Užasi nad jamama

Za samo tri časa ustaše su u Šurmanačku jamu bacile od 500 do 600 žena, djece i staraca iz sela Prebilovaca, dok je tokom rata u nju bačeno više od 3.000 Srba…

Priredio: Ognjen BEGOVIĆ

U bestijalnim masovnim ubistvima Srba u Prebilovcu posebno su se istakli ustaše – Marko Rodin, Čutura Ivan, izvjesni Šarić iz Višića, a preživjeli su naročito isticali sramnu ulogu Murata Šoše iz Bivoljeg Brda i njegovih sinova.

Ustaše su 4. avgusta tražile Prebilovčane, većinom muškarce, koji su se spašavali bjekstvom u brda. One koje su uspjeli da uhvate ubijali su na licu mjesta.

Narednog dana ustaše su iz ostalih zaselaka prikupili sve stanovnike, mahom žene, djecu i starce, usput ubijajući na licu mjesta sve one koji zbog iznemoglosti ili starosti nisu mogli da idu.

Prikupljenu prebilovačku nejač, koja nije bila pobijena odmah u selu, ustaše su kamionima odvezle na željezničku stanicu u Čapljini. Tu su, takođe, dovezli i onu grupu koja je ranije odvedena u „Silos“, tako da se na željezničkoj stanici u Čapljini 5. avgusta 1941. godine našlo između 500 i 600 prebilovačke nejači.

Kako navodi istoričar Draga Mastilović, svi oni su držani cijeli dan na avgustovskoj žezi na ledini pokraj stanice, a ustaše im nisu davali ni hranu, niti vodu, već su ih batinama nagonili da pjevaju i igraju kolo.

„Vrisak preplašene, izgladnjele, žedne i izmučene djece zaglušivao je čitav dan stanovništvo varoši Čapljine“, navodi se u materijalu Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina.

Ustaški logornik Franjo Vego obišao je žrtve i naredio upravi željezničke stanice da formira specijalnu kompoziciju za transport žrtava i odredio oko 300 ustaša kao sprovodnike. Kada je kompozicija bila spremna, pred sami mrak 5. avgusta, ustaše su žene i djecu nemilosrdno potrpali u nekoliko teretnih vagona bez hrane i vode.

Iste noći prevezli su ih do željezničke stanice u Šurmancima, gdje je ustaška pratnja pojačana.

„Nakon toga je Nikola Falak, glavar iz Šurmanaca, obišao selo i obavijestio seljane da će toga dana u Šurmanačku jamu biti pobacana srpska nejač iz sela Prebilovci, te naredio da se mještani iz `Hararove mahale`, koja je bila najbliže jami, sklone taj dan iz svojih kuća“, ističe Mastilović.

Bacanje prebilovačke nejači u ambis Šurmanačke jame opisano je u dokumentima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina na sljedeći način: „Oko osam sati izjutra, 6. avgusta 1941. godine, ustaše su otvorile vagone, žrtve iskrcale i po partijama ih odvodile uz brdo blizu jame zvane Šurmanci.

Jama je udaljena od željezničke stanice oko pola sata hoda. Usput, od stanice do jame, ustaše su gonile i mlatile žene, koje su nosile i vukle već polumrtvu djecu. Cijela ova tužna povorka prikupljena je na jednoj padini ispred jame. Sa te padine nije se mogao vidjeti otvor jame“.

Ustaše su tada dovedenim žrtvama saopštili: „Sada idete na ispit!“.

Zatim su otpočeli sa izdvajanjem i odvođenjem po grupama od 10 do 20 žena i djece, obično po porodicama. Niko od ostalih žrtava ne zna šta se sa odvedenim žrtvama dešavalo. Nije se čuo pucanj pušaka, a otvor jame nije se mogao vidjeti.

Grupa za grupom odlazila je i više se nije otuda vraćala – i tako redom sve do 11 sati prije podne, kada je i posljednja partija ovih žrtava odvedena i bačena u jamu. Tako je ova jama toga dana za tri časa „progutala“ 500 do 600 nevinih žrtava, žena, djece i staraca iz sela Prebilovci, dok je tokom rata u nju bačeno više od 3.000 Srba.

Ustaše su motikama i drugim predmetima žrtve gurale u jamu. To su činili zato što su se bojali da neka žrtva ne povuče sa sobom nekog od ustaša u jamu, pošto je takvih slučajeva bilo prilikom masovnog bacanja Srba u hercegovačke jame.

Neposredno pred vratima same jame, ustaše su „izdvojile za sebe 7-8 najljepših djevojaka, ali su se one otrgle iz njihovih ruku i poskakale u jamu“, navodi se u izvještaju Zemaljske komisije.

O užasima koji su se dešavali nad jamom svjedočili su sami zločinci, ali i rijetki očevici. Tako je izvjesni ustaša Lizde, jedan od učesnika u tom pokolju, pričao kasnije, po izvršenju ovog zločina, da mu je „bilo najteže sa dječacima koji su se opirali i grčevito hvatali za noge svoga krvnika da ne budu bačeni u jamu“.

Prema Mastilovićevim riječima, očevici ovog strašnog zločina, Mehmed i Ibro Tikveša i Danilo Zubac, svi iz sela Šurmanci, svjedočili su 9. jula 1946. godine, na zajedničkom saslušanju pred organima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina, o potresnim scenama užasa koji su se odigravali nad jamom.

„Ustaše odvajaju Srbe u grupe od po deset lica… Žene i djecu… I odvode do jame. Tamo se odigravaju strašne scene. Djeca se otimaju, vrište, hvataju se za svoje ubice i ne daju se baciti u jamu, a žene i djevojke same skaču i bacaju se u jamu, jer poslije doživjelog poslednjih dana, a naročito onoga što su prepatile u školi u Prebilovcima, ne žele više živjeti…

Vidjeli smo kako je jedan ustaša uzeo jedno dijete – bila je to djevojčica od četiri do pet godina, koju je, osmijehujući se, bacio u vazduh kao loptu. Na djetetu je zalepršala crvena haljinica prije nego što ju je progutao mrak jame…“, naveli su svjedoci ovog nezapamćenog zločina nad hercegovačkim Srbima.

Ovaj surovi zločin predvodili su Andrija Buljan, ustaški tabornik iz Čapljine, i, po zlu poznat, ustaški zločinac Ivan Jovanović Crni, jedno vrijeme glavar sela Šurmanci.

Nakon ovog zločina ustaše su u Prebilovcima organizovali svoju stalnu posadu, a za komandanta je imenovan Nikola Merđan iz sela Gnjilišta. Ustaše su neumorno tragale za preživjelim muškim stanovništvom Prebilovaca, a da bi ih što lakše pohvatali, pronosili su vijesti da im porodice nisu pobijene, već da će svi biti vraćeni u selo kada se muškarci predaju.

Usljed ove prevare, jedna grupa od oko 60 Prebilovčana predala se ubrzo ustašama, želeći da bilo kako pomogne svojoj nejači, a ne znajući da su njihove žene i djeca već mučenički ubijeni u grotlu Šurmanačke jame.

Već sutradan po predaji, svi oni su bili pobijeni. Najveću grupu, njih 48, ustaše su odvele u Prebilovačko blato na mjesto zvano Morin otok i tu su ih sve do jednog poklali. Ovaj zločin izvršen je polovinom avgusta 1941. godine.

Narednih dana pojedini preživjeli prebilovački Srbi predavali su se pojedinačno ustašama i odmah su bili ubijani. Tako su, na primjer, preživjelu djevojku Bosu Dragičević, nakon što su je glad i žeđ primorali da izađe iz skloništa, ustaše uhvatile i silovale javno nasred sela, a zatim bacili u bunar.

Istrebljivanje prebilovačkih Srba trajalo je, prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina, ravno 32 dana.

„Od prvog dana kada su napali selo Prebilovce, ustaše su započele i masovnu pljačku srpske imovine. Prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina, u Prebilovcima je opljačkano oko 10.000 grla sitne i 1.000 grla krupne stoke, kao i cjelokupna pokretna imovina.

Mjesec dana nakon pokolja, ustaše su naselile u Prebilovce 60-70 hrvatskih porodica iz Ljubuškog i Čapljinskog sreza, a Prebilovcima su promijenili naziv u Novo Selo. Takvo stanje potrajalo je do italijanske okupacije Hercegovine, kada su ustaška posada i naseljenici napustili Prebilovce pred dolazak italijanske vojske“, kaže Mastilović Srni.

Nakon što su Italijani ušli u selo, u Prebilovce su počeli da se vraćaju rijetki preživjeli Srbi. Međutim, njihovom stradanju ni tada nije bio kraj, jer je ubrzo kroz Prebilovce naišla jedna ustaška grupa na putu za Dabar.

Ustaše su zašle po kućama, iskupile oko 20 iznenađenih prebilovačkih Srba, a zatim ih odveli do mjesta zvanog Bunar, blizu rijeke Bregave, i tu ih sve pobili. Ovu ustašku grupu predvodili su Ivica Milas i Nikola Matić iz sela Gnjilišta.

O razmjerama zločina nad prebilovačkim Srbima svjedoče i podaci Zemaljske komisije iz kojih je vidljivo da je u Prebilovcima 1941. godine bilo 116 porodičnih zadruga sa 994 stanovnika, dok su 1946. bila samo 164 stanovnika.

Poginulo je i bačeno u jamu 830 stanovnika, 33 porodične zadruge potpuno su uništene, a od 31 porodice ostao je samo po jedan član u životu.

Najveći broj zločinaca koji su organizovali i izvršili ove monstruozne zločine nikada nije odgovarao za svoja nedjela, iako su preživjeli svjedoci navodili pred istražnim organima FNRJ veći broj njih imenom i prezimenom.

Od preko 300 neposrednih učesnika bacanja prebilovačke nejači u jamu, odgovaralo je pred sudom samo njih 14 – Ivan Jovanović Crni, Arar Anković Mirko, Ivanković Mate, Šego Andrija, Jerković Jozo, Ostojić Jozo, Vasilj Jakov, Turudić Božo, Prusac Jozo, Vasilj Martin, Vasilj Mate, Sočo Ivan, Vasilj Jozo i Jovanović Ludvig.

Jedan od glavnih organizatora zločina Ivan Jovanović Crni mirno je živio i radio u nekoliko vojvođanskih sela sve do 28. septembra 1956. godine, kada je uhapšen u selu Palić kod Subotice.

„Od njih 14, samo su trojica osuđena na smrt, dok su ostali dobili zatvorske kazne. Brat Ivana Jovanovića – Ludvig, čija je kafana u Šurmancima bila mučilište brojnih Srba koji su iz Sarajeva i drugih dijelova BiH dovođeni i bacani u jamu u Šurmancima, osuđen je na kaznu zatvora od tri godine“, navodi Mastilović.

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 18. avgusta. 2017. godine.

Izvor:

Vezane vijesti:

Draga Mastilović: Stradanje Srba u Prebilovcima (1)

Prebilovci – Jadovno 1941.