograda 1941. bilo je jedno od događanja kojim je počela invazija sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju. Nakon što je sporazum postignut između Jugoslavije i Osovine razvrgnut posle vojnog udara i demonstracija 27. marta usledila je odmazda Nemačke i njenih saveznika. Antonijević je napomenuo da je slovom ovaj sporazum bio izuzetno povoljan – zapravo najpovoljniji pisani sporazum koji je potpisao Treći rajh sa nekom državom izvan Osovine. Razume se, podsetio je Antonijević, isto tako je poznato da vođa Trećeg rajha često nije poštovao ugovore koje je postizao.

Posle raskidanja ovog ugovora Beograd je bombardovan 6. i 7. aprila 1941. godine. Žrtve su bile znatne ali manje nego tokom bombardovanja 1944. godine. Mete tokom ovog bombardovanja izvedenog u više navalnih talasa tokom dva dana bili su i vojni i civilni odnosi. Uništeno je 600 a teže oštećeno 1600 objekata, delimično 6000. Broj civilnih žrtava veoma je teško proceniti.

Srbija je kao nemačko okupaciono područje bila pod vrlo strogim okupacionim režimom – princip odmazda „sto za jedan“ postojao je u drastičnijoj formi samo da nekim delovima okupirane teritorije Sovjetskog Saveza. Ovaj „propis“, donet da bi u krvi slomio ustaničku volju 1941. godine, nije ukinut do kraja rata. Oni koji su se borili protiv okupatora – što je kako Antonijević naveo jedna plemenita i časna pobuda – nisu marili za civilne žrtve koje svojim aktivnostima izazivaju. Otuda je veliki broj ljudi stradao u Šapcu, Draginovcu, Kraljevu i Kragujevcu.

Oba pokreta otpora koja su delovala u Jugoslaviji – partizanski pokret i Jugoslovenska vojska u otadžbini postavljala su ciljeve za saveznička bombardovanja, ukazao je Antonijević. Međutim, Jugoslovenska vojska u otadžbini je to činila tokom 1942. i 1943. godine očekujući Savezničku invaziju na Balkanskom poluostrvu i oslobodilački talas koji bi odatle proistekao.

Posebno teška bombardovanja Beograd je doživeo u aprilu 1944. godine (3. aprila, 16. i 17. aprila, ali je bilo dejstava i u maju, junu, julu i septembru iste godine). U najvećim napadima stradalo je prema navodima nemačkih izvora preko 1000 Beograđana a povređeno je preko 5.000 ljudi. U maju je stradalo dosta ljudi na periferiji grada, mahom oni koji su tu izbegli tokom prethodnih napada na uže gradskog područje. Došlo je do stravične demoralizacije stanovništva. Čudili su se zašto se to uopšte dešava.

Antonijević je naveo da je tokom svih savezničkih vazdušnih kampanja nad Jugoslavijom stradalo svega 16 aviona. Saveznici su često slušali uputstva vođa partizanskog pokreta – traženo je bombardovanje naseljenih mesta u Srbiji. To su činili Koča Popović, Mitar Bakić, Peko Dapčević i drugi. S druge strane stoji, prema Antonijevićevim rečima, Stepinčev primer koji je pisao protest britanskom ambasadoru u Vatikanu da ne bombarduju Zagreb. Broz i Bakarić su tražili da se ne bombarduju naseljena mesta. Kraljevska Vlada reagovala je često na ova dešavanja tražeći da se što više umanji stradanje civilnog stanovništva. Posebno je značajan i bogat faktografskim materijalom memorandum Milana Nedića iz maja 1945. godine upućen Amerikancima o posledicama vazdušnih napada. Slučajno ili ne, posle upućivanja ovog dokumenta on je bio izručen jugoslovenskim vlastima. Njegovi izveštaji o bombardovanjima su očekivano bili najdetaljniji, s obzirom da je aparat vlasti delovao na napadnutoj teritoriji. Antonijević je naveo kako su tokom 1944. godine bombardovani i domovi sa izbegličkom decom. Postoji dokumenti o napadu na Matarušku banju kod Kraljeva gde su bila smeštena deca izbegla iz Nezavisne Države Hrvatske. Srećom, neke bombe koje su ovde nape nisu eksplodirale pa su njihovi životi sačuvani.

Kontinuitet bombardovanja ide do poslednje decenije 20. veka. U aprilu 1994. godine bombardovani su srpski položaji kod Goražda a široka vazdušna kampanja vođena je i protiv VRS i protiv snaga RSK u leto 1995. godine, posebno u avgustu i septembru. U ovim bombardovanjima, podsetio je Antonijević, učestvovali su avioni iz osam zemalja. Slučaj Račak poslužio je 1999. godine kao opravdanje za vazdušne napade na Saveznu Republiku Jugoslaviju, vojnu kampanju „Saveznička sila“. Bombardovani su i civilni objekti, a korišćena je municija sa osiromašenim uranijumom, kasetne bombe i grafitne bombe protiv elektromreže. Procenjuje se da je izvršeno 2300 vazdušnih udara sa 1150 borbenih aviona. Više od 2000 stradalih civila i preko 1000 vojnika i policajaca. Izvršeno je više napada na civilne nego na vojne objekte. Antonijević je naveo da je Srbima oduzeto pravo na život, koje u korpusu ljudskih prava koje zagovara zapadni liberalizam zauzima najistaknutije mesto. Napadi na infrastrukturne objekte, elektromrežu, vodosnabdevanje, bolnice i druge slične objekte trebali su da do krajnjih granica otežaju život civilnog stanovništva i da ga u krajnjoj liniji učine neizdrživim. Kada se sagledaju ovi podaci verujemo da se i ova kampanja može okarakterisati kao kampanja terora, usmerena nediskriminatorski na sve stanovnike jednog područja. Da je reč o zamašnom ratnom zločinu ne treba posebno ni obrazlagati.

Drugi deo tribine bilo je izlaganje istoričara vazduhoplovstva i kustosa u beogradskom Muzeju vazduhoplovstva Bojana Vićentića. Vićentić je kao istoričar vazduhoplovstva izneo dosta zanimljivih uvida, tehničkih i vojnoistorijskih podataka koje čak i stručnjaci „opšteg“ usmerenja zanemaruju ili prosto sa njima nisu upoznati.

Prema njegovim rečima, „saveznička“ bombardovanja Srbije i uopšte Jugoslavije su kontroverzna tema, možda i jedna od najkontroverznijih tema iz istorije Drugog svetskog rata u Jugoslavije. Iako kontroverzi o ovom istorijskom razdoblju ne manjka. Ovu temu, ukazao je Vićentić, moramo posmatrati iz vojnog i političkog aspekta. Godine 1944, posle relativnog boravka u zapećku ratnih zbivanja, Balkan postaje jedno od bojišta Drugog svetskog rata (nakon savezničkog iskrcavanja u Italiji, potom italijanske kapitulacije i nemačke okupacije delova Italije kao i sovjetskog primicanja balkanskom poluostrvu sa Istočnog fronta).

Saveznička, i to pretežno američka avijacija, masovno je bombardovala objekte na Balkanskom poluostrvu. U pitanju su dejstva 15. američke vazdušne armije stacionirane na jugu Italije, oko grada Vođe. Ona se sastojala od pet bombarderskih formacija sa avionima tipa B–17 (popularno nazvanih Leteća tvrđava) i B–24 Liberator. Oba tipa su četvoromotorni teški bombarderi namenjeni za strateška vazduhoplovna dejstva. Kao avioni strateške avijacije oni dejstvuju u dubini neprijateljske teritorije. Imaju ulogu i zastrašivanja neprijatelja. Cilj je demoralisati protivnika, slomiti njegovu volju za otporom, pokazati da nije bezbedan čak ni na ogromnoj udaljenosti od linije fronta.

Vićentić je detaljno razmotrio eventualni značaj Beograda kao vojnog i strateškog centra u doba kada su bombardovanja vršena – Beograd je logistički centar nemačke vojske. U njemu se nalaze tri fabrike aviona i aerodrom Zemun–Beograd. Taj aerodrom korišćen je kao školski centar i radionica za popravku aviona i na njemu nije bilo borbenih formacija Luftvafea. Od tri fabrike, Zmaj i Rogožarski korišćene su isključivo za popravku aviona dok je Ikarus i proizvodio neke delove za avione Meseršmit Me-109 i Me-110 (lovačka avijacija, prvi tip je proizvođen u velikoj količini i imao je važnu ulogu u lovačkoj zaštiti Rajha).

Vićentić je zaključio da je Beograd imao ulogu u nemačkoj vojnoj mašineriji, ali je ona bila daleko od krucijalne. Od nemačkih snaga tu je bilo svega nekoliko protivvazdušnih baterija raspoređenih na Zvezdari, u Višnjici, Krnjači (verovatno za zaštitu Pančevačkog mosta) i za zaštitu aerodroma. Da u Beogradu nije bilo znatnijih nemačkih snaga svedoči i činjenica što je na aerodromu u Zemunu uništeno svega šest aviona (od toga 4 meseršmita Me-323, transportna aviona), kao i poneki hangar.

Vićentić je naveo neka zanimljiva svedočanstva iz američkih letačkih dnevnika, prvorazrednog i nažalost još uvek nedovoljno iskorišćenog izvora za ova dešavanja. On je naveo jedan citat iz dnevničke beleške od 16. aprila 1944. Tu je naznačeno da je Beograd bombardovan kao sekundarna meta pošto su meteorološki uslovi iznad Ploeštija u Rumuniji bili očajni. Stradala su svega dva američka aviona od oko 600 koliko je učestvovalo u naletu. Ta dva aviona nosila su neobična imena – El Diablo i Litl Džizus (Đavo i Mali Isus).

Ovi srazmerno mali gubici svedoče da Beograd za Nemce u tom trenutku nema preteranu veliku važnost. Vićentić je ukazao da bi u suprotnom Nemci tu koncentrisali znatnije snage – čak imajući u vidu da 1944. oni većinu vazduhoplovnih i protivvazdušnih snaga koncentrišu na odbranu uže teritorije Rajha. Naime, čak i izvan ove teritorije gde su imali posebno važne interese – kao na primer oko rafinerija i nalazišta nafte u Ploeštiju – oni su koncetrisali znatnije snage. Hju Džons, mitraljezac 15. vazdušne armije, zapisao je u svom dnevniku da priželjkuje još ovakvih „laganih“ misija. Vićentić je ukazao – ne samo da na teritoriji okupirane Srbije nije bilo znatnijih vazduhoplovnih i protivvazdušnih snaga, nego i nemačka kopnena vojska nije imala vrednije jedinice raspoređene u Srbiji. Uglavnom je bilo reči o pozadinskim snagama pošto su od 1941. Nemci regulisanje prilika u Srbiji poverili mahom svojim saveznicima.

Vićentić je kao posebno kontroverzne momente naveo pitanje opravdanosti ovih udara, kao i to ko je tražio da bombardovanja budu izvršena. Najčešće se spominje da je to činio vrh partizanskog pokreta, ali ipak su to činili i Kraljevska vlada u Londonu i Jugoslovenska vojska u otadžbini – ali 1942. i 1943. godine kada nikakvih vazdušnih napada nije bilo.

Dragoljub Mihailović traže od Saveznika da izvode napade na određene centre ali insistira da se što više svede broj civilnih žrtava – tako na primer izričito traži da se ne mitraljiraju naseljena mesta. Po svoj prilici, intenziviranje vazdušne kampanje 1944. bio je „deo paketa“ podrške partizanskom pokretu od strane Anglo-američkih saveznika, što su, kako je Vićentić objasnio, oni činili ravnodušno, bez preterane omraze i iz usko shvaćenih strateških interesa.

Vićentić je naveo da je u jednom dopisu Glavnog štaba iz februara 1944. godine navedeno da je pristigao Džon Heniker i da se želje o bombardovanju određenih ciljeva dostavljaju preko Glavnog štaba njemu što će on prosleđivati dalje u Savezničku komandu u Italiji.

Ficroj Meklejn u knjizi „Rat na Balkanu“ piše o saradnji sa Kočom Popovićem tokom bombardovanja u operaciji „Nedelja pacova“. Tokom ove operacije teško su postradali južnosrbijanski gradovi, posebno Leskovac i Niš. Ideja ove kampanje je bila da se onemogući, ili barem oteža, povlačenje nemačke Grupe armija „E“ iz Grčke ali je sa tog stanovišta operacija bila potpuni promašaj – Nemci su se uspešno izvlačili sa juga preko Raške i Bosne i Hercegovine. General Rendulić, istakao je Vićentić, određivao je i opisivao ciljeve 1944. godine. Koča Popović je tražio da se bombarduju pojedine ulice u Beogradu. Angloameričko vazduplovstvo pružalo je snažnu podršku partizanskom pokretu tokom operacije „Konjićev skok“ o čemu rečito svedoči beleška u Ratnom dnevniku Vermahta – tu stoji da su nemačke vazdušne snage zbog premoći Saveznika u vazduhu mogle da deluju isključivo noću.

Vićentić je procenio da je tokom bombardovanja Srbije 1944. godine psihološki aspekt bio važniji od vojnih ciljeva. Ovakav pristup korišćen je i prilikom bombardovanja Nemačke – masovni, neselektivni udari sa velikih visina koji treba da izazovu strahovita materijalna razaranja, velike žrtve i da zastraše i obezvolje civilno stanovništvo. Ukazao je da je većina drugih ciljeva na Balkanu, poput Vinkovca, Slavonskog Broda i Sofije, bila na teritoriji nemačkih saveznika dok je Srbija bila okupirana teritorija i saveznička zemlja. Zaključio je da se saveznička avijacija nije ponašala saveznički i da je dala otvorenu podršku partizanskom pokretu u građanskom ratu.

Ukazao je da postoje navodi o ovim bombardovanjima koji – iako nisu atipični i uklapaju se u širu sliku – nemaju nedvosmislenu potvrdu u izvornom materijalu. Na primer, postoje svedočenja da su partizani tokom teških bombardovanja crnogorskih gradova pevali „neka vide sad četnici na čijoj su strani Saveznici“. To ne bi bilo nešto neobično ali nema dovoljno čvrste izvorne potkrepljenosti. Slično je i sa tvrdnjom koju su navodili i neki preživeli da je na pojedinim neeksplodiranim bombama bilo ispisano „Sretan Uskrs“. Nema potpuno zadovoljavajućeg dokaza za ovu tvrdnju iako, kako je naveo Vićentić, to su činile i vazdušne snage i artiljerijske jedinice tokom različitih dejstava.

Saveznički avioni su se koncentrisali na prostor Sajmišta (cilj su bili mostovi), kao i fabrička postrojenja. Prema podacima letačkih dnevnika 15. armije Beograd je bombardovan u 12 navrata.

Vićentić je naveo da u postratovskoj komunističkoj istoriografiji postoji tendencija da se ovi napadi pravdaju tobožnjim značajem Beograda za nemačku vojsku. Jedan od ekstremnijih stavova koji se, kako je rekao, provlači u delu literature do današnjih dana je tvrdnja da je Beograd kao „najkvislinškiji“ grad, potpuno pacifikovan zasluživao ovakve odmazde. Prva teza – o značaju Beograda za nemačku vojnu mašineriju – ne može da izdrži temeljniju istorijsku kritiku dok druga s obzirom na moralno odvratan stav koji zagovara nije ni vredna ozbiljnije polemike.

Vićentić je rekao da je uočljivo da Kraljevska, izbeglička, vlada i JVuO mole da se izbegavaju civilne žrtve, a Vlada upućuje proteste Savezničkim komandama. Ti protesti nisu imali neke naročite praktične konsekvence ali su bili jasno zauzet moralni stav i osuda ovih napada. Jedini protesti koje su upućivale partizanske komandne instance odnosili su se na to što su Saveznici dali nekoliko aviona B–24 Liberator Kraljevskoj avijaciji u izbeglištvu. Istina je, podsetio je Vićentić, da je saveznička avijacija vršila udare i u Grčkoj, ali treba uzeti u obzir činjenicu da su ovde bile raspoređene znatno moćnije nemačke snage uključujući i neke elitne jedinice. U Srbiji se, kako smo već spomenuli, oslanjaju mahom na svoje balkanske saveznike. Dvanaesta armija, koja je zapravo bila okosnica Grupe armija E, uspešno se povukla a kao svoju rutu uopšte nije koristila Moravsku dolinu. Povlače se zapravo tek kada je Beograd već bio oslobođen od snaga Crvene armije i partizanskih snaga.

Posle ova dva izlaganja usledila je interesantna diskusija i pitanja publika. Važne teme koje su autori rasvetlili toliko su široke i dodiruju praktično svaku temu koja se odnosi na istoriju Drugog svetskog rata u Srbiji i Jugoslaviji da je bilo teško u diskusiji ograničiti se na temu tribine u užem smislu. Ruku na srce, slušaoci to nisu pokušavali, pa je rasprava nažalost bila prilično rasplinuta. A mogli su se možda saznati još neki detalji o ovim stradanjima.

Međutim, i ono što smo čuli, kao i nivo potkrepljenja izrečenog koji su nam autori ponudili, bilo je izvanredno. Dokumentarna zasnovanost, temelj svakog suvislog istorijskog govora, bila je na nivou kakav se sreće gotovo isključivo samo u krugovima akademske istoriografije. U široj javnosti – retko ili nikako. Količina vrednih uvida i informacija saopštenih na tribini zaista je velika, ovde je (nadam se) prikupljeno ono najvažnije. Takođe se nadam – a verujem da tu nadu dele i drugi slušaoci tribine i čitaoci ovog izveštaja – da će istraživanja stradanja Beograda i drugih srpskih gradova tokom 1944. godine biti krunisana vrednim, možda i monografskim publikacijama.

Autor: Miloš Milojević

Izvor: Stanje stvari

Vezane vijesti:

Na bombama – „Srećan Uskrs“ ćirilicom! | Jadovno 1941.

Krvavi Vaskrs 1944: Englezi su Srbe bombardovali na Titov …

Na praznik padale bombe… | Jadovno 1941.