PONORI ZLA: Strip u kome je opisana burna istorija Hercegovine

Srpska istorija 1941–1945. najpre bi se mogla opisati, po oceni Žarka Vidovića, kao „logoraška istorija“ i to je srpski narod, tada nastanjen na području Nezavisne države Hrvatske, ponajpre osetio. Jasenovac je za sva vremena postao simbol svih užasa koje su Srbe pogodili kroz genocid u Baniji i na Kordunu, kroz pokolje u Lici i Slavoniji, kroz masovna bacanja srpske nejači pod nož na Drini, ili u jame u Hercegovini.

Srpski narod u isto vreme, posebno u matici, pogodile su i deobe iz građanskog rata – i one su, prvenstveno kroz podele na „četnike“ i „partizane“ ostale trajne. Ti događaji nisu opteretili samo prošlost, već su se odrazili i na budućnost nacije. Možda njihov spoj nigde nije bio vidljiviji, nego što je to bio slučaj u Hercegovini. Upravo na tom prostoru smeštena je i radnja stripa, rekli bismo i ilustrovanog romana, „Ponori zla“ koji je nastao iz pera Jovana Bratića.

Bratić, inače istaknut u ovom polju stvaralaštva, koji je razradio mnoge motive iz nacionalne istorije, ovoga puta se odlučio da prikaže odjeke svetske istorije u Nevesinju i okolini tokom Drugog svetskog rata. Znalački, sa dobrim istorijskim predznanjem, autor nam ovim putem prikazuje najvažnije ratne epizode i jednostavno oslikava sve složene pojave osobene u njegovom kraju.

On doslovno crta sve ono što smo ranije mogli da čitamo kod Sava Skoka, Drage Mastilovića ili pak Alekse Tepavčevića, a to su zbivanja koja su se tada smenjivala kao na filmskoj traci: slom jugoslovenske države 1941, na čijim ruševinama se formiraju vlasti NDH; ustaški teror, izražen već u prvim mesecima, uz važan oslonac u lokalnom muslimanskom stanovništvu; „drugu nevesinjsku pušku“ i masovni ustanak Srba koji je, u junu 1941, kao takav buknuo među prvima u okupiranoj Evropi; stvaranje slobodne teritorije pod kontrolom do tada jedinstvenih ustanika i nov talas ustaških zločina kojih su se zaista grozili i italijanski oficiri…

Posebno upečatljivo, Jovan Bratić prikazuje genocidne zločine u Koritima i Prebilovcima, koji i danas imaju važno mesto u kolektivnom sećanju srpskog naroda. Međutim, kao istinoljubiv čovek, on pored slika stradanja svojih sunarodnika neće izbeći da se suoči i sa njihovim zločinima u osvetničkim pohodima. Sledeće epizode Bratiće plete oko rascepa u ustaničkom taboru i početka građanskog rata u Hercegovini 1942; ništa manje ubedljivo nego prethodne, on nam daje na uvid i slike srpsko-srpskog sudara, „lijeva skretanja“ i zločine hercegovačkih partizana, te nadu četničkih komandanata da će u kolaboraciji sa Italijanima sprečiti ustaški genocid – i njihovu prevagu na terenu. Ako su nas prve epizode podsećale na filmske kadrove „Noža“ i „Braće po materi“, onda ove definitivno naliče scenama iz „Gluvog baruta“.

Što tokom rata, što u posleratnim progonima, u bratoubilačkom ratu jedan za drugim stradaju njegovi junaci, vođi hercegovačkih rojalista: Damjan Krstić, major Bošković, Jovan Ćetković, Lazar Orlović… Iako su njihova imena navedena pod pseudonimima, iole vispreni čitalac prepoznaće u njima stvarne istorijske ličnosti – Krsta Đerića, Boška Todorovića, Ćetka Petkovića, Petra Samardžića. U ličnosti kapetana Lolovića, čija sudbina ovde nije vidljiva, a koji će poginuti 1945. kada se bude našao u ustaško-partizanskom obruču, ogleda se legendarni Milorad Popović. Posebna važnost Bratićevog stripa leži upravo u činjenici da je njime izvršio vizuelizaciju likova istorijskih ličnosti od kojih su do danas ostale tek po jedna ili nijedna fotografija i tako ih približio novim generacijama i savremenom čitaocu.

Zatim, autor nas vodi u februar 1945, u ponovni prodor partizana u ove predele, kada su već postali pobednici u građanskom ratu i formirali nove vlasti. Prateća pojava njihovog učvršćivanja bili su zločini nad poraženom stranom, koji su u Hercegovini, ponovo, bili posebno surovi. Takav je i opisani zločin nad nevesinjskim devojkama, koji se zaista dogodio u to vreme i na tom mestu. Snage JVuO („četnici“) doživele su pogibelj u odstupanju kroz Bosnu i kroz Sloveniju, a njihovi preostali pripadnici na terenu našli su se kao vukovi u hajci. U posleratnim godinama, u jednoj poteri gine i njegov glavni lik Aleksa: pucao je sebi u glavu da ne bi pao živ u ruke svojoj nebraći pod petokrakom.

Bilo je to doba kada su za komunističke vlasti narodni neprijatelji bila i deca njihovih neprijatelja. Podele iz građanskog rata nastavile se da bubnjaju i decenijama kasnije. Ko je pak bio na kojoj strani i ko čiji, ko zločinac i ko žrtva – teško se zaboravljalo među hercegovačkim pamtišama. Ljudi poput Jovana Bratića sa snažnim srpskim identitetom taj period doživljavali su kao novo ropstvo. U tom kontekstu, treba posmatrati i njegov efektni zaključak: vaskrsenjem imena zabranjenih i umalo zaboravljenih, posle skoro pet decenija, vaskrsavala je i istina.

„Ponore zla“ karakterišu lep jezik (srpsko ćirilično i ijekavsko pismo) i kvalitetne ilustracije. Priča izložena u njima je dinamična i poučna i čita se gotovo u dahu. Autor nije profesionalni istoričar, ali se vidi da je zaljubljenik u istoriju. On je u ovom stripu prosto zabeležio narodno predanje, nevesinjsko. Pritom, njegov ugao gledanja je srpski, u kolektivnom traganju za srpskim stanovištem i srpskim interesom. Jovan Bratić je jedan od onih časnih pojedinaca koji se tom suđenju, u svojoj moći i na svoj način, ovim delom usprotivio.

U Beogradu, 18. 6. 2017.
Nemanja Dević, MA

Svi zainteresovani za nabavku strip albuma Jovana Bratića ,,Ponori zla“ mogu se javiti autoru na adresu: jovobratic@gmail.com
Cijena primjerka 15 KM.

Izvor: Slobodna Hercegovina