Šajkaška okupana u krvi

Vlast u Budimpešti donela je odluku da se u južnoj Bačkoj sprovede sveobuhvatna racija, koja će ceo ledeni januar 1942. godine obojiti nevinom ljudskom krvlju, ispoljen neviđeni sadizam.

Autor: Đorđe Vukmirović

Početak 1942. godine u južnoj Bačkoj bio je leden. Temperatura je, danima, bila oko trideset stepeni ispod nule, pa je Tisa sasvim zaledila, tako da se na banatsku stranu moglo preći pešice. Još ledenije je, međutim, bilo u dušama žitelja Čuruga, Žablja, Đurđeva, Gospođinaca, Titela, Gardinovaca, Loka, Šajkaša, Mošorina, Vilova, Kovilja… Mađarska okupacija trajala je već devet meseci, a slutnja velikog zla, doduše još ne sasvim definisana, stalno je visila u vazduhu.

KRVAVE oblike ta slutnja počeće da dobija na Tucindan, 4. januara 1942. U šest ujutru, dobro naoružani odred mađarskih žandarma, pograničnih lovaca i meštana Mađara, koji su jedva dočekali Hortijevu okupaciju Bačke, iz žandarmerijske stanice u Žablju krenuo je ka priobalju Tise. Na salašu Gavre Pustajića, otkrili su logor Šajkaškog parizanskog odreda, jedine još aktivne ustaničke jedinice u celoj Bačkoj. Posle ne mnogo uspešnih akcija u leto i jesen 1941, ostale su se, praktično, rasule i pokret protiv okupatora bio je u potpunoj defanzivi.

Iako je četrdesetak boraca Šajkaškog odreda imalo svega 17 pušaka i 20 bombi, pružili su dosta jak otpor, ali su, uz sedmoricu poginulih i trojicu zarobljenih, ipak potpuno razbijeni. Ostali su se razbežali po žabaljskom ataru ili su, preko Tise, pokušali da se prebace u Banat.

Vesti o ovom sukobu su se, naravno, munjevito proširile celom Šajkaškom. On je označen kao „Božićni ustanak“ kojim je mađarska propaganda lokalno stanovništvo, inače, plašila nedeljama. Tako je tucindanski okršaj na Pustajićevom salašu pretvoren je u „ogorčene borbe sa dobro naoružanim partizanskim banditima“, koje su bile povod da se i lokalni Mađari odmah naoružaju, da u svojim mestima formiraju odbore za obračun sa „nelojalnim i nezahvalnim Srbima“ i da krenu u lične odmazde.

U ČURUGU, najvećem i, u doživljaju Mađara, najbuntovnijem mestu Šajkaške, u Odboru za raciju su, uz ostale, bili i predsednik opštine Đula Varga, mesni sveštenik i glavni inspirator progona Srba i Jevreja Balint Dup i učitelj Laslo Ereš. Po njihovoj odluci, već tog 4. januara uveče, 25 najuglednijih Srba i Jevreja je ubijeno i bačeno pod led Tise. Slične odmazde su počele i Žablju i drugim mestima.

Istovremeno, mađarske vlasti u Budimpešti donele su odluke da se u južnoj Bačkoj sprovede sveobuhvatna racija koja će ceo ledeni januar 1942. obojiti nevinom ljudskom krvlju. Za to je, mahom iz garnizona u Segedinu i Senti, dovedeno oko 2.000 žandarma i vojnika, a pridodale su im se i stotine naoružanih meštana Mađara. Naredbom načelnika Generalštaba mađarske vojske, generala Ferenca Sombatheljija-Knausa, za komandanta racije imenovan je general Ferenc Feketehalmi-Cajdner.

NESTALE CELE PORODICE

U raciiu Čurugu većina porodica je desetkovana, a neke, poput loze Čura, su bukvalno zatrte. Jedna od takvih je i porodica Čura kojoj je pobijeno svih 14 članova: Rada (73), Jovan (53), Miroslav (49), Jelena (48), Bogdan (47), Milorad (37), Mirjana (21), Ljubica (20), Branko (18), Rade (17), Anđelka (16), Kristina (14), Vladimir (13) i Radojka (sedam godina).

Izbor ovog generala nije bio slučajan, naprotiv. Izuzetno ambiciozan oficir i fanatični Mađar, ali i čovek vrlo blizak visokim vojnim krugova u Hitlerovoj Nemačkoj, Feketehalmi-Cajdner je bio idealna ličnost za dva postavljena zadatka: već planiranu desrbizaciju „Južnih krajeva“ i, po želji Nemaca, radikalnije rešavanje jevrejskog pitanja. U očima onih koji su želeli i jedno i drugo, krvavi učinak koji će on ostvariti najpre u Šajkaškoj, a nešto docnije i u Novom Sadu, a koji će se meriti hiljadama zverski ubijenih Srba i Javreja, svakako je bio potvrda da je taj izbor bio dobro promišljen.

O VAŽNOSTI akcije koja je počinjala, svedoči i to da su Feketehalmi-Cajdneru, takođe po izričitoj želji Sombathelji-Knausa, kao operativni rukovodioci prirodati ljudi od njegovog ličnog poverenja, pešadijski pukovnik Laslo Deak i komandant žandarmerijskih jedinica Geza Batori. Štaviše, u Žabalj u kojem je bio smešten komandni štab racije, stigli su i najviši civilni funkcioneri Bačko-Bodroške županije, veliki župan Leo Deak i podžupan Erne Bajšai.

– Naš Čurug je već 5. januara bio potpuno zamukao. Dobošar je prethodno preneo naredbu da se sve stanovništvo zatvori u svoje kuće. Kao i drugi, i mi smo to uradili. Selom je odjekivao samo bat vojničkih koraka. Kada su se približavali našoj kući, donosili su neopisiv strah, a kada bi minuli pored nje, barem kratkotrajno olakšanje – seća se strašnih dana Julkica Milin kojoj je tada bilo 12 godina.

MAĐARSKI žandarmi i naoružane komšije Mađari su, nastavlja ona, najzad ipak došli i u njenu kuću. Zalupali su na kapiju i njen otac Dušan Đuragin je izašao da im je otvori.

– Rekli su mu da se spremi i pođe sa njima. Već smo čuli za ubijanja po selu i tata ih je onda upitao da li će se vratiti, jer ako neće, ostavio bi zimski kaput nekom od ukućana. Rekli su mu da ga obuče i ništa ne brine. Poslušao ih je i otišao. Nikada ga više nismo videli – kaže, kroz suze, krepka starica.

FOTOGRAFIJA Dušana Đuragina se, uz mnoštvo fotografija drugih nevinih čuruških žrtava, danas čuva u lokalnom Muzeju žrtava racije 1942, inače jedinom u nas. Zahvaljujući nesvakidašnjoj uporosti meštanina Milana Radomira, on je otvoren pre četiri godine, kao simbol večnog sećanja na nevine žrtve.

Ne zaostajući nijednog trenutka za žandarmima i vojnicima koji su u Čurug i druga šajkaška mesta sa svojim jedinicama došli iz unutrašnjih delova Mađarske, njihovi egzekutori bile su i komšije, čuruški Mađari čija mržnja i sadizam su, često, prevazilazili i najšire granice ljudskog poimanja.

SVEDOČENjE Petera Telekija koje je, u izuzetnoj knjizi „Racija u južnoj Bačkoj 1942“, preneo novosadski istoričar Zvonimir Golubović, najbolje ilustruje šta se dešavalo tih dana:

„I ja sam jedan od onih prljavih koji smo radili sa sekiricom, koji smo ubijali ljude. U toku ubijanja mi smo se umorili i kako je preostalo još jedno 170 do 180 lica, ja sam otišao do beležnika Varga Đule i rekao mu da smo već zamoreni i da dalje ne možemo. Varga me je napao: ‘Zar se ne stidite, zar vi niste Mađari?’. Ja sam onda izašao i posao ubijanja smo nastavili“, ispričao je Teleki pred istražnim organima neposredno po završetku rata.

Nije to, međutim, bio i najstrašniji primer neljudskog koje, u krvavim vremenim, može da pokulja iz ljudi, a koji u svojoj knjizi beleži Golubović. Čuružanin Elek Kovač je, tako, Srbe probadao bajonetom, a potom ih još žive gurao pod led Tise. Ipak, vrhunac njegovog sadizma bilo je testerisanje živih, obnaženih žena, na čije jezivo zapomaganje je cinično odgovarao:

„Ne plačite, polako će Elek-bači“.

„Bači“, inače, na mađarskom znači „čika“ i uglavnom se izgovara iz milja!

Istovremeno sa čuruškom, koja će svoj krvavi kreščendo dostići na Božić, 7. januara 1942, racija se zahuktavala i u drugim šajkaškim mestima. Broj žrtava se najpre merio stotinama, a vrlo brzo i hiljadama.

Autor: Đorđe Vukmirović

Izvor: NOVOSTI

Pročitajte ostale delove feljtona:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (7)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (10)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (11)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (13)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (15)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (16)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)