Masakr na Uspenskom groblju

Na nevelikom pravoslavnom groblju tog ledenog 23. januara 1942. godine, za nekoliko sati pobijeno je 250 nevinih duša. Na fudbalskom igralištu NAK-a, honvedi su organizovali ciničnu trku za život

Jedno od novosadskih mesta na kojem su u petak, 23. januara 1942. godine, počinjeni najstrašniji zločini bilo je i Uspensko pravoslavno groblje. Reč je o nevelikom groblju koje se nalazi u današnjoj ulici Novosadskog sajma koje bi, s pravom, moglo da se nazove i večnim počivalištem srpskih besmrtnika. Jer, na njemu, uz ostale, počivaju Jakov Ignjatović, gospodar Jovan Obrenović, Svetozar Miletić, Mihailo Polit Desančić, Jaša Tomić…

Ubistva su počela već oko osam časova ujutru. Prve žrtve su, navodi se u jednom od dokumenata Anketne komisije za Bačku i Baranju, objavljenom u zborniku „Racija – III grupa masovnih zločina“ koji je priredio dr Drago Njegovan, bili grobar Jovan Gonđa, njegova supruga Ljubica i devetogodišnja kćerka Mara. Zajedno sa njima, ubijena je i 13-godišnja devojčica koja im je bila u gostima, a čije ime nije ostalo zabeleženo.

Verovatno nepotrebni svedoci onog što će uslediti, a naročito ako su bili Srbi. Mnogi su zbog toga, potpuno nevini, platili životom.

Svedoka je, ipak, bilo. Mađarica Eva Barfus je, kroz prozor svoje kuće u Primorskoj ulici, koji je bio okrenut ka Uspenskom groblju, čula pucnjavu i gledala kako dovode nesrećnih ljudi, od kojih je neke poznavala i lično.

– Videla sam 80 godina starog Bredera i ženu mu isto tako staru, kako ih teraju prema groblju, kao i jednog elegantno obučenog, oko 30 godina starog Jevrejina. Posle sam videla da vojnici teraju i Eržiku Puhalek, udatu za nekog Srbina koji je sa njom oteran prema groblju – ispričala je Barfusova pred Anketnom komisijom.

I njen sunarodnik Jožef Budaji je poslednjeg dana racije bio u blizini Uspenskog groblja.

– Oko jedan sat po podne video sam kako dva naoružana vojnika teraju Jevrejina Šenfelda sa njegovom ženom i sestrom. Kada su ušli, vojnici su ih s leđa iz puške ubili. Kada su vojnici otišli, ja sam otišao na groblje. Tamo je bilo preko 100 leševa, svi pobijeni iz puške – ispričao je Budaji.

I on i Barfusova videli su da se, na zaprežnim kolima, na groblje dovoze i tela nesrećnika pobijenih u drugim delovima grada. Kada je racija u 16 časova obustavljena, na Uspenskom groblju ih je, navodi se u dokumentima Anketne komisije za Bačku i Baranju, bilo blizu 250. Njih manje je dovezeno iz drugih delova grada, a većina je baš tu, potpuno nevina, okončala svoje živote.

Strašnu gomilu umorenih je, došavši pred sumrak na Uspensko groblje, zatekla i Novosađanka Jelena Mišić, Mađarica udata za Srbina. Tražila je svoje, takođe, ubijeno dete od tek nekoliko meseci, i našla prijateljicu Jevrejku, takođe udatu za Srbina, smrskane glave. Kada je ujutru došla ponovo, na većini tela više nije bilo odeće, a mnogima su bili otkinuti prsti ili uši na kojima su nosili nakit.

Oko podneva tog ledenog 23. januara, na fudbalsko igralište NAK-a, honvedi su doveli četrdesetak novosadskih Jevreja, među kojima je bilo i žena i dece. Tu ih je dočekao Martin Robert, član Odbora za legitimisanje koji je, kako smo već pisali, u Domu „Levente“ odlučivao o životu i smrti onih koje su, prethodno, istražne patrole privodile iz grada.

– Trčaćete oko igrališta i ko bude najbrži, poštedećemo mu život – rekao je, uz ciničan smešak, prestravljenim ljudima, taj vlasnik kasapske radnje na Telepu.

U očaju, nasrećnici su pomisilili da za njih ipak ima nade. Strašna trka je počela. Sedeći u kućici iz koje su se publici na poluvremenu fudbalskih utakmica prodavali sokovi i semenke, Robert i honvedi su, na svakom uglu terena, iz pušaka gađali, i pogađali, one koji su bili na začelju.

TRAGEDIJA JELENE JOVANDIĆ

Jedna od najstrašnijih priča trećeg dana racije u Novom Sadu je tragedije udovice Jelene Jovandić i njenih pet sinova, Milorada (28), Save (26), Paje (24), Živka (20) i Bore (15 godina). Dok su nju, prethodno je prebivši kundacima, držali zatvorenu u porodičnoj kući u Rumenačkoj ulici u kojoj je, inače, takođe operisala Zeldijeva jedinica, žandarmi su u dvorištu pobili svu petoricu. Ceo dan ih je gledala mrtve, uzalud moleći zlikovce da ubiju i nju. Tek uveče su ih natovarili na kamion i odvezli. Docnije je čula da su, kao i stotine drugih nevinih žrtava, bačeni pod led Dunava.

– Ovaj je diskvalifikovan – likovali bi kada bi njihovi meci pogodili nekog od nesrećnih ljudi koji su od ogromnog napora već posrtali po zaleđenom igralištu.

Kada ih je ostala tek nekolicina, Robert je iz svlačionice izneo puškomitraljez i sve ih pobio. Još pola časa, sve dok je imao municije, sasvim podivljao, pucao je po igralištu, po okolnim kućama, u vazduh…

U kasarni u današnjoj Ulici vojvode Bojovića koja se tada zvala Laktanjijeva, januara 1942. godine bio je smešten 16. bataljon mađarskih pograničnih lovaca. Bila je to jedna od desetak jedinica koje su ušle u sastav Drugog oružanog odreda, formiranog za sprovođenje racije u Novom Sadu, kojim je komandovao pukovnik Jožef Graši. Procene kažu da je odred, zajedno sa oficirima, imao ukupno 3.500 ljudi – preko 2.000 honveda koji su napravili kordon oko grada u koji se nije moglo ni ući ni izaći, i blizu 1.500 policajaca i žandara koji su, raspoređeni u 240 patrola, vršili samu raciju.

U dvorištu te kasarne koja je, uzgred, između dva svetska rata nosila ime kralja Petra I Karađorđevića, 23. januara pre podne, streljano preko 60 nevinih novosadskih Javreja i Srba. Njihovi leševi su, satima, ležali razbacani po krugu kasarne.

– Sklonite ih konačno, ne mogu više da ih gledam – naredio je, kasno po podne, svojim vojnicima komandant kasarne, potpukovnik Đerđ Heveš.

Istoričaru Zvonimiru Goluboviću, 1991. godine, dok je pripremao knjigu „Racija u Južnoj Bačkoj 1942“, Novosađanka Olga Ivančević, koja je u vreme racije živela na obližnjem Žitnom trgu, ispričala je da su u kasarni, u mantiji i sa krstom oko vrata, ubijeni član crkvenog suda Eparhije bačke, protojerej Milivoj Popović, kao i jerej Veljko Zucajić, profesor Bogoslovije u Sremskim Karlovcima.

Shvativši zašto su dovedeni, Zucajić je, prenosi Golubović svedočenje jedne Mađarice koja je prisustvovala egzekuciji, zabeleženo, inače, u letopisu novosadske Saborne crkve, na besprekornom mađarskom jeziku vojnicima pokušao da objasni da ni on, ni drugi privedeni građani ni za šta nisu krivi.

– Kada se uverio da je to beznadežno, Zucajić je pozvao prisutne žrtve da kleknu i da se pomole Bogu. U takvom položaju stigla ih je i smrt iz neprijateljskog oružja – ostalo je zapisano u letopisu novosadskog Sabornog hrama Svetog Georgija.

Među streljanima u ovoj kasarni, svedoči Golubovićeva knjiga, našla se i jedna Nemica. Profesorka Građanske škole „Apolonija Laubert“ je, naime, tu došla pokušavajući da spase svog verenika, inženjera Đorđa – Đuku Mihajlovića. Odanost čoveku kojeg je volela, platila je sopstvenim životom: mađarski pogranični lovci su je streljali zajedno sa Đorđem, njegovom sestrom Marijom, takođe profesorkom, i bratom Nikolom, akademskim slikarom.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (1)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (7)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (11)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (13)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (15)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (16)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)