Prava istina o “OTPISANIMA”: Koliko je zaista Nemaca ubijeno u okupiranom Beogradu

Istoričar Rade Ristanović demistifikuje za portal Ekspres.net delovanje ilegalnog komunističkog pokreta u okupiranom Beogradu.

Generacije su odrastale diveći se herojskim podvizima iz serije “Otpisani” – koja opisuje avanture komunističkih ilegalaca u okupiranom Beogradu tokom Drugog svetskog rata.

Scene u kojima glavni junaci kao od šale jednim šaržerom pokose stotinak nemačkih vojnika ili sabotiraju neprijatelja postavljajući eksploziv tamo gde je to najmanje očekivao, dobijale su svoje verzije u dvorištima svake kuće i zgrade u nekadašnjoj Jugoslaviji. Bila su to vremena kada je svako dete želelo da bude Tihi ili Prle, eventualno Mrki.

Ko su bili “otpisani” – četnici ili komunisti?

Popularnost televizijskih gerilaca ne jenjava od sredine sedamdesetih, kada je serija prvi put prikazana, do danas, kada se vodi pravi rat oko ilegalaca i njihove ideološke pripadnosti.

Decenijama su zasluge za poduhvate beogradskih diverzanata pod nemačkom okupacijom pripisivani isključivo komunističkom pokretu, da bi nakon raspada Jugoslavije i sloma komunizma, Prleta i Tihog počele da svojataju i pristalice Ravnogorskog pokreta tvrdeći da su ilegalci, zapravo, bili četnici.

Pokušaji dveju do danas nepomirljivih strana da jedni drugima poreknu i marginalizuju delovanje pod okupatorom u Drugom svetskom ratu samo su zbunili širu javnost koja je s pravom u nedoumici – kome verovati?

Ta dilema delimično je uticala i na istoričara Radeta Ristanovića, koji je pre tri godine objavio knjigu “Akcije komunističkih ilegalaca u Beogradu 1941-42”, a koji u razgovoru za Ekspres.net otkriva zašto je odlučio da od čestica prošlosti pokuša da rekonstruiše priču o delovanju ilegalaca pod nemačkom okupacijom.

– Svi smo gledali “Otpisane”, ilegalci su zanimljiva i intrigantna tema o kojoj, čini se na prvi pogled, sve se zna i ništa se ne zna. O delovanju komunističkog pokreta pod okupacijom postoji veliki broj publikacija, ali su ideološki obojene i prikazuju delovanje ilegalaca u retuširanom izdanju. Arhivska građa, od presudnog značaja za ovu temu, dugo je bila pod ključem, što je bila dodatna prepreka ka sveobuhvatnijem sagledavanju ove teme. Devedesetih su popustile stege prethodnog režima, arhiva je postala dostupnija, ali se onda otišlo u drugu krajnost. Činjenica je da su u Beogradu postojala dva pokreta ilegalaca: komunistički i ravnogorski – objašnjava Ristanović koji priprema doktorat o oblicima otpora u okupiranom Beogradu 1941-1944.

Grupa mladih beogradskih skojevaca koja je leta 1941. odlučila da preuzme stvar u svoje ruke i neprijatelja vrati tamo odakle je došao, potekla je iz redova jake ilegalne komunističke organizacije koja je još dvadesetih godina imala uporište na Univerzitetu i među srednjoškolcima.

– Kao posledica pakta Ribentrop-Molotov i političke platforme KPJ, čija je suština bila da je karakter Drugog svetskog rata imperijalistički  i protivan proleterijatu, sve do napada Nemačke na SSSR 22. juna 1941, komunisti u Beogradu ne izvode oružane akcije protiv okupatora. Brujanje tenkova na Istoku zatreslo je i okupiranu kraljevinu Jugoslavije. Iz Moskve stižu direktive da se što pre započnu akcije kako bi se što veći broj nemačkih vojnih snaga zadržao na Balkanu i smanjio pritisak na SSSR, objašnjava Ristanović kako je stigao poziv na dizanje ustanka i kako su počele prve diverzantske akcije u julu 1941.godine.

Ono što su bili Tihi, Prle i Mrki u seriji, u stvarnosti su, sa bitno skromnijim veštinama, bili Miloš Matijević Mrša, sekretar mesnog komiteta do hapšenja u jesen 1941, Marko Nikezić, koji je bio na čelu srednjoškolske organizacije, zatim Đuro Mađerčić, Milić Martinović, Radovan Simić Ciga…

Od jula do oktobra 1941. akcije mladih “crvenih bandita”, kojih je bilo oko 60-ak, svodile su se na paljenje okupacione štampe, pokušaje paljenja vozila, postavljanje bombi u određenim postrojenjima… Većina tih diverzantskih poteza, ni nalik onim u seriji “Otpisani”, bila je neuspešna, ukazuje naš sagovornik.

Junaštvo učenice Zorke Božović

– Glavni razlog za njihov neuspeh bio je taj što su ilegalci imali jedva 20-ak godina, mahom su to bili radnici, studenti i đaci koji nisu prošli čak ni osnovnu vojnu obuku i nisu bili sposobni za diverzantski rad. Njihova neukost i neiskustvo ogledaju se i u tome što su, recimo, polivali benzin po prednjem delu vozila umesto po zadnjem gde je rezervoar, pa su mnoga ostala nezapaljena – demistifikuje Ristanović delo komunističkih ilegalaca.

Ipak, bilo je među njima i onih koji su mogli da stanu na crtu Prletu i Tihom.

– To su bili kadrovi direktno povezani sa Kominternom poput Mate Vidakovića, španskog borca koji je pravio tempirane bombe, ali je uhapšen posle eksplozije koju je izazvao u svom stanu. Akcija koja je nanela i najviše štete okupatoru bila je paljenje garaže u Grobljanskoj, kada je do pepela izgorelo 20-ak vozila iz nemačkog voznog parka i isto toliko delimično uništeno, navodi Ristanović koji potvrdu za svoje navode crpi iz nemačke i kolaboracionističke dokumentacije iz ratnog perioda.

Bez obzira na skromne učinke komunističkih ilegalaca, koji se ne mogu uporediti sa delom “otpisanih”, njihovo herojstvo vredno je pomena. O tome svedoči i dokument koji navodi da je šesnaestogodišnja učenica muzičke škole, Zorka Božović, pokušala da zapali nemačko vozilo, uhvaćena je i streljana, a policija nije imala milost za njene godine.

– Upravo ta strategija pružanja otpora po svaku cenu, da se neprijatelju stavi do znanja da ih nije uništio, i jeste dovela do strašnog stradanja skojevaca, čija organizacija je faktički uništena u provalama do 1944., kaže Ristanović i navodi da je prema izveštajima IV. odeljenja Specijalne policije samo u prvoj godini okupacije pohapšeno oko 2.000 ljudi povezanih sa antifašističkim delovanjem.

Atentat na Kosmajca

Naš sagovornik primećuje da se neiskustvo ilegalaca pokazalo i kada su dobili direktivu da promene delovanje i usmere ga na organizovanje atentata na glavne protivnike komunističkog pokreta. Jedan od ilegalaca koji je zadužio svoj pokret, Đuro Mađerčić, u svojoj prvoj velikoj akciji nije uspeo ni da opali metak.

– Meta mu je bio jedan od policijskih doušnika, kafedžija Rade Ponorac. Šta se dogodilo, nije sasvim najjasnije. Prema izjavi Ponorca, on je atentatoru metlom izbio revolver i pobegao, a Mađerčić  je tvrdio da je pištolj zakazao. On je tek u trećem pokušaju izvršio povereni mu zadatak kada je ubio Đorđa Kosmajca, kaže istoričar dok nam pokazuje mesto ubistva dvojice agenata specijalne policije, Đorđa Kosmajca i Obrada Zalada.

Atentat su izvršili ilegalci Mađerčić, Milić Milićević, Nikola Strinek i Nikola Bulat 1942. na uglu ulica Zmaja od Noćaja i  Tadeuša Košćuška.

Dvojica ilegalaca su bili sakriveni iza kapija u dvorištu zgrada i čekali Kosmajca koji je još pre rata kao policijski službenik bio zadužen za progon i torturu političkih neprijatelja Kraljevine Jugoslavije, u koje su spadali i komunisti.

– Kosmajac je pao na mestu, a Međarić je prišao i još jednom mu pucao u glavu. Zalad je s pištoljem u ruci počeo da beži prema ulici kralja Petra naletevši na jednog Gestapovca i jednog folksdojčera koji su se čuvši pucnje zaputili ka njemu. Misleći da ispred sebe imaju bandita pucali su na Zalada i najverovatnije su ga ubili. Međutim, taj slučaj je zataškan i sačuvan je samo jedan dokument o Zaladovoj smrti, priča nam Ristanović i pokazuje mesto na kojem se odigrao ovaj krvavi događaj.

Ubijena samo dvojica nemačkih vojnika

Da su komunisti pobili u Beogradu onoliko Nemaca koliko je prikazano u”Otpisanima”, Hitler nikad ne bi mogao da napadne Sovjetski Savez, rekao je svojevremeno pokojni Aleksandar Tijanić, koji je kao direktor RTS-a stao u odbranu repriziranja kultne serije od napada da loše utiče na decu. A istorija kaže da su ilegalci u okupiranoj prestonici smakli samo dvojicu nemačkih vojnika.

– Jedan je stradao od ruke ilegalaca tokom akcije spašavanja iz bolnice komuniste Aleksandra Rankovića, koji je ranjen i uhapšen prilikom jedne od prethodnih diverzija. Taj nemački vojnik se ispred bolnice našao slučajno, vraćao se sa železničke stanice sa jednim železničarem s kojim je bio u unutrašnjosti da nabavi hranu za sebe i svoj garnizon. Drugog nemačkog vojnika, koji je raznosio poštu, ubio je Radoslav Ćosić. Naravno, bilo je mnogo više napada na vojnike, ali su samo ova dva uspela. Zna se da je Milorad Pokrajac, izbeglica koji je pobegao pred ustaškim terorom, pucao na narednika Lapa s prozora svog stana posle čega je uhapšen i obešen na Terazijama, kaže Ristanović.

Činjenicu da su ilegalci likvidirali više Srba nego Nemaca tokom okupacije naš sagovornik ne smatra revolucionarnim obračunavanju komunista sa nosiocima bivšeg režima.  Istoričar ističe da nijedan okupirani grad u Evropi ne može da se pohvali većim brojem ubijenih nemačkih vojnika, te da se ovo pitanje često zloupotrebljava kako bi se potvrdila teza da u Beogradu nije postojao otpor protiv okupatora.

– Kao prvo, na meti komunista bili su pripadnici Specijalne policije i odeljenja zaduženog za hapšenje ilegalaca. U prilog mojoj tezi govori i to što ilegalci nisu napadali žandarme i obične stražare koji su bili najranjiviji. Osim Aranđela Jovanovića, koji je ubijen tokom spomenute akcije spasavanja Rankovića, komunisti nisu likvidirali nijednog drugog žandarma. Za mete su birani ljudi koji su mogli da parališu rad komunističke organizacije – objašnjava Ristanović.

Izvor: VIDOVDAN

Vezane vijesti:

Valter branio Beograd | Jadovno 1941.