Zapadna Bosna – Knjiga Jadovno 1.

Najveći broj Srba i Jevreja koji su iz zapadne Bosne transportovani u logor Jadovno bio je iz Banjaluke, Ključa, Kulen Vakufa, Gornjeg Vakufa, Bosanske Krupe, Bosanskog Novog, Bihaća, Velike Kladuše i Vrnograča.

Masovna hapšenja u Banjaluci su ustaše izvršili noću između 10. i 11. jula, kao i sljedećeg dana, po nalogu stožernika Velike župe Sana i Luka Viktora Gutića. Među zatočenima je bilo više pravoslavnih sveštenika iz Banjaluke i njene okoline. Uhapšen je i akademski slikar Špiro Bocarić, rodom iz Budve, inače direktor Etnografskog muzeja u Banjaluci. Njega su 6. juna ustaše smijenili s dužnosti i zatvorili, a zatim pustili kući, da bi ga 12. jula iznova uhapsili, a 19. jula, zajedno s drugim Srbima, transportovali u logor Jadovno.[1]

Prije no što bi ih uputili u logore Jadovno, Caprag ili Slavonsku Požegu, ustaše su pohapšene držali u „Crnoj kući“, maltretirajući ih na razne načine: čupali im zube, stavljali okove među prste pa ih onda stezali, tukli ih pendrecima po tabanima, palili papir na tabanima, čupali nokte i pod njih zabadali usijane igle, vješali ih s rukama na leđima, vezujući im pri tom za polni organ cigle.[2] Mnoge koji muke nisu mogli izdržati, jednostavno su dotukli.

Iz dopisa ustaškog redarstva Banja Luka, upućenog 24. jula Župskom redarstvenom ravnateljstvu u Gospić, saznajemo da je iz Banjaluke u logor Jadovno upućeno 39 ljudi, od kojih je 31 bio Jevrejin, a osam Srbi. Njih je sprovodila desetina pod komandom ustaškog dovodnika Ljubomira Čorka. Ravnateljstvo za javni red i sigurnost Velike župe Lika i Gacka, čije je sjedište bilo u Gospiću, svojim dopisom od 25. jula, zavedenim pod brojem 135, s potpisom ravnatelja Stjepana Rubinića, potvrdilo je prispjeće ovih 39 zatočenika u logor Gospić.[3] Iz dopisa ustaškog redarstva Banja Luka od 29. jula, upućenog Redarstvenom ravnateljstvu Banja Luka, saznajemo da je u logor Jadovno upućeno 40 Jevreja, kojima se navode imena i prezimena, kao i onih 39 prethodno odvedenih.[4]

Na području kotara Ključ, ustaše su 29. jula pohvatali oko 60 Srba, od kojih 22 u selu Gornja Budelja, 15 u selu Korjenovo i 22 u selu Sanica – Zavolje. Njih su privremeno zatvorili u magacin željezničke stanice Sanica Gornja, a sutradan ih utovarili u stočne vagone i u pratnji grupe ustaša, među kojima su bili Zaim i Hamdija Šećerbegović, otpremili u Banjaluku. Zajedno s još 48 Srba iz Banjaluke, odvezeni su 2. avgusta u logor Jadovno i pobijeni.[5] Ustaše iz Kulen Vakufa su, pod komandom ustaškog logornika Jure Ivaniševića, 20. maja upali u srpsko selo Korita, uhvatili devet ljudi, mučili ih pet dana, a zatim predali ustašama u Donjem Lapcu, koji su ih zlostavljali još četiri dana, poslije čega su ih kamionom odvezli u Gospić, zatim na Velebit, u kojem tajnu o njihovom kraju čuva neka od brojnih bezdanih jama.[6]

Na području Bosanske Krupe su masovna hapšenja Srba počela tek polovinom jula. U ovaj kraj je već prvih dana okupacije ušla njemačka vojska, zadržavši se oko tri tjedna, a poslije nje su stigle italijanske trupe, pa su za njihovog boravka u ovom dijelu zapadne Bosne vladali red i mir. Nakon odlaska italijanske vojske, hrvatske vlasti su naoružale muslimane iz Bosanske Krupe, koji su kao ustaše počeli hapsiti uglednije Srbe iz Otoke i drugih sela ovog kotara. U akciji koja je trajala samo dva dana pohvatali su 150 Srba, koje su, pod izgovorom da ih šalju na prisilan rad u Njemačku, otpremili u logor Jadovno, u kojem su pobijeni. Među njima su bili: Simo Dražić, Dušan Gajić, Mirko Škorić, Stevo Karan, Obrad Matijan, Mile Nikolić, Rade Rašeta, Nikola Dakić i drugi.

Kristina Bursać u svojoj izjavi detaljno opisuje zločine koje su tih dana ustaše provodili nad srpskim narodom u srezu Bosanska Krupa: „26. jula ustaše su nastavile sa hapšenjem Srba iz okolnih sela i dovodili ih u Otoku i tamo ubijali. Ovo su nastavili i sledećih dana. Skupine Srba dovodili su iz okolnih sela na most u Otoku, koji vodi preko reke Une, tamo su ih na mostu ubijali sekirom i njihove leševe bacali u vodu. Ovaj pokolj u srezu Bosanska Krupa trajao je neprekidno od 24. jula do 4. avgusta o. g.

Na 27. jula o. g. – bio je ponedeljak vašarski dan u Bosanskoj Krupi, ustaše su kupili sve Srbe koji su taj dan došli na vašar i odmah ih odvodili do Kraljeva doma u mestu, gde su već bile iskopane jame, tu su ih ubijali i njihove leševe u iskopane jame bacili. Iz Otoke ubijeni na taj dan u Bosanskoj Krupi su: Aleksa Škorić, trgovac; Tešo Nikolić, težak; Pavle Nikolić, trgovac; Ilija Zec, težak; Nikola Prauljac, težak; te mnogi drugi čijih se imena sada više ne sećam. Znamo da je taj dan na vašaru u Bosanskoj Krupi po ustašama uhvaćeno i kod Kraljevog doma ubijeno oko 1.000 Srba koji su bili došli na vašar. Taj dan su još u tri kamiona Srbi odvedeni Crnom jezeru i tamo ubijeni, a leševi njihovi bačeni u jezero.

Za čitavo to vreme, tj. od 26. jula do 4. avgusta o. g., ustaše su krstarili po svim okolnim srpskim mestima i ubijali na licu mesta najpre muškarce a posle sve odreda koga su god našli, bez obzira na spol i starost. Po našoj oceni ubijeno je u srezu Bosanska Krupa više od polovice svih Srba.

U selu Otoka ubijeni su u to vreme sledeći: Bursać Petar, gostioničar, muž preslušane Katarine; Radošević Mićo, želj. radnik; Semzović Đorđe, težak; Knežević Nikifor, trgovac; Marmut Nikola, gostioničar; Gajić Mirko, trgovac; Kantar Luka, penzioner; Borojević Ljuban, težak; Ćulibrk Miladin, težak; Recija Đuka, težak; Santrač Luka, pekar i njegova žena Savka; Mikić Staka, gostioničarka; Stapar Marko, gostioničar, i njegova unuka Nada, stara 17 godina; Ćulibrk Milan, težak; Ćulibrk Mirko, težak; Ćulibrk Dušan, težak, te mnogi drugi čijih se imena sada više ne možemo setiti. Tih dana ubijeno je u samom mestu Otoka, prema spisku koji su vodili ustaše, oko 500 Srba, kako su to oni sami tvrdili i hvalili se, a mi mislimo da ih je ubijeno mnogo više, jer ustaše nisu sve ubijene unosili u spisak a naročito ne one koje su ubijali u njihovim kućama. Srbi su u mestu Otoka potpuno istrebljeni. Za vreme opisanog pokolja nije se spasio niti jedan muškarac već samo nekoliko žena i dece.

Istodobno sa pokoljem vršili su ustaše po srpskim selima i silovanja malodobnih devojčica, koje su posle toga ubijali.

Nadalje su u to vreme ustaše vršili pljačku imovine po srpskim selima sreza Bosanska Krupa. Odvezli su svu pokretnu imovinu kao robu, žito, rakiju, suvo meso, kajmak, sir i sve drugo što su našli po kućama, a stoku su iz srpskih sela odagnali u svoja sela.

Posle izvršenog pokolja i pljačke palili su kuće, te rušili i palili crkve.

U Otoku vršili su ustaše pljačku na dan 31. jula o. g. Mi smo gledali kako iz naših domova iznose životne namirnice, robu i sve drugo što su god našli.

Ustaše su porušili crkvu u Bosanskoj Krupi, te selima Ivanska, Banjani, Bušević, te uopšte u svim srpskim selima.

U selu Buševiću su porušili Sokolski dom.

Opisane pokolje, pljačke, silovanja i paleže vršili su ustaše Muslimani iz sela: Otoka, Jezersko, Bužim, Bušević i Pištalina, sreza Bosanska Krupa. Predvodio ih je Omer Čehajić Husnija, brico iz Otoke i Ibrahim Bešić, pekar. Osobito su se isticali u pokolju i pljački ustaše: Ramić Đemo, Bratić Mustafa, težak; Bešić Kasim, težak; Mujagić Kušim, težak; Bešić Ethem, težak; Bratić Muhamed, stolar; Suljić Husein, đak građanske škole; Komić Avdaga, mesar, svi iz Otoke…

U Otoki su Srbe zaštićivali Hrvati Tajić Slavko i Stanko, gostioničar; Hiršl Josip, nadzornik puteva; Lončarić Joško i mati mu Marija, posednik. Hrvati iz Otoke nisu uopšte sudelovali u pljački i pokolju Srba, već su to učinili samo Muslimani.

Mi smo se spasile time, što smo se sakrile za vreme pokolja u hrvatske kuće i to ja Bursać Kristina bila sam sakrivena u kući Tajića Slavka i Stanka, a ja, Dražić Janja, bila sam sakrivena u kući Hiršl Josipa i njegove punice Lončarić Marije…“[7]

Krajem jula, ustaše su masovno hapsili Srbe i u Bosanskom Novom. Najviše ih je pohvatano 31. jula, 300 duša. Tog i sljedećeg dana su ih na mostu preko Une zlostavljali, usmrćivali noževima i bacali u rijeku. Druge uhvaćene su vodili na rijeku Sanu i na isti način ih pobili. Tek oko 15 osoba iz Bosanskog Novog je, zajedno sa Srbima iz Bosanske Krupe, odvedeno u logor Gospić, dok ih je tih dana u zatvoru zaklano 40.

Iz izjave Abdulaha Ibrahimpašića, načelnika grada Bihaća, saznajemo detalje o zločinima ustaša u bihaćkom srezu (kotaru). On je bio protivnik zločina, pa se na ovoj dužnosti nalazio samo od 10. aprila do 10. jula, kada je podnio ostavku, a nije ni bio po volji velikom županu Ljubomiru Kvaterniku i njegovim saradnicima. U svojoj izjavi od 5. juna 1945. godine Ibrahimpašić je opisao kako su ustaše 15. jula noću pohapsili stotinu viđenijih Srba, među kojima Simu Iliševića, Vasu Cvijanovića, Radu Kovačevića, Pavla Sučevića, Iliju Bilbiju, Mihajla Mandića i prof. Veljka Vidaković, koje su transportovali u Gospić, zatim u logor Jadovno, gdje su pobijeni.

U izjavi dalje navodi da su istog dana ustaše pokupili oko 1.000 muškaraca, žena i djece, koje su sproveli do Kulen Vakufa, a nakon mjesec dana ih poubijali na Garavicama. „Poslije ovoga su se zaređala ubistva svakog dana što je trajalo pet do šest dana. Cijenim da je za ovo vrijeme poubijano 7.000-8.000 Srba iz Bihaća i okolnih srezova (Bosanska Krupa, Cazin i drugi).“[8]

Ustaše su Srbe s područja Velike Kladuše transportovali u Gospić 21. jula. Tih dana je u Kladuši i okolici Vrnograča pohvatano oko 50 najuglednijih ljudi i pritvoreno u Velikoj Kladuši. U zatvoru su mučeni, a zatim odvezeni u Gospić.[9] Samo pet dana nakon ovog transporta, počela su masovna hapšenja i ubijanja, koja su trajala neprekidno od 25. jula do 8. avgusta. Sve koji su u to vrijeme pohvatani držali su u zatvoru u Velikoj Kladuši ili u pravoslavnoj crkvi.

Obično do tri dana, bez hrane i vode, a zatim bi ih kamionima odvozili na granicu sela Maljevac – Kladuša, u pravcu prema Cetingradu, na mjesto zvano Mehino stanje. Tu su, pod brdom Ičungarom, još 1939/40. bila iskopana tri dugačka protivtenkovska rova. Nad njima su ustaše u navedeno vrijeme pobili 4.700 ljudi, žena i djece, ne samo iz Velike Kladuše, već i iz kotara Slunj i Vojnić.

Likvidaciju srpskog stanovništva su vršili ustaše iz Gline, Petrinje, Kladuše i Slunja, a u tim zločinima se posebno isticala grupa iz Gline, kojom je rukovodio Nikica Vidaković. Ova grupa, od 50 ustaša, u Veliku Kladušu je došla iz Zagreba, ubivši usput u selu Gejkovcu 18, a u Maljevcu 30 ljudi. Prije no što bi ih izveli na stratište, zatvorene u Kladuši su mučili na razne načine.

Kasim Sarajlija i Asim Muminagić su u svojoj izjavi od 16. jula 1946. godine opisali ove zločine: „Žrtve su bile vezane. Ustaše bi uzjahali na vrat žrtve, udarali je cipelama o rebra i tjerali je iz crkve tako do kamiona. Došavši do kamiona i stavivši žrtvu na kamion, udarali bi je svom snagom tako da je žrtva pala. Žrtve su slagali ustaše u kamionu jedne na druge kao cjepanice. Kada bi kamion bio pun, ustaše su se popeli iznad žrtava, sjeli na njih i bodeći ih sa bodežima na puškama odvozili ih do prvog masovnog groba, protutenkovskog rova. Kod groba vadili su ustaše žrtve iz kamiona te batovima čekićima i sjekirama dotukli žrtvu i bacili je u rov. Samo likvidiranje žrtava izvršila je Vidakovićeva grupa ustaša.“[10]

Na isti način su ustaše transportovali Srbe iz Velike Kladuše i okolice u Gospić, odnosno u logor Jadovno.

Sa područja općine Vrnograč, iz sela Bosanske Bojne i Rujnice, u kotaru Cazin, ustaše su sredinom jula pohapsili i otpremili u logor Jadovno 45 ljudi. Među njima su bili Marko Babić, Petar Pećanac, Trivo Mareš, Dušan Radić, Jandre Stević, Pero Šević, Nikola Zorić, Mile Romanić, Mile Marić, Ilija Opačić, Stojan Puzić, Đuro Puzić, Lazo Gogić, Mile Kljaić i Spaso Kljaić. Bili su uglavnom seljaci, pokoji trgovac i gostioničar. Odmah nakon odvođenja ovih ljudi, ustaše su u ovome kraju na prevaru pohvatali više stotina Srba i zvjerski ih pobili u blizini njihovih domova.

O ovim zločinima su Milica Vukojević i Božena Orelj u svojoj izjavi od 22. marta 1943. ispričale: „Na 30. jula 1941. godine došli su Muslimani iz Vrnograča do sela Glinice. S njima su došli i mnogi Muslimani iz Velike Kladuše, Bosanske Krupe, Cazina i Bihaća. Bili su naoružani vojničkim puškama, a oni, koji nisu imali pušaka nosili su u rukama sekire, kose, gvozdene vile, te batine. Predvodio ih je tadašnji predsednik opštine u Vrnograču Kasipović Meho, zemljoradnik. Muslimani toga dana nisu ušli u samo selo Glinicu, već su se zaustavili na polju kod potoka Glinice i pozvali Srbe, da k njima dođu radi pomirenja. Jedan deo Srba poverovao im je i otišao na pomirenje, ali drugi deo Srba iz Glinice nije im verovao, već su ti Srbi, sluteći da bi mogli nastradati, radije pobegli u šumu.

Čim su Srbi iz Glinice prešli istoimeni potok i sastali se s Muslimanima, ovi su im predložili da svi zajedno pođu u Vrnograč pa da će tamo izvršiti pomirenje i o tome u opštini napisati i potpisati zapisnik. Srbi su ovome poverovali i s Muslimanima otišli u Vrnograč. Kada su Srbi iz Glinice dovedeni u Vrnograč, odmah su bili zatvoreni u podrum ambulante, školu i privatne zgrade.

Na isto ovakav prevarantski način dovedeni su u Vrnograč i Srbi iz Bosanske Vojne te ovdje zatvoreni.

Istodobno su zatvoreni i Srbi muškarci iz samog mesta Vrnograča. Zatvoreni Srbi držani su u zatvoru dva dana i za to vreme su ih Muslimani strahovito tukli i na sve moguće načine zlostavljali. Trećeg dana svukli su ih do gola, zatim povezali i trpali u kamion te odveli na brdo zvano ’Poljice’ kraj Vrnograča, gde su ih sve pobili. Ubijanje ovih Srba na brdu ’Poljice’ izvršili su s domaćim Muslimanima i ustaše koje su taj isti dan došle u Vrnograč iz Petrinje i Gline pod komandom nekoga Misona, gostioničara iz Gline. Srbi su bez odela kamionima odveženi iz Vrnograča na brdo ’Poljice’.

One, koji nisu mogli stati u kamion, vezali su za kamion i tako vukli. Govorili su im, da ih vode u Karlovac radi opravka željezničke pruge. Već su ih u kamionu strahovito tukli i nagonili da pjevaju pesmu: ’Kralju Petre, kurvin sine, nema više jugovine.’ Srbi nisu hteli pevati ovu pesmu, a Muslimani su ih još više tukli. Kada su tako svi Srbi preveženi iz Vrnograča na brdo ’Poljice’, naredili su im ustaše, da najpre iskopaju zajedničku veliku jamu, gde će biti pokopani. Posle toga postrojili su ih u redove i pobili udarajući ih maljevima po glavi.

Tada je na brdu ’Poljice’ kraj Vrnograča pobijeno oko 800 Srba iz Vrnograča, Glinice i Bosanske Vojne. Spasao se je samo jedan jedini seljak iz Vojne, imenom Vujasin Milan. On nije bio potpuno dotučen, pa se je preko noći izvukao iz jame i došao u selo Glinicu kod svoga kuma Đilasa Milana i sve ispričao šta se je dogodilo njemu i ostalim Srbima, koje su Muslimani bili odveli u Vrnograč. On je iza nas ostao još živ i sakrivao se kod svojeg kuma Đilasa Milana u selu Glinici, da bude kao živi svedok užasnog pokolja, koje su ustaše Muslimani i Hrvati izvršili nad Srbima iz opštine Vrnograč.“[11]

Srpsko stanovništvo u ovom kraju je stradalo gotovo svakodnevno, a masovna ubistva su uslijedila uoči i na sam Ilindan, 2. avgusta.

Kao i u drugim dijelovima NDH, hapšenja i ubistva su bila praćena silovanjem žena, pa i maloljetnica, i nemilosrdnom pljačkom kuća i domaćinstava. Ustaše su odvodili stoku i živinu, odnosili novac, robu, obuću, namještaj, posuđe, poljoprivredni alat, namirnice sve do čega bi došli, nerijetko spaljujući kuće.[12]

[1]   AH, ZKRZ, GUZ 5414/46, kut. 123.
[2]   Zapisnik Komisije za ratne zločine Banja Luka od 5. avgusta 1945, ABiH.
[3]   AVII, a, NDH, k. 168, reg. br. 7/1.
[4]   Isto, k. 169, reg. br. 2/2.
[5]   ABiH, ZKRZ kotar Ključ, k. 129.
[6]   Zapisnik od 24. maja 1945, AH, Zh 13131.
[7]   Izjava Kristine Bursać, AS, br. 43/1-9.
[8]   Izjava Abdulaha Ibrahimpašića od 9. juna 1945, AJ, reg. br. 463851.
[9]   Zapisnik Komisije za ratne zločine Velike Kladuše od 16. jula 1946, HAK, k. Jadovno.
[10]   AJ, inf. br. 55259.
[11]   AS, br. 43/1-9.
[12]   Isto.

Preuzmite knjigu u PDF formatu:

Nazad na sadržaj knjige