Prebilovačke žrtve opominju na besmisao ratova

Mještani Prebilovaca umoreni su u neizazvanom, ali planski izvedenom pohodu njihovih komšija iz susjednih sela… Srpski narod u Donjoj Hercegovini bio je nepripremljen na zlo koje je doživio od susjeda druge vjere… Žrtve iz Prebilovca i ostalih hercegovačkih naselja dobile su mučenički oreol, ali još nisu postale fenomen opšteg sjećanja i pokajanja…

Priredila: Dubravka BLAGOJEVIĆ

Prebilovci su jedan od simbola stradanja srpskog naroda u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH), umoreni su u neizazvanom, ali planski izvedenom pohodu njihovih komšija iz susjednih sela, što je jedna od najstrašnijih karakteristika ovog zločina, izjavio je Srni istoričar Željko Vujadinović.

Taj masakr, kaže Vujadinović, obilježile su vjerska netolerancija i ideal vjerski čiste (rimokatoličke) države.

On podsjeća da su Prebilovce naseljavali pravoslavni Srbi, a susjedna sela iz kojih su došli egzekutori – uglavnom katolički Hrvati.

Represalije nad srpskim stanovništvom u dolini Neretve i u Donjoj Hercegovini uopšte počele su još u aprilu 1941. godine. Tamošnja naselja najčešće su bila vjerski mješovita.

Simo Čalija, zarobljeni pripadnik Vojske Kraljevine Jugoslavije, koji je poslije likvidacije, 14. aprila, obješen, prva je srpska žrtva na tom području u Drugom svjetskom ratu.

Nasilje je zaustavila italijanska okupaciona vlast, ali italijanska vojska se, prema odredbama Rimskih ugovora (18. maj 1941. godina), krajem maja povukla sa tog područja.

„U Hercegovini je uspostavljena vlast NDH“, podsjeća ovaj istoričar i navodi da se na njenom vrhu našao advokat Pavao Canki. Povjerenik za stolački srez bio je don Ilija Tomas, a za sresku ispostavu u Čapljini Pero Jukić, trgovac. Prvi ustaški logornik postao je Franjo Vego, student prava.

U opštinama su formirani ustaški tabori, a u selima ustaški rojevi.

Samo u Prebilovcima, selu naseljenom pravoslavnim Srbima, koje je na početku rata imalo oko hiljadu stanovnika, ustaše nisu formirale svoju organizaciju.

„Srpski narod u Donjoj Hercegovini, kao i u cijeloj NDH, bio je obezglavljen, pravno potpuno nezaštićen: zabranjeno mu je ime, jezik, pismo, vjera, uzurpirani imovina i pravo na dostojanstvenu smrt, kao da nije bio svjestan namjere vlasti da NDH bude vjerski i `rasno` čista država. A sasvim je bio nepripremljen na zlo koje je doživio od susjeda druge vjere“, napominje profesor Vujadinović.

Poslije prvih pojedinačnih likvidacija, Srbi u Donjoj Hercegovini masovno su stradali u „Vidovdanskom pokolju“ 1941, koji su ustaške vlasti predstavile kao osvetu za Vidovdan u Sarajevu 1914. godine.

Na brojnim stratištima (kod Opuzena, u Vidovom Polju, kod „Brijesta“ u Čapljini, Mogorjelu, jamama Ržani do, Bivolje brdo, Barev do, Gavranica, Vitaljina, Gradina iznad Hutova…, na Neretvi, Bregavi, Trebižatu, Buni, i na drugim mjestima), krajem juna 1941. pobijeni su uglavnom odrasli muškarci iz Gabele, Dračeva, Dubravice, Cerovice, Kruševa, Burmaza, Ošanića, Dabrice, Kozice, Grabovine, Šćepan Krsta, Prenja, Pijesaka, Ljubljenice, Rečice, Tasovčića, Klepaca, Gabele, Čapljine, Stoca, Ljubuškog…

Prebilovci su bili zaobiđeni, jer su se mještani sklonili u šume i pećine Hutovog blata. Ustaše tada nisu bile spremne ni za napad na Poplat – najveće srpsko selo u okolini Stoca. O mjestu i vremenu likvidacije uglavnom je odlučivao logornik iz Čapljine Franjo Vego.

Likvidacije su se, u manjem obimu, odvijale i dalje, tokom ljeta 1941. godine. Kulminirale su u „Ilindanskom“ pokolju iste godine. Opustošena su najveća srpska naselja: Prebilovci, Klepci, Opličići, Tasovčići, a i ona ranije poharana. Jame u Šurmancima i na Bivoljem brdu glavna su stratišta.

U zoru 4. avgusta gusti ustaški „rojevi“ iz naselja sa područja Stoca, Ljubuškog, Čapljine, Dubrava, Kruševa i Burmaza, planski su nastupili prema selu Prebilovci.

„Pohod nisu naredile vlasti na višim nivoima. Jednostavno, mještani iz susjednih sela krenuli su da unište čisto srpsko selo, što je jedna od najstrašnijih karakteristika ovog zločina“, napominje Vujadinović.

Od oko 3.000 napadača polovina je bila naoružana. Tu ljetnu noć mještani Prebilovaca proveli su izvan sela, ali žene i djeca su se u svanuće vratili u svoje kuće.

Ustaše su u kanjonu Bregave naišle na nekoliko Prebilovčana, koji su izašli iz obližnje pećine u kojoj su se skrivali. Na njih su pucali prije nego su zatvorili obruč oko sela, što je dio odraslih muškaraca iz sela iskoristio da umakne u Hutovo blato.

Nesposobni za duže pješačenje ubrzo su pobijeni, dok su žene i djeca, u prvi mah pohvatani, zatvoreni u seoskoj školi. Odatle su sprovedeni u silos u Tasovčićima, sabirni logor čapljinskih Srba, iz kojeg su sprovođeni na smaknuća u jamama. Iz škole su pobjegle Mira Bulut i Jela Ekmečić, a iz silosa Joka Ekmečić.

Jokin sin, Milenko Jahura, predsjednik Društva „Prebilovci“ veoma je zaslužan za objelodanjivanje istine o ovom masovnom i mučeničkom stradanju.

Kasnije, 4. i rano ujutro 5. avgusta, ustaše su u školu sprovele preostale žene i djecu, uz obećanje da će ih preseliti u Srbiju. Postupak je praćen teškim nasiljem (mučenje, silovanje, ubistva – posebno muškaraca).

Poslije podne, 5. avgusta, obje grupe zatočenika – iz škole i iz silosa, ukupno oko 600 – dovezene su na željezničku stanicu u Čapljini. Doslovno su potrpani u šest stočnih vagona, odakle su predveče odvezeni u sedam kilometara udaljene Šurmance. Zaključani u vagonima, na kolosjeku su ostali do jutra, 6. avgusta.

Sprovodila ih je velika grupa ustaša, predvođena Andrijom Buljanom, tabornikom iz Dretelja. U Šurmancima se okupila veća grupa mještana iz tog i okolnih naselja, među kojima se po zlu isticao Ivan Jovanović Crni.

Naoružani su uglavnom bili drvenim kocima. Ukupno ih je bilo oko tri stotine. Pošto su izveli ljude iz vagona, potjerali su ih u manjim grupama prema jami Golubinka, na mjestu Vranac. Usput su ih opljačkali.

Žene i djecu su gurali ili bacali u jamu. Neki su sami skočili. Jama je do spiralne strmine bila duboka 27 metara, a zatim se širila u veću galeriju, čija je dubina iznosila 66 metara od otvora. Većina stradalih preživjela je pad, kao i udare kamenja koje su ustaše naknadno bacale u jamu. Ranije su u jami na sličan način umorene veće grupe Srba iz Sarajeva, Konjica i Zenice.

Ivan Jovanović je 7. avgusta bacio dvije bombe. Jauci su se, opet, danima čuli.

Patnje Prebilovčana trajale su i dalje. Do 28. avgusta hvatani su i likvidirani preostali mještani, a samo u Dolu više od 50.

Pored muškaraca, tu su bile i žene i djeca iz porodica Nadaždin i Medan, a pobijeni su na najsvirepiji način. Mileni Medan iz utrobe su izvukli živu bebu, ubili je, vratili u majčinu utrobu. Djevojke i žene su silovane, a zatim ubijane, kao učiteljica Stana Arnaut ili Slavica Bulut.

Pored Bregave zaklano je nekoliko desetina Prebilovčana. Neki su živi oderani ili zakopani. U Orahovom dolu strijeljane su žene i djeca, uglavnom iz porodica Bulut i Dragićević.

Stari biskup mostarski Alojzije Mišić izvijestio je 7. novembra 1941. nadbiskupa Stepinca o strahotama zločina nad Srbima u tom dijelu Hercegovine. Na njegovo pismo nije odgovoreno.

U ovom zločinu istrebljene su kompletne porodice. Iz njih 57 nije bilo preživjelih. Mučenički je stradalo oko 160 članova porodice Bulut, 98 Dragičevića, 78 Ekmečića… Među 172 preživjelih bilo je 15 žena, djevojaka, djevojčica i 16 dječaka mlađih od 15 godina.

Vlasti NDH namjeravale su da poslije pogroma u Prebilovce nasele katoličko hrvatsko stanovništvo, pa i da selo drugačije nazovu.

Pošto su ga opljačkali „do posljednjeg eksera“, kolonisti su napustili naselje.

Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača za BiH izvjestila je 23. oktobra 1946. da je u „masovnom pokolju Srba, koji je izvršen od ustaša u avgustu 1941, izgubilo život oko 800 stanovnika iz sela Prebilovaca, oko 209 lica iz sela Klepaca, Tasovčića, Loznice i Gnjilišta…“. Masovne pokolje srpskog civilnog stanovništva zaustavilo je ponovno uspostavljanje italijanske kontrole u Hercegovini.

„Preživjeli stanovnici Prebilovaca poslije rata obnovili su selo. Ponovo su osnivali porodice i dobijali potomstvo“, kaže Vujadinović.

Socijalističke vlasti su u ime „bratstva i jedinstva“, a i raznih drugih ciljeva, sprečavale dostojnu sahranu umorenih Prebilovčana i Srba iz drugih hercegovačkih mjesta.

Većina jama je 1961. godine betonirana. Pored njih SUBNOR je podigao granitne spomenika, iz čijih se natpisa nije moglo zaključiti ko su i odakle su bile žrtve.

Neodređeno su definisani i egzekutori, od kojih je malo njih dospjelo na sud. Tek je 1957. godine pred Okružnim sudom u Mostaru suđeno četrnaestorici „jamara“. Prvooptuženi je bio Ivan Jovanović Crni. Šestorica su osuđena na smrt, a ostali na vremenske kazne.

Krajem 1990. i početkom 1991, u vremenu „tranzicionih promjena“, otvorene su jame: Golubinka u Šurmancima, Bivolje brdo, Kukauša donja i gornja, Hadžibegov bunar, Jasoč, Poplat, Rudine, Golubinka (u Prenju), Zvekalica, Vidonja.

Kosti iz nebetonirane jame Gavranica nekoliko godina ranije sahranjene su u Gornjem Hrasnu. Neotvorene su ostale jame Barev do, Bodirogina i više jama u zapadnoj Hercegovini.

O otvaranju jama i prenosu ostataka oko 4.000 srpskih žrtava svjedoči i dokumentarni film Zdravka Šotre „Evo naše dece“, premijerno prikazan aprila 1991. godine.

Kosti su prenesene u Dom kulture u Prebilovcima, gdje su bile pohranjene više od osam mjeseci. Za to vrijeme izgrađeni su temelji spomen-crkve posvećene Saboru srpskih svetitelja i prebilovačkih mučenika.

Na pedesetu godišnjicu stradanja, 4. avgusta 1991. godine, uz sasluženje patrijarha srpskog Pavla, više arhijereja i sveštenstva, kosti stradalih položene su u osveštanu kriptu.

Međutim, navodi Vujadinović, upravo je počinjao novi rat, sličan onom od prije pola vijeka. Jedinice Vojske Republike Hrvatske, HVO, HOS, Zelenih beretki, pokrenule su 7. juna 1992. veliku ofanzivu u dolini Neretve.

Ubrzo su ušle i u napuštene Prebilovce. Zatekli su Draginju Medić, jednu od četiri djevojčice koje su preživjele pokolj 1941. Draginja je bila mučenička žrtva ponovnog stradanja Prebilovaca.

Potpuno su srušene crkva i kripta. Kosti su uništavane plastičnim eksplozivom i na druge načine. Kasnije je pronađeno sedam sanduka sa kostima, od 156 koliko ih je sahranjeno 1991. godine. Devastirano je i prebilovačko groblje.

Poslije posljednjeg rata u selo se vratio dio stanovnika. Obnova spomen-hrama, posvećenog Vaskresenju Hristovom, započeta je 2013. godine.

Vujadinović naglašava da su žrtve iz Prebilovca i ostalih hercegovačkih naselja dobile mučenički oreol, ali još nisu postale fenomen opšteg sjećanja – ne samo srpskog, pokajanja, suočavanja sa sobom i sa drugim, kao što je to slučaj sa, na primjer, žrtvama Lidica u Češkoj.

„Prebilovačke žrtve opominju na brutalnost i besmisao građanskih ratova proisteklih iz vjerske netrpeljivosti“, poručio je Vujadinović.

Izvor:

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 24. oktobra 2015. godine.

Vezane vijesti:

JEDAN OD NAJBESTIJALNIJIH USTAŠKIH ZLOČINA

VEČERAS OTVARANjE IZLOŽBE „PREBILOVCI“

Branko Stanković: Krio sam od RTS-a da snimam emisiju o Prebilovcima!

Prebilovci – Jadovno 1941.