Miloš Ković: Kriza srpske istoriografije

Srpska istoriografija, naučna disciplina koja se neguje na srpskim univerzitetima i u institutima, nalazi se u stanju slobodnog pada.

Ona kao da više nema ničeg zajedničkog sa onim što je bila u vreme svojih velikih utemeljivača: Stojana Novakovića, Ilariona Ruvarca, Ljubomira Kovačevića, Mihaila Gavrilovića, Slobodana Jovanovića, Jovana Radonjića, Stanoja Stanojevića, Vladimira Ćorovića, Vasilja Popovića, Nikole Radojčića, Mite Kostića i ostalih srpskih istoričara s kraja 19. i iz prve polovine 20. veka.

Ovi ljudi imali su zajednička, podrazumevana merila o tome šta je istorijska nauka i šta se očekuje od jednog istoriografskog dela. Danas u tome nema saglasnosti. Mnogo toga od tada se, istina, promenilo. Ostala su, međutim, ključna, jednostavna pitanja metoda i ciljeva, na osnovu kojih se definišu sve nauke. Ukoliko u njima ne postoji saglasnost, postavlja se pitanje može li se govoriti o postojanju jedne nauke, o bilo kakvoj celovitoj, duhovnoj zajednici, koju uprkos unutrašnjim razlikama, spajaju pravila zajedničkog zanata.

Šta su metodi i ciljevi srpske istoriografije? Da li se istinski prodori u ovoj nauci postižu otkrivanjem novih činjenica i hronoloških podataka, ili zahvaljujući novim pitanjima, metodima i interpretacijama, koje mogu biti zasnovane i na odavno poznatim činjenicama? Imaju li usmeni izvori i materijalni ostaci manju, istu ili veću saznajnu vrednost nego arhivski dokumenti? Da li je politička istorija, istorija država i „velikih ljudi“ i danas, kao nekada, ključna istoriografska oblast? Ili je ona prevaziđena i zloupotrebljena, zbog čega bi srpski istoričari trebalo da je zaborave, kako bi se bavili društvenom, kulturnom, privrednom istorijom, intelektualnom istorijom, istorijom mentaliteta, istorijom svakodnevnog života, itd? Treba li istorija da se „ukršta“ sa ostalim humanističkim i društvenim naukama, ili bi ipak morala da ostane pri sopstvenim metodima, vezanim za otkrivanje i kritičko procenjivanje istorijskih izvora?

Razuman odgovor na ova pitanja bi, naravno, bio – srpska istoriografija trebalo bi da, bez isključivosti, neguje različite metode i istraživačke pravce. Otkrivanje činjenica ne može se razdvojiti od novih sagledavanja i interpretacija. Dobro je da svaki istoričar-zanatlija bude bar amater u još jednoj naučnoj oblasti, kako je to predlagao još Jakob Burkhart. Pa ipak, mora se znati šta je glavni tok. Tek kada je on definisan i utvrđen, može se negovati i raznolikost. Za taj, glavni tok, danas se biju ključne bitke.

Koja je to evropska misaona tradicija koja srpskoj istoriografiji pruža najveće saznajne mogućnosti – empirizam, istorizam, pozitivizam? Škola anala, postmodernistički jezički obrt? Ili bi možda srpska istoriografija trebalo da, umesto ugledanja na zapadne uzore, ispita šta joj nude ruske misaone tradicije? Možda bi trebalo da definiše sopstvene teorijske okvire i svoju, autentičnu istoriosofiju, koja bi odgovarala srpskom istorijskom iskustvu?

Ili bi ipak trebalo da ostanemo pri tumačenjima velikog dela današnjih srpskih istoričara, prema kojima postoji samo jedan poželjan, zapadnoevropski put „istorijskog razvoja“. Prepoznaćete ih po upornom, učestalom korišćenju izlizane propagandne, kolonizatorske mantre iz sredine 20. veka – „modernizacija“. Sve što se od tog, obavezujućeg zapadnoevropskog puta razlikuje, smatra se aberacijom, greškom i „antimodernošću“. Potom se svako istorijsko iskušenje pred kojim se srpski narod u svojoj prošlosti našao, tumači njegovom krivicom, nastalom zbog njegove različitosti od bogomdanih zapadnih uzora. Pri čemu se, naravno, slučajno zaboravlja da Britanija i SAD, idealno-tipski zapadni modeli, po onome što su u svojim neprekidnim ratovima činili ostatku čovečanstva, teško da mogu da se uporede sa bilo kojim državama ljudske istorije.

Istorija kakvu su pisali Slobodan Jovanović, Stanoje Stanojević i ostali pripadnici generacija osnivača, odgovarala je vremenu u kome je nastala. Da li današnja srpska istoriografija nudi bar neke odgovore na velika pitanja našeg vremena? Ili je beznadežno zakopana u jugoslovenskim, pa i titoističkim paradigmama starim po nekoliko decenija? Ili je ostala zaglavljena u entuzijazmu za zapadne vrednosti i borbi protiv nacionalizma iz devedesetih?

Svako oglašavanje osnivača moderne srpske istoriografije u javnosti bilo je praćeno sa pomnom pažnjom i uvažavanjem. Današnji javni istupi univerzitetskih profesora istorije izazivaju čuđenje i podsmeh. Zgražavanje javnosti na njih, naravno, nema uticaja. Ni stručna kritika, koja uprkos svemu i danas postoji, njih ne dotiče. Na nju ne odgovaraju stručnim raspravama, nego sudskim tužbama i proterivanjem kolega sa univerziteta. Dokazani plagijatori, posle svih skandala, mirno odlaze u penziju, kao redovni profesori univerziteta u Beogradu.

Generacije osnivača spajale su, na najprirodniji način, svoje obrazovanje na najboljim svetskim univerzitetima sa jasno određenim srpskim stavom. Čak ni Jovan Radonjić, Stanoje Stanojević, Vasilj Popović, rođeni i školovani u Austro-Ugarskoj, nisu imali dilema na kojoj bi strani trebalo da budu 1914, ili 1941. godine. Uprkos ličnim, nacionalnim i političkim naklonostima, cilj struke ostala je naučna objektivnost, u onoj meri u kojoj je, u svakom pojedinačnom slučaju, mogla da bude dostignuta.

Ne može se zamisliti niko iz generacije osnivača, kako se uoči 1914. ili 1941. podsmeva borbi Srba za goli opstanak, za oslobođenje i ujedinjenje, i kako se zalaže za interese Austro-Ugarske i Nemačke (ili njihovih tadašnjih hrvatskih, albanskih i inih saveznika). Upravo to danas čine univerzitetski profesori istorije, pristalice SAD i EU, i hrabri protivnici srpskog nacionalizma.

U polemikama sa amaterima i publicistima, istoričari vole da mistifikuju tajne svog zanata, koje učitavaju u reči kojima pridaju gotovo magično značenje – „metod istorijske nauke“. Reč je, naravno, o umeću kritičke obrade i interpretacije istorijskih izvora.

Međutim, cela priča o metodu može se svesti na jednostavno pravilo, koje važi i za sve ostale nauke – obuzdavaj strasti, ne piši ono što ne možeš da dokažeš, ne tvrdi ono što samo naslućuješ. Dakle – ne laži. Pitanje metoda svodi se, tako, na pitanje osnovnog, ljudskog morala i kućnog vaspitanja. To je kritična tačka na kojoj se lomi i urušava današnja srpska istoriografija.

Iz tog, suštinski moralnog propadanja, proističe činjenica da je glavni, univerzitetski tok srpske istoriografije, u tumačenju naše prošlosti, preuzeo propagandni diskurs neprijateljskih država. Zbog toga se tu, uz nekoliko časnih izuzetaka, više ne pojavljuju velike, temeljne studije i knjige. Još nisam sreo istoričara koji je nesolidan u nacionalnim stavovima, a da poznaje svoj zanat, da piše vredne i zanimljive knjige. Te dve stvari po pravilu idu zajedno. Jer, imaju zajednički koren. On je u osnovnoj, ljudskoj moralnosti.

Zbog toga, uprkos otporu koji smo im pružili i koji neće prestati, trpimo porugu trenutnih državnih vlasti, koje su otvoreno stale iza onih koji bez ikakvih stručnih dokaza, ali sa očiglednim političkim motivima, umanjuju razmere genocida nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Zato se istorijska i nacionalna svest naše dece, preko desetina postojećih udžbenika, već decenijama nalazi na tobožnjem „slobodnom tržištu“, kojim vladaju nemačke i hrvatske izdavačke kuće.

Neki pripadnici glavnog toka srpske istoriografije, preko poslova sa udžbenicima i seminarima za nastavnike srednjih i osnovnih škola, od takvog stanja imaju neposredne materijalne koristi. Zbog toga najšira srpska javnost oseća i vidi da nešto sa srpskom istoriografijom zaista nije u redu, pa tone u najrazličitije pseudoistorijske teorije. I tu se, naravno, javljaju ljudi od interesa koji, kao tobožnji patrioti koji nam dokazuju da smo na Balkanu bili pre Albanaca, Rumuna i ameba, sistematski razaraju ne samo ona postignuća srpske istoriografije koja su nesporna, nego i tek obnovljenu autentičnu, izvornu, svetosavsku, zavetnu svest srpskog naroda.

Džepovi otpora, uprkos svemu, i danas postoje. Na univerzitetu ih je za sada malo, ali ima znakova da su instituti postali glavna uporišta srpske istorijske nauke. Tamo se pišu ozbiljne studije i održavaju važne naučne konferencije. U institutima, pri zapošljavanju novih, mladih ljudi, nema takve negativne selekcije i tako bolesnih ambicija kao na Univerzitetu. Tamo se već odigrava neminovna i spasonosna smena generacija.

Izvor: ANDRIĆEV INSTITUT