Beogradske priče: „Zatečeni grad“ u oku fotografa

Vojvoda Radomir Putnik potpisao dokument o angažovanju fotografa koji su ostavili ogroman trag na svetsku javnost upućujući ih na enormne srpske žrtve prilikom odbrane prestonice

SAMO nekoliko godina pošto je nastala, fotografija počinje da se koristi i za beleženje ratnih sukoba. A kakvo bi to planetarno iskustvo bilo da nije bilo primenjeno i u Beogradu, pogotovo kada se radi o ratnim događanjima?

Ekskluzivno za „Beogradske priče“ ovoga puta prikazujemo delove iz istraživačkog dela „Zatečeni grad“ koje potpisuju Vladimir Tomić i Danilo Šarenac. Dve stručne i ugledne kuće – Muzej grada Beograda i Institut za savremenu istoriju, omogućile su nam povratak u svet naših predaka, ili, bolje rečeno, među muke koje su mnoge od njih oterale sa tog sveta. Dve prve godine iz vojevanja tokom Prvog svetskog rata zabeležene su objektivom snimatelja i opisuju stradanje i borbu naših starih pre jednog veka.

Ratni dopisnici

– U raznim okolnostima Beograd je prvi put fotografisan skoro četiri decenije pre izbijanja Velikog rata – kaže Vladimir Tomić, jedan od autora ove knjige. – Za vreme srpsko-turskih ratova (1876-1878), svi vodeći evropski ilustrovani listovi poslali su u Srbiju svoje ratne dopisnike i crtače. Među njima je bio i zagonetni I. V. Groman, koji je došao zajedno s ruskim dobrovoljcima. On je snimio veliki broj fotografija u Beogradu, ali i na frontovima.

Od oktobra 1912. godine i izbijanja Prvog balkanskog rata, mobilizaciju i kretanje srpske vojske prati veliki broj fotografa, a njihovi snimci se pojavljuju u beogradskim dnevnim listovima, među kojima su najagilniji „Pijemont“ i „Ilustrovani Mali žurnal“.

* 23. septembar 1914. Slavija u trenutku kada Austrougari granatiraju Dvor

– Imajući u vidu takva iskustva, vodeći ljudi srpske vojske od početka Prvog svetskog rata bili su potpuno svesni važnosti fotografskog beleženja – dodaje Tomić. – Nedugo po početku austrougarske agresije, Operativno odeljenje Vrhovne komande izdalo je „Uput za upotrebu ratnih slikara pridodatih štabovima viših jedinica na vojištu“. Ovaj dokument potpisao je načelnik Štaba vojvoda Radomir Putnik, a zadatak slikara bio je da beleže sve što bi moglo biti od značaja za operativna dejstva vojske, ali i od značaja za istoriju.

Imena ovih ljudi istoričarima su neobično značajna, a njihovo delo ostalo je neophodno kako bismo stvorili jasnu predstavu o onome šta se zaista događalo u tom nemilosrdnom ratu. Tako naš sagovornik pominje Dragoljuba Pavlovića, profesora crtanja koji je svoje učešće u balkanskim ratovima ovekovečio fotografskim aparatom. Pošto je početkom Prvog svetskog rata odbijen za vojnu službu zbog oboljenja bubrega, prijavio se kao dobrovoljac, da bi ga kasnije pomoćnik načelnika Štaba general Živojin Mišić postavio za ratnog fotografa „kao prvog iz te nove struke“.

Njegova fotografija delimično razorene crkve Ružica pogođene iz austrougarskog topa objavljena je u pariskom nedeljniku „Ilustracion“ već desetak dana kasnije. Pavlović je izradio više od 500 fotografija i pregurao sve muke prelaska preko Albanije i povratka kući.

Na poziv Dragutina Dimitrijevića Apisa, u Beograd stiže i Rista Marjanović, fotograf pariskog izdanja dnevnog lista „Njujork herald“. On je već u Parizu objavljivao izložbe s ratnim fotografijama iz balkanskih ratova. U Valjevu je 1914. godine postavljen za ratnog foto-reportera srpske Vrhovne komande.

– Marjanović je temeljno zabeležio ceo tok rata – dodaje Tomić. – Od mobilizacije, izgona srpskog stanovništva i austrougarskih zločina u Posavini, Jadru i Rađevini i bombardovanja Beograda, preko Cerske i Kolubarske bitke i povlačenja preko Albanije, do boravka srpske vojske na Krfu, Solunskog fronta i oslobođenja Srbije.

* Srpska artiljerija u dvorištu pivare Đorđa Vajferta

Vrhovna komanda omogućila je Marjanoviću 1916. godine da učestvuje na Svesavezničkoj izložbi ratnih fotografija u Luvru, u Parizu, da bi naredne godine to isto učinio i u Londonu. Potom je izložba preneta u SAD.

Heroji snimatelji

IMENA ratnih fotografa smenjuju se među snimcima u knjizi „Zatečeni grad“, pa tako beležimo Branka Jeftića, koji se vraća 1912. godine sa studija slikarstva kako bi se borio u balkanskim ratovima, a 1913. godine se vraća u Pariz da bi okončao školovanje. Prvi svetski rat ovog patriotu ponovo vraća kući, gde učestvuje u odbrani Beograda, u kojoj zaslužuje srebrnu sablju, a naposletku gine 1916. godine.

* Osmatranje dejstva artiljerije iz Balkanske ulice prema Bežanijskoj kosi

– Nekoliko fotografija jedinica koje su učestvovale u odbrani Beograda izradio je Jovan Vićentijević, predratni vlasnik fotografskog ateljea u Loznici. On je snimao položaje oko Carinarnice na Savi. Uz njega je Kosta Makević radio u fotografskoj sekciji Vrhovne komande srpske vojske.

Autori beleže i nedovoljno razmršen lik zagonetnog Samsona Černova, pa kažu kako je „za jedne on bio neopravdano zaboravljeni iskreni prijatelj Srba, a za druge običan najamnik, koji je umeo dobro da naplati svoje tobožnje prijateljstvo“. Bilo kako bilo, Tomić beleži kako ga je Obaveštajni odsek Vrhovne komande krajem septembra 1914. godine sumnjičio za špijunažu, da bi mu 1916. godine srpski ministar vojni na krštenju bio kum.

– Černov je beležio ratne događaje, a posle prelaska Albanije, sa Krfa ga je Nikola Pašić poslao u London, gde je u Galeriji Kraljevskog instituta priredio izložbu od 300 fotografija pod nazivom „Srbi u decembru 1915“. Izložbu je otvorio ruski veliki knez Mihail Romanov, stric ruskog cara Nikolaja.

Spomen na tragediju

O BEOGRADU tog vremena možda najbolje govore podaci koje iznosi Danilo Šarenac, podsećajući da je grad pre rata imao oko 90.000 stanovnika, a da je posle prvih dana rata u prestonici ostalo samo oko 17.000 stanovnika, kako bi sredinom septembra taj broj dostigao do 25.000.

* Mihajlo Radojčić obešen ispred hotela „Balkan“

Fotografije koje nas vode u to vreme danas su većinom vlasništvo Muzeja grada Beograda. One svedoče o stepenu razaranja, ali i o naporima branilaca.

– U decembru 1918. oslobođena i razrušena Kraljevina Srbija ušla je u novu državnu zajednicu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, a Beograd je proglašen za prestonicu nove, velike i višenacionalne države. Kraj rata i oslobođenje dočekao je porušen, opljačkan, zapušten i pust, sa malim brojem stanovnika, bez osvetljenja i saobraćaja – zaključuju naši sagovornici. – Ubrzo je nastanjen novopridošlim stanovništvom i mnogobrojnom državnom administracijom, neretko iz krajeva s kojima je Srbija doskora krvavo ratovala. Zarad zajedničke budućnosti valjalo je što pre ukloniti tragove razaranja. Već 15 godina docnije, gotovo da ih nije ni bilo.

* Makedonska ulica

Zbog toga su ove fotografije dragocen i često jedini dokument i svedočanstvo hrabre odbrane Beograda i njegovog razaranja u Velikom ratu.

DAMA SA APARATOM

PREDSTAVNIK Švajcarskog Crvenog krsta u Srbiji tokom balkanskih ratova i Prvog svetskog rata bila je i Katarina (Klara) Šturceneger, koja je u dva navrata boravila u našem gradu. Svoja svedočanstva o dešavanjima u Srbiji iznela je u šest knjiga sa nekoliko stotina fotografija. Knjige su štampane u Švajcarskoj, Francuskoj i Nemačkoj i imale su po nekoliko izdanja.

* Oštećena crkva Ružice u Gornjem gradu Foto: Dragoljub Pavlović

– Po povratku u Švajcarsku, Klara je nastavila da pomaže Srbiji, organizujući velike dobrotvorne akcije – dodaje Tomić. – Regent Aleksandar Karađorđević odlikovao ju je ordenom Svetog Save četvrtog reda, a sahranjena je 1929. godine u Cirihu, o trošku Kraljevine Jugoslavije.

Autor: Zoran Nikolić

Izvor: NOVOSTI