Putevima zaboravljenih heroja Velikog rata- Vasa Eškićević

FILIP MARINKOVIĆ, KRUŠEVAC

„Pa od kuda ta i tolika životna snaga i moć maloj Srbiji, da može da čini ova čuda i pokore na krvavim megdanima, i da zadivljuje svet svojim legendarnim junaštvom? Jesmo li mi zbilja ‘ pokoljenje za pjesmu stvoreno’“ – Vasa Eškićević,  Iz mojih ratnih dnevnika 1914-1919

U istoriji jedne ulice, čiji je današnji naziv Zmaj Jovina, u Novom Sadu, nekoliko godina po završetku Velikog rata, postojao je i atelje u kome je stvarao, nikad ne skidajući uniformu srpskog vojnika, i jedan akademski slikar, koji je to zvanje stekao na Imperatorskoj akademiji umetnosti u Petrogradu. To, danas gotovo zaboravljeno ime, glasilo je Vasa Eškićević (Irig, 1867 – Novi  Sad,  1933).

Izuzev nekolicine entuzijasta, rođaka ili poznanika, poput Gordane Bulović, Zorice Hadžić ili Jovana Savkovića, o njemu nikakvog pomena gotovo i da nema, a ratne dnevnike, sačinjene od ukupno šest notesa ispisanih pretežno grafitnom olovkom, koje je vodio duž povlačenja srpske vojske kroz Srbiju, Makedoniju, Albaniju i Grčku, pa sve do povratka u otadžbinu i ulaza u oslobođeni Novi Sad, čuvaju podrumi rukopisnog odeljenja Matice srpske. Među tim notesima, koje je toj ustanovi dostavila porodica Eškićevića, nalaze se i njegovi isečci iz novina, kratka autobiografija, kao i njegova posmrtnica u vidu telegrama. Njegova najveća želja, ostaviti trag  za buduća naša pokoljenja da svojim očima vide, odnosno štampanje tih dokumenata u jednu knjigu, zajedno sa podliscima Severne Srbije i Srbadije, u kojima je nakon rata objavljivao delove iz dnevnika, nije doživeo ni sto godina nakon dešavanja iz ove epopeje i golgote srpskog naroda.

Ko je, ukratko, bio Vasa Eškićević?

Rođen u Irigu, u kom je prvenstveno izučavao berberski zanat, isticao se precrtavanjem srpskih junaka iz kalendara i drugih ilustrovanih listova, kako piše u svojoj trostranoj biografiji, koja se takođe nalazi među neobjavljenim notesima. Kasnije odlazi u Beč, u privatnu slikarsku školu za koju navodi da je malo toga dala. Po povratku na raspust, zahvaljujući naporima ruskog prote Teofana Nikolajeviča Kardaševa, ali i Ilariona Ruvarca, u vidu materijalne pomoći, s obzirom da je Eškićević živeo prilično skromno, gotovo siromašno,  on sluša priče o čuvenoj ruskoj akademiji i katedri profesora Rjepina, i odlazi u Rusiju. U otadžbinu se javljao kao saradnik Brankovog kola, novosadskog Branika i cetinjske Luče, sa prevodima Bulgakova, Čehova i Gorkog. Omiljeni pesnici bili su mu Puškin i Ljermontov, a Gorski vijenac znao je napamet. Objavio je i nekoliko svojih pesama u časopisu Otadžbina, poput Kosovskoj siročadi ili Kad nestane Brankovića. Bio je i suosnivač Srpske nacionalne omladine, kao i član Književnog saveta Matice srpske, do čijeg članstva je mnogo držao, te upravo iskazom o članstvu u njemu i završava već pomenutu autobiografiju.

Školovao se do svoje četrdesetprve godine, i izlagao je svoje slike  po izložbama  u Petrogradu i Moskvi, o kojima se tadašnja ruska kritika uglavnom izjašnjavala pozitivno, pa se tako njegova slika Veliki četvrtak u XVI veku čuvala i u jednom od najpoznatijih muzeja likovne umetnosti – Tretjakovskoj galeriji. Prema nekim procenama, njegov slikarski opus se sastoji od preko četiri stotina slika. Karijeru koju je težim putem gradio i izgradio u Rusiji, kao i sav svoj materijalni imetak, ostavlja po strani po izbijanju Prvog svetskog rata, i ponesen slavnom Cerskom bitkom i pobedom srpske vojske, vraća se u Beograd, ne koristeći ni priliku za susret sa porodicom nakon toliko godina. Javlja se kao dobrovoljac i biva odmah prekomandovan u ruski Inženjerski odred, pukovnika Dobrova.

Tokom rata bio je i ratni fotograf. Zabeležio je vojnike Moravske divizije, srpsku vojsku na Krfu, Prvu srpsku armiju, dobrovoljačke ruske odrede,  bugarske ratne zarobljenike, kao i dešavanja sa ratišta sa istoka Srbije u 1915. godini (Njegove fotografije čuvaju se u arhivu Vojnog muzeja). U tom periodu bio je pripadnik čuvene Prve srpske armije Živojina Mišića, o kome je ostavio dragocena svedočanstva u Srbadiji i Severnoj Srbiji. U ovim glasilima, među ostalim istaknutim pojedincima Srbije i Velikog rata,  impresijama i poznanstvima sa njima, nalaze se i imena kralja Petra I, Radomira Putnika, Dragutina Dimitrijevića Apisa, Nikole Pašića, Sibe Miličića , kao i Stepe Stepanovića, o kome ostavlja sledeći zapis i stihove : lice dostojno takmaca naših slavnih Nemanjića […] i onog, sudbonosnog i istorijskog trenutka kada je, da bi zadržao nadiranje austromadžarskih armija, i osokolio svoju malobrojnu vojsku, kao razjareni tigar uleteo u streljački rov sa oba svoja sina, i sa puškom uzviknuo zajedno sa srpskim pesnikom: ’ nek nas nema’… Al pred našim grobom, Istorija neka sagne glavu, Neka pamti ko postane robom, Kako treba bitisati lavu.

Eškićević je neprocenjivi svedok i svih onih prilika među običnim stanovništvom, sa svim njegovim vrlinama i manama koje je do tančina opisivao, vojnim i političkim dešavanjima, ratnim profiterima, nedisciplini ruskih dobrovoljaca, teško oprostivim greškama saveznika, ali i svedok sa čitavim listama imena, iznad kojih ironično stoji ‘slavno’ poginuli braneći Austromađarsku crkotinu.

Pored tih imena stoje detaljna obrazloženja zločina svih onih hrvatskih, austrijskih, mađarskih i bugarskih majora, pukovnika, policijskih službenika  nad srpskim civilnim stanovništvom. Jedan takav žig stavlja i bugarskim zločincima u selu Pavlovu, kraj Ristovca: Izvršili strašna nasilja nad ženkinjama od deset do dvanaest godina pa do četrdesetpete nisu nikog štedeli. Mnoge mlade žene nad kojima su se po dvadeset- dvadesetpet bugarskih vojnika izređali, ostajale su mrtve na mestu.

Ova svedočanstva, pisana sa izvesnom vremenskom distancom i posleratnim promišljanjima, u odnosu na one ostale u rukopisima, nalaze se u raznim podliscima Srbadije i Severne Srbije iz 1923, 1924 i 1925. godine. Međutim, mnogi brojevi pomenutih časopisa nedostaju i nepoznato je gde se danas nalaze, pa su tako prizori i zapažanja o događajima iz Albanije ili sa Krfa možda i zauvek izgbuljeni. Upravo u onim dostupnim, pri čemu treba imati u vidu da se više ne može govoriti o ratnim dnevnicima, već memoarima, Eškićević ostavlja neka od najlepših svedočanstava o rodoljublju.

Primer braće Vajagić i njihovog oca Riste, koji skupa dolaze iz Indijane kao dobrovoljci i bivaju nazivani novim Jugovićima, ili iskaz iz 1906. godine, poput Misli i osećanja predaka produžuju […] u nama, koji pripada Milanu Rakiću, nisu usamljeni primeri izraženog održavanju kosovskog, nemanjićkog i vizantijskog kulta, kako među običnim zemljoradnicima, od kojih je veći broj vojnika i bio sastavljen, tako i među intelektualnim krugovima. Kao što Rakić svoju diplomatsku karijeru ne nastavlja u Parizu ili Rimu, već u Prištini, u gerilskoj borbi i sa puškom u ruci, te u u suzama celiva zemlju na Gazimestanu i udara u pravoslavna zvona, tako i Eškićević napušta Rusiju, dolazi u razorenu otadžbinu, zagleda svaki pravoslavni manastir ili crkvu pred kojim se nađe, poput Lazarice u Kruševcu, i u njima vidi  dah prohujalih vekova, dah sile Nemanjića i slavne prošlosti naše.

Sličan događaj opisuje i prilikom boravka na Varvarinskom polju. Iako se nalazi u neposrednoj blizini Stalaća, u koji svakog trenutka trebaju da umarširaju austrougarske trupe, Eškićević ostaje među poslednjim srpskim vojnicima jer želi da posmatra mesto gde je besmrtni – legendarni srpski junak Jovan Kursula sa Turcima megdan delio i podelio, i zamišlja te junake na čelu sa Velikim Voždom, koji su na ovom slavnom polju udarali temelj ovoj našoj proslavljenoj otadžbini. Takav odnos pokazuje i kada opisuje Gučevo, Ćele Kulu, ili Prizren iz kojih je ostavio i čitave popise bugarskih skrnavljenja očiju i tela svetaca na ikonostasima, zatečenim ljudskim fekalijama ili redove o crkvama pretvorenim u konjušnice. Iako posmatrajući njihova ruinirana stanja i stravične prizore iz zbivanja na frontu, Eškićević će svoj boravak u Prizrenu videti kao u Dušanovom carskom gradu […] gde su sjajni dvori sjali.

Nakon iskaza punih ponosa i zanosa, prema onome čemu i sam pripada, kao i jasne tradicijske svesti i značaja određenih građevina, upravo u Prizrenu Eškićević, pokazuje veru i otpimizam u konačnu pobedu, čak i u gotovo nemogućim uslovima, jer upravo je ono što se prvobitno smatra nemogućim, a kasnije se ukaže dostižnim i ostvarivim, odraz nečega što ostaje u pamćenju kao odlika herojstva. On Veliki rat vidi kao priliku mogućeg ostvarenja vidovdanski kulta u sadašnjem trenutku, i pretpostavlja da bi upravo odlazak jedne već otpisane vojske, koja bi se kasnije, na Kajmakčalanu  pobedonosno vratila, značio upravo ostvarenje tog cilja( U osvajanju vrhova Kajmakčalana bio je jedan od učesnika i ostavio je zapis i o tom događaju). Eškićević, kao i sva srpska vojska, iz otadžbine odlazi da bi se u nju kasnije vratio. U obraćanju austrijskim zarobljenicima, navodi da je za dalji opstanak jednog naroda, do ponovnog njegovog Uskrsa dovoljno i sećanje: Eno pogledajte srpsku vojsku, i njene, u borbama izrešetane zastave, i zapamtite, da gde god se te zastave pobodu i zalepršaju, onde će vam biti Srbija, a Prizren je samo običan grad, kao što su i drugi gradovi, koji se napuštaju i zauzimaju.

Eškićevićevo nepriznavanje i zanemarivanje u Jugoslaviji, treba pre svega tražiti u tadašnjem društveno-političkom ambijentu. U dobu, u kome jedni od najumnijih ljudi poput Svetislava Stefanovića ili Dragiše Vasića završavaju na spiskovima streljanih ,ne čudi podatak da se Eškićevićevi dnevnici ostavljaju po strani. Mogućnost pisanja u Srbadiji koristio je i za stalne polemičke osvrte i ukaze na negativne aspekte nove države, ali i za vrlo otvorene kritike samog komunističkog poretka i članova Partije poput Filipa Filipovića , o kom piše: Sudbina, dakle Srbije, sudbina svoje slave, ali i nezapamćene otadžbine, sudbina njegove braće- ovih vitezova, koji od Kosova zadivljuju svet svojim legendarnim junaštvom – nije kod ovog socijalističko- komunističkog dronjka izazvalo ni kaplju sažaljenja, tuge i bola, što se ruši ono, što je krvlju i suzama stvarano kroz čitavo jedno stoleće. Nakon samo jednog takvog Eškićevićevog zapažanja, jasno se može zaključiti zašto bi se njegovo stvaralaštvo tada moglo smatrati nepodobnim. Ipak, postavlja se pitanje, šta nas danas u tome sprečava?

Izvor: Novi Polis

Vezane vijesti:

Kako je nastala srpska uniforma

100 godina od Albanske gologote srbskog naroda i vojske

VRAĆEN POBEDNIČKI DUH: Vaskrs Srba na Krfu