ODJEK ULASKA SOVJETSKOG SAVEZA U RAT U SRPSKOJ HERCEGOVINI

U toj opštoj ustaničkoj psihozi, vest o ulasku Sovjetskog Saveza u rat protiv sila Osovine, bljeskom munje je osvetlila mračnu perspektivu srpskog naroda u fašističkoj Hrvatskoj, prevashodno u buntovnoj Hercegovoj zemlji.

Radost koju je ta vest izazvala u srpskoj Hercegovini, reljefno je izrazio Mirko Vučetić, tada knez u selu Biogradu, kolevci Nevesinjske puške 1875. godine, na narodnom zboru u tome selu, kada je gromko uzviknu Dragu Pojužini, koji je stajao pokraj njega: „Pucaj, Drago, neka sve gori!“. Ta vest je hercegovačkim Srbima osuđenim na biološko istrebljenje, dala krila.

Jer, valja imati na umu činjenicu da su oni imali beskrajno poverenje u snagu Rusije. Na euforična dovikivanja iz okolnih proustaških sela „da će Itler za eftu dana ući u Moskvu i sa Lenjinovog turbeta dohaberiti vaskolikom dunjaluku da su njegove ordije zauzele Moskvu i oborile Rusiju na koljena“, prkosno su odgovarali da će se Hitler proslaviti u Rusiji upravo onako kao što se „proslavio“ Napoleon Bonaparta 1812. godine. Nisu se prevarili.

Preterivali su samo u proceni da će se rat brzo završiti i da će Rusija pružiti neposrednu pomoć srpskom narodu ne samo u oružju i opremi već i desantima kozaka na hercegovačko tlo. Tradicionalnu ljubav prema Rusiji iz ranijih oslobodilačkih ratova protiv turskih i germanskih osvajača, snažno je podsticala Komunistička partija Jugoslavije intenzivnim popularisanjem Sovjetskog Saveza kao moćnog oslonca porobljenih naroda Evrope u njihovoj borbi za nacionalno oslobođenje i socijalnu pravdu. Po ljutom hercegovačkom kršu orila se pesma: „Oj Rusijo mili rode, zemljo pravde i slobode“.

Pod uticajem te propagande, hercegovački seljaci, čak i oni polupismeni, bili su čvrsto uvereni da se ulaskom SSSR-a u rat, odnos snaga na evropskim ratištima fundamentalno promenio na štetu sila Osovine i da je „zeman došo valja vojevati, jer je krvca iz zemlje provrela“.

Ovoga puta su sa prvim ustaničkim plotunima planule vatre na gotovo svim planinama gornje Hercegovine, od Veleži i Sniježnice na zapadu, do Lebršnika, Somine i Troglava, na istoku. Crkvena zvona su dugim i upornim zvonjenjem oglašavala početak opšteg ustanka srpskog naroda protiv najcrnjeg mraka i tiranije koje je zapamtila napaćena Hercegova zemlja.

Suštinska razlika između prvih ustaničkih borbi do kojih je početkom juna došlo u Donjem Drežnju, Kazancima, Stepenu u Jaseniku i opšteg ustanka koji je planuo u Nevesinju 24. juna, leži u činjenici što se u prvom slučaju radilo o očajničkoj reakciji ozlojeđenih ljudi na zločine genocida ustaške vlasti, reakcija je imala za cilj zaustaviti ustašku kamu, sprečiti paljevinu i pljačku, zaštititi gole živote nedužnih ljudi i prinuditi zvaničnu vlast NDH da obuzda ustaški ološ i da sa svojim podanicima drugih nacija i vera postupa u skladu sa međunarodnim konvencijama, a ne kao sa divljači za slobodan odstrel. Radilo se, dakle, o samoodbrani i odvraćanju, a ne o oružanom ustanku, na što se pre ulaska SSSR-a u rat nije moglo ni misliti.

Do tog vremena su hercegovački Srbi tražili kakav-takav modus vivendi sa okupatorskim i kvislinškim vlastima, jer je i detetu bilo jasno da bi opšti ustanak golorukog stanovništva u datim istorijskim okolnostima bio pogibeljna avantura, ravna samouništenju.

Sada, pak, posle radikalne promene odnosa snaga na evropskim ratištima, ustanici se nisu ograničavali samo na odbranu golih života, već su se digli na ustanak za uništenje okupatorskog sistema uopšte. Zato je potpuno razumljivo što je odjek ulaska Rusije u rat izazvao nezapamćeno slobodarsko nadahnuće, koje je preraslo u opšti narodni ustanak najpre u gornjoj Hercegovini, odakle se za pet-šest dana proširilo na sve istočne krajeve ove oblasti.

Povezanost hercegovačkog Junskog ustanka sa ulaskom Sovjetskog Saveza u rat zapazili su i u svojim izveštajima posebno naglasili i visoki ustaško-domobranski funkcioneri. Početkom jula Ministarstvo spoljnih poslova NDH uputilo je pismo italijanskom poslanstvu u Zagrebu u kome se ističe: „Treba voditi računa o tome da su se Srbi u Hercegovini pobunili pod uticajem komunističke promidžbe i početka rata sa Rusijom…

“ U izveštaju komandanta Bosanskog domobranskog divizijskog područja od 3. jula 1941. godine, posebno je podvučeno „da su neredi oko Nevesinja dijelom revolt zbog akcije ustaša, a dijelom zbog stupanja Rusije u rat, jer je opaženo nekoliko četa pobunjenika sa crvenim zastavama.

“ U izveštaju Zapovjedništva kopnene vojske NDH Ministarstvu hrvatskog domobranstva, od 30. juna 1941. godine, upozorava se da je „rat SSSR-a sa Nemačkom podigao (borbeni) duh kod Srba, koji sada od komunista očekuju spas. Srbi su uglavnom nezadovoljni, preplašeni, te su na mnogim mestima u Bosni organizovane oružane borbe, razorene oružničke postaje, mostovi, propusti, brzojavne i brzoglasne veze itd. Borbe su još u toku.“

„Ulazak Sovjetske Rusije u rat ulio je nadu Srbima, Židovima i komunistima, koji su postali aktivniji i nadaju se mogućnosti ponovnog povratka (na vlast). U vezi s ovim uhićeno je na području više komunista i Srba“ – kaže se u izveštaju Bosanskog domobranskog divizijskog područja od 28. juna 1941. godine. „Većina odbjeglih (Srba) se najviše uzda u pobjedu Rusije i sanja o starim nepovratnim vremenima, te su to pravi razlozi za njihov bjeg i zato svaka akcija koja se preduzima mora biti efikasna i uništavajuća…“ – naglašava u svom izveštaju 4. oružničkoj pukovniji potpukovnik Muharem Aganović, zapovednik Oružničkog krila Bileća.

Ovde posebno valja istaći da je saznanje srpskog naroda u Hercegovini da više nije „sirak tužni bez nigdje nikoga“, da je uz njega moćna Rusija, nosilo srpski narod na krilima ne samo u Junskom ustanku nego i tokom cele antifašističke oslobodilačke borbe i da je to saznanje imalo presudan uticaj na njegovo opredeljenje za partizanski pokret, a ne aktivnost i politika KPJ.
Kada se imaju u vidu sve navedene okolnosti, onda je potpuno razumljivo što se čitavo srpsko stanovništvo u gornjoj Hercegovini, onoga trenutka kada je saznalo da je Sovjetski Savez ušao u rat, diglo na ustanak. Napaćenom i krvlju natopljenom Hercegovom zemljom, zaorili su se borbeni pokliči, vriska i pesma:

„S Bjelašnice vila kliče,
Hercegovce redom viče,
Dižite se braćo mila,
Rusija je zaratila.
Uzimajte puške vaše
Napadajte na ustaše.“

Za ulazak SSSR-a u rat Nevesinjci su saznali 23. juna izjutra. Mirko Vučetić, tada knez u selu Biogradu, primio je pismo od svog prijatelja Ratka Remete iz Nevesinja, koje je Mirko glasno pročitao na narodnom zboru sazvanom tim povodom kod crkve u selu Biogradu, dakle, tamo odakle je 1875. godine pokrenuta znamenita „Nevesinjska puška“. U tom pismu je pisalo da je Rusija ušla u rat protiv Nemačke, da ruski avioni bombarduju Berlin, a tenkovi prodiru kroz Nemačku.

Kada je pročitao poslednju rečenicu tog pisma, Mirko je ekstatično uzviknuo Dragu Pojužini, koji je stajao pokraj njega: „Pucaj, Drago, neka sve gori!“ Čitanje pisma propraćeno je burnim aplauzima, borbenim pokličima i na kraju plotunima iz pušaka, koji su, iz sela Biograda, lančano preneti preko Zovog Dola, Lukavca, Drežnja, Bratača, Zaloma, Koleška, Slivalja, Dubljevića, Jugovića, Bodežišta, Vrbe i Čemerna do graničnog pojasa, Golije i Banjana. Već sutradan, 25. juna, plamen ustanka je zahvatio celu gornju Hercegovinu.

Ovaj članak je dio teksta preuzet iz knjige Sava Skoka, „Antifašistička Nevesinjska puška – Prvi oružani ustanak protiv fašizma u porobljenoj Evropi“ Nevesinje-Beograd 2012.

Izvor: Srbi u BiH

Vezane vijesti:

Sjećanje na zločin u hercegovačkom selu Korita, početkom juna 1941.

KRVAVI ILINDAN 1941: Stradanje Srba iz Zijemlje kod Mostara

Svetozar Crnogorac: Partizani su u Hercegovini nastavili ustašku misiju istrebljenja Srba