Savo Štrbac: Fitilj Božićnog ustava

Pobedom HDZ na izborima u Hrvatskoj, održanim 1990. godine, otvoren je prostor za antisrpsku kampanju, koja se manifestovala kroz tri nivoa: svakodnevni („agresija svesti“), administrativni („čišćenje“ državnih službi od Srba) i politički

GRUPA mladih ljudi okupljenih oko NVO „Srbski svetionik“ i portala www.ZlociniNadSrbima.com nedavno je organizovala tribinu pod nazivom „Četvrt veka od Božićnog ustava“ uz najavu da je taj ustav „upalio fitilj rata u Hrvatskoj 1991, ukidajući Srbima konstitutivnost“. Iako su pozvani istoričari odbili učešće na ovoj tribini, ja sam poziv prihvatio upravo privučen najavnom konstatacijom.

Šta je Božićni ustav?

Pobedom HDZ na izborima u Hrvatskoj, održanim u aprilu i maju 1990. godine, otvoren je prostor za antisrpsku kampanju, koja se manifestovala kroz tri nivoa: svakodnevni („agresija svesti“), administrativni („čišćenje“ državnih službi od Srba) i politički. Ovaj potonji imao je više pravaca, ali je njihov cilj bio isti – minimiziranje ne samo političkih i nacionalnih prava, nego i broja Srba u Hrvatskoj.

Neuvažavanje srpskih amandmana na predlog novog hrvatskog ustava, a koji su bili proklamovani kroz rad SDS, dovelo je najpre do stvaranja Zajednice opština Severne Dalmacije i Like (Knin, Benkovac, Obrovac, Gračac, Donji Lapac i Korenica) krajem juna 1990, a potom i do usvajanja Deklaracije o suverenosti i autonomiji srpskog naroda u Srbu 25. jula 1990. Istovremeno je donesena i odluka o raspisivanju referenduma o kulturnoj autonomiji Srba u Hrvatskoj, koji je održan od 19. avgusta do 2. septembra iste godine.

U nameri sprečavanja održavanja srpskog referenduma, hrvatska policija je 17. avgusta 1990. pokušala da iz pojedinih stanica milicije u srpskim gradovima oduzme naoružanje. Takvi postupci hrvatske policije doveli su do podizanja barikada i blokade saobraćaja na prilazima srpskim mestima, što su hrvatski mediji pežorativno nazvali „balvan revolucija“.

Dan pre nego što je Hrvatski sabor usvojio novi ustav, srpsko nacionalno veće i privremeno predsedništvo Zajednice opština Severne Dalmacije i Like usvaja Statut i proglašavaju Srpsku autonomnu oblast Krajina, u čiji sastav je ušlo 13 opština sa većinskim srpskim stanovništvom, sa ukupno 173.000 Srba i 55.000 Hrvata prema popisu iz 1991.

Hrvatski sabor je 22.12.1990. godine, bez uvažavanja srpskih zahteva i bez zvanično proklamovanog stava po pitanju srpske autonomije, usvojio novi ustav, po vremenu donošenja nazvan Božićni ustav.

Naime, hrvatska vlast nije uvažila nijedan srpski amandman na predlog novog ustava, posebno kada je reč o zahtevima da Srbi u novom ustavu zadrže status naroda, a koga su imali u prethodnim ustavima SRH (1990. je Hrvatska još bila članica SFRJ), zatim o zahtevima da se novim ustavom regulišu prava na upotrebu srpskog jezika i pisma (ćirilice).

Novim ustavom Srbi su svedeni na nacionalnu manjinu, rešavanje prava na jezik i pismo trebalo je da se reguliše posebnim zakonom, koji je usvojen mnogo kasnije i bez učešća Srba u njegovoj pripremi. Regionalnim ustrojstvom Hrvatske (županije) razbijene su etnički kompaktne teritorije sa većinskim srpskim stanovništvom.

Takvo stanje akademik Jovan Rašković, osnivač SDS, ovako je opisao: „Srpski narod sve to oseća kao poziv istoriji na recidiv, širi u njemu nove strahove, mučninu i stare sumnje. Posle svega ovoga hrvatsko-srpski odnosi dobijaju jednu novu dimenziju paranoidnosti. Hrvatska paranoja smanjuje i negira ustaški zločin. A srpsko paranoidno doživljavanje oseća bliskost kolektivne nesreće i obnavlja genocid“.

Početkom 1991. rukovodstvo tadašnje SFRJ pokušava da arbitrira u rešavanju nastalog konflikta između Knina i Zagreba, ali svi pokušaji ostaju bez uspeha. Hrvatska se sve više naoružava, povećava broj policajaca, formira Zbor narodne garde (ZNG) kao vlastitu vojsku, iako je još formalno u sastavu SFRJ.

Hrvatska početkom i sredinom februara 1991. donosi odluku da na „njenoj teritoriji“ ne važe „savezni zakoni“, kao i odluku o „razdruživanju od SFRJ“.

Predstavnici SAO Krajine 28. februara usvajaju Rezoluciju o razdruživanju SAO Krajine i RH.

To je period kada se kao posledica krize globalnih srpsko-hrvatskih odnosa na tlu bivše Jugoslavije, a u tom kontekstu i kriza međunacionalnih odnosa u Hrvatskoj, stvaraju uslovi za funkcionisanje srpskog entiteta u Hrvatskoj i SFRJ. Naime, poslije formiranja SAO Krajine, dolazi do formiranja SAO Zapadne Slavonije i SAO Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema. Ova istočna SAO je 31. marta 1991. donela odluku o prisajedinjenju Srbiji.

Bilo je to istog dana kada su hrvatski redarstvenici ušli na Plitvice, što je dovelo do prvog ozbiljnijeg oružanog sukoba u Hrvatskoj, u kojem ginu teritorijalac Krajine Rajko Vukadinović i hrvatski redarstvenik Josip Jović. Plitvički događaj se po mnogim izvorima uzima kao početak rata u Hrvatskoj, koji će potrajati naredne četiri godine i, kao svaki rat, unesrećiti mnogo ljudi.

Izvor: NOVOSTI