Mirjana Stojisavljević: Po tragu Branka Ćopića

O lijepom i strašnom životu  Branka Ćopića povodom 110 godina od piščevog rođenja, 1. januara 1915. godine.

           Od prvih novinskih priča u „Politici“, od kojih se izdržavao u studentskim danima pa do kraja života Branko Ćopić je  ostao jedini profesionalni pisac u socijalističkoj Jugoslaviji, što sobom dovoljno kazuje koliko je   bezalternativno shvatao spisateljski poziv. Poznaje li se i približno njegov  stvaralački opus, onda se bez sumnje može izreći sud da je ovaj  najzavičajniji od svih srpskih pisaca, životno vezan za rodne Hašane i ličke korijene iz Velike Popine, sav svoj vanredni talenat posvetio upravo stradalnom krajiškom težaku  prateći njegov usud od 1941. do 1946. godine, kad biva planski iseljen iz svoje zemlje „medvjeda i leptirova“ i kolonizovan u Vojvodinu, na zemlju protjeranih folksdojčera: sve u cilju pravljenja vještačke muslimanske   nacije. Manje je poznato da se ovaj hroničar bojovnika i bjegunaca ispod Grmeč planine  na tako nešto testamentarno  zakleo, da će da će opiše taj narod kome je zaprijetio genocid, potpuno istrebljenje, ako ostane živ, baš u ustaškom kazamatu. 

Samo jedna duga noć bez zvijezda, koju je proveo u Sokolskom domu u Bosanskoj Krupi, nakon što su ga ustaše uhapsile uoči Vidovdana  1941, bila je dovoljna da dvadesetšestogodišnji pisac napola posijedi.  Ostao je živ višnjim slučajem,  tako što mu je od ustaša glavu otkupila majka Soja, novcima dobijenim od „Rakićeve nagrade“, koju mu  je uoči rata dodijelila Kraljevska akademija nauka i umjetnosti.  Pomenuće te prve  velike novce  koje je  Soja odnijela ustaškom logorniku Muratbegoviću i svome posljednjem za života sagovorniku,  prijatelju Momčilu Srećkoviću, sa kojim se zaputio ka Brankovom mostu: „Znaš li ti da sam tada dobio prvu hiljadarku u životu, znaš li ti koliko je to bilo para, bio sam bogatiji od cara.“ 

         Ko  je onomadne  mogao i da nasluti  da će taj isti Branko, koji se spasao upravo zahvaljujući novcima od pjesničke nagrade, okončati svoj život strmoglavom  o beton samo zato što se titoistička vlast pobojala njegove satiričke  „buve“ i `praveći od mrava nosoroga` krenula da ga decenijski satire svim  sredstvima prinude i zastrašivanja?

            Valja zabilježiti i ovo: istoga dana kad su ga za otkup pustile,  ustaše su se još jednom zaputile u  Hašane  ne bi li ga ponovo uhapsile, noseći  novi poziv na saslušanje. Ne znajući da joj je sin već pušten iz krupskog kazamata, majka Soja oštro je odbrusila ustašama kako im je odnijela sve pare koje je imala i šta sad ponovo od nje traže. Kada se treće noći onako izmrcvaren i pregladnio Branko prikrao kući,  majka mu  je predala novi  ustaški poziv  za saslušanje, na čijoj  poleđini im  je on svojeručno  smjelo otpisao: Jednom sam vam dopao šaka i više nikada! 

Slučaj je udesio da je trideset tri godine docnije, upavši u torturu konstantnog višedecenijskog isljeđivanja, nemajući kud, veliki pisac radije izabrao da lično priskoči smrti, ne čekajući da ona dođe po njega.  Umjesto da se odazove na još jedan tzv. informativni razgovor,  ovaj slobodarski sin kršne Like  radije  je izabrao da okonča svoj lijepi i strašni život skokom sa mosta Branka Radičevića, prema kome mu je majka i nadjenula ime. 

             Tako se privela kraju iscrpljujuća hajka na pisca u koju se  na samom početku uključio lično i „drug Stari“ 1950. godine,  kada je sa govornice drugog kongresa AFŽ-a u  Zagrebu  podviknuo kako Branko Ćopić u svojoj „Jeretičkoj priči“ laže, te da je iznio neistinu o novoj vlasti, na šta  mu je piščeva majka kao vijećnica bez pardona odbrusila: „Moj Branko nikad ne laže!“  I premda je tom prilikom veliki vođa demagoški naglasio da „naša revolucija ne jede svoju djecu. Djeca ove revolucije su poštena“,  ta ista „revoljucija“  je na krajnje podmukao način  pojela  najbolje srpske sinove, pa i našega Branka, o čemu svjedoče  stihovi koje su oznaši pjevali diljem „slobodne“ domovine: 

„Ubićemo svakog skota ko je protiv Kapejota! Banda će se progoniti i ona se neće kriti! Ko za druga Tita nije, nema sunce da ga grije!“

            Od „Jeretičke priče,“ u kojoj je Ćopić doveo u pitanje ispravnost nove vlasti, pa do tragične smrti,  ne ostavljaju ga na miru štokakvi kriminalni tipovi koji su pod okriljem UDB-e dobili priliku da muče nevine ljude  i tako steknu politički kapital svirepo potkazujući najbolje sinove kao neprijatelje naroda. Takvome teroru bio je izložen i Branko,  o čemu svjedoči najdeblji dosije od svih jugoslovenskih pisaca, otkriven u državnoj bezbijednosti  poslije petooktobarskih promjena.  Simptomatično je takođe što se do danas intrigira sa Ćopićevom smrću, sve  pod okriljem te iste neumrle „službe“  i prenebregavaju razlozi zbog kojih je pisac umjesto da se  odazove pozivu,  toga 24. marta 1984. godine radije izabrao  prijeku smrt.  A oni su poznati iz    svjedočenja Ćopićevog prijatelja Momčila Srećkovića, koga je upravo zovnuo da ga isprati u posljednju šetnju i na čije oči je skočio s mosta. Toga kasnog popodneva pisac  mu je priznao: „Tužan sam ti, moj jarane, dobio sam novi poziv za saslušanje, `oće oni da mi gule kožu, ne dam se, neće oni više da mi život zagorčavaju.“

           Sudbina će se na tragičan način još jednom sa njim poigrati: kao što je ustaškim koljačima  nekoć davno otpisao da im  je jednom dopao šaka i nikada više, tako  je i udbaškim dželatima, koji su ga na rate samoubijali, svojom javnom smrću na `jednom vidikovcu`, `strmoglavom na beton` poručio, upravo kamijevski: dovde da, dalje ne! Nećete vi meni više zagorčavati život! 

Progon u ime titokomunizma 

              Progon Branka Ćopića kulminirao je 1957. godine u kojoj je pisac bio izbačen iz saveza komunista čemu je prethodilo hapšenje upravo u  rodnim Hašanima, u kojim je boravio kod svog ujaka Jandrije Novakovića   pišući  igrokaz „Odumiranje međeda“ objavljen 1959. U njemu je ovaj „moralni istorik postrevolucionarne epohe“, kako ga imenuje Borislav Mihajlović Mihiz, prikazao univerzalnu temu odnosa vlasti i pozorišta, u prvi plan stavljajući mito i korupciju kojima se onda i danas vladalo. Radnju je smjestio u malu opštinu u vrijeme izbora za narodnog poslanika, stavljajući pod nož satire lokalne činovnike koji smišljaju način da opravdaju neplansko trošenje sredstava. Na koncu nalaze krajnje jednostavno rješenje: da za sve optuže medvjeda. I kad konačno dođe do smjene vlasti, ostaje oporuka novim opštinarima da pripaze na medvjede – možda će im zatrebati.   

              Baš u ujakovoj kući, koja se nalazi poviše opjevane hašanske škole, gdje bi Branko odsijedao kad bi stigao u zavičaj, ovaj naš direktni sljedbenik Radoja Domanovića i Branislava Nušića pisao je svoju satiru misleći da je bar ovdje na sigurnom. Međutim, vlast, „igrajući se skrivalice“, kako bi rekao Mihiz,  nije spavala već mu je u goste poslala  učitelja, doušnika, da kao biva vidi čime se bavi prokazani pisac.    Već uveliko pod  prismotrom UDBE, pisac dobija poznog gosta,  seoskog učitelja iz susjednog sela Potkalinja, Rajka Mikića, koji ga uz hinjenu  znatiželju propituje o čemu trenutno piše. Pokazalo se da je radio na dramskom igrokazu  „Odumiranje međeda“. Kako je bila noć, a u selu  nije bilo struje , Mikić ga je zamolio da dobije na čitanje dio teksta uz obećanje da će ga sutra čim pročita vratiti. Umjesto toga, on se sa svežnjem ispisanih listova  iste noći upućuje put Bosanske Krupe, iz koje je jutrom pristigla milicijska patrola u «marici» sa nalogom za Brankovo hapšenje.

 Slijedom udbaškog postupka koji se tada zakotrljao, pisac je prognan u Beograd, gdje je  hitno  sazvan  partijski sastanak podružnice udruženja književnika grada Beograda, kome je predsjedavao Dobrica Ćosić.  Partijska komisija gradskog komiteta odlučuje  da Ćopića  istjera iz saveza komunista. Pomenuti potkazivač Mikić za usluge je bio nagrađen  avanzovanjem u kulturideološkim službama  preselivši se u Sarajevo, gdje je napravio zavidnu doušničku karijeru u tzv.  „kulturi“.

         Tako je Ćopić zbog dramskog igrokaza „Odumiranje međeda“, te prve njegove komedije satiričkog karaktera, „dopao u bajbuk“, kako je znao da kaže ovaj veliki šeret. Okrutna vladajuća ideologija, na koju se s pravom odnose riječi Gojka Đoga:  „Jadno li je društvo koje sudi pesnika“,  tu nije stala već je nastavila da „gnjavi pisca“  do zadnjeg dana života. Na poprištu jedne obezduhovljene  ideologije koja samoubija svoje najvrsnije sinove, ostaće zauvijek kao trajno zabilježeno  ime  ovog srpskog velikana.

           Intrigantno je međutim što je  Ćopić  do danas ostao na svojevrsnoj  crnoj listi u srpskoj književnosti  u kojoj se njegovo djelo na perfidan način skrajnjuje, naročito  u školskoj lektiri, svodeći ga na pisca za djecu, kamo su ga smjestili licencirani ideološki makazari iz vremena titokomunizma. Tako se i u ovovremenoj stvarnosti našao jedan takav   predstavnik nove,  preko noći posrbljene komunističke kaste, nedavno preminuli akademik ANURS Vojislav Maksimović,  koji je na  tragu starih anatema bačenih od strane Moše Pijade i  Milovana Đilasa na Ćopića nastavio da se i u ovom poratnom vremenu kočoperno pita „da li bi Branko Ćopić shvatio posljednje ratno vrijeme  u kome je još jednom njegov narod doveden pred smaknuće? Da li bi bio na našoj strani? Da li bi vjerovao da smo pred žrtvovanjem morali da prihvatimo oružanu borbu `do istrage naše ja l` njihove`?“  

    Ove otrovne riječi  potekle su od jednog zlonamjernog  udbaškog doradnika, koji  drsko i bestidno postavlja pitanje na čijoj bi to strani bio autor najpotresnijih poema  ispjevanih u srpskom pjesništvu o svenarodnom stradanju poput one „Na petrovačkoj cesti“, „Grob u žitu“ ili „Pjesme mrtvih proletera“. Ovaj sljedbenik starih ideoloških makazara odbija da uđe u motive  koji su   Ćopića nagnali „da s mosta poleti u vječnost“, što bi rekao Gojko Đogo i tom svojom „javnom smrću“,  po riječima Matije Bećkovića svima takvima odbrusi – Sikter! Ne, prema Maksimoviću,   Ćopić je svojim humorom `samo zavodio čitaoce`, i maltene, bio neiskren prema njima jer se eto taj i takav, zamislite, ubio!

    Mnogima kao da ni danas nije jasno da je ova velika žrtva administriranja u književnosti i umjetnosti skončala svoj život upravo mučeničkom smrću. Ona je bila jedini izlaz koji su mu njegovi dželati ostavili, izvješteni u uhođenju i lovu na tanane duše inficirane  spoznajom da se od te nečovječne  vlasti nema gdje pobjeći osim u prijeku smrt. Decenijama nagomilavano trpljenje i slamanje otpora nagnali su već sedamdesetogodišnjeg pisca da tog smračenog kišnog ponedjeljka zauvijek  „zatvori svoj dućan“. Samo na taj način mogao  je da umakne  svojim čudovišnim progoniocima koje je porodila razarajuća  ideologija titokomunizma. Sva njena slava bila je u sramoti njenih zlotvora otrovanih žudnjom za pokoravanjem  jednog od najvećih srpskih pisaca kojeg ni danas ne ostavljaju na miru. 

     Uzalud se trude, poručujemo im za stodesetu obljetnicu od njegovog rođenja, (upisan je u matične knjige rođenih 1. januara 1915. godine), jer Ćopićevo vrijeme neumitno dolazi. 

    Utoliko, dobro nam došao, Brančilo, kao svoj na svome,  prvenstveno   u svoj uži, a potom i širi zavičaj: mile Hašane i dragu Veliku Popinu!

Autor:

Prof. dr hadži Mirjana Stojisavljević, predsednik Fondacije „Branko Ćopić“ Banja Luka