Milorad Ekmečić: Broj stradalih u Jasenovcu od 500–600 hiljada minimum koji se naučnim ispitivanjima dokazuje

Nijedan naučni skup ne može dati konačne odgovore na istoriju genocida 1941–1945. Cela srpska nauka je osuđena da to bude trajan napor koji se ne sme smatrati završenim.

Srpska nauka je posle Drugog svetskog rata bila prikraćena da do kraja istraži istorijske korenove genocida koji je izvršen u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj nad srpskim, jervrejskim i romskim narodom. Jugoslavija je nakon 1945. bila jedina država na svetu čija vlada nije prebrojala svoje mrtve. Improvizovalo se sa uspostavljanjem ustanova za ispitivanje broja mrtvih, grobovi i jame (foibe) na kraškom području nisu otvoreni, sve do rasula države 1991. To je ostavljalo vidljive tragove na sve pokušaje da naučnici umisle naknadno i sami da rekonstruišu istoriju genocida i njegove stvarne posledice. U isto vreme, u kulturi je počela najpre prikrivena, a zatim sve otvorenija gogoljevska trgovina mrtvim dušama. Uporedo sa revizionističkom istoriografijom u zapadnom svetu da se umanji značaj holokausta i broj jevrejskih žrtava svede na neku meru koju bi potomstvo lako prihvatilo kao propratnu pojavu svakog rata, a ne samo moderne ideologije fašizma, u jugoslovenskoj kulturi su impulsi revizionističke nauke sa Zapada počeli dobijati smisao zastrašujućih političkih poruka.

Sumiranje ovih napora je izvršio nekada zvanični istoričar gerilskog rata i general Franjo Tuđman knjigom „Bespuća povijesne zbiljnosti“ 1989. Knjiga nije usamljen balkanski proizvod napora kultura država koje su doživljavale istorijsku krizu rasula svoje ideologije i celog ekonomskog sistema. U nevidljivom stroju iza njene pozadine stoje dugački redovi evropskog katoličkog klerikalizma. Tuđmanova statistika pokazuje da je u logoru Jasenovac stradao deset puta manji broj žrtava nego je 1946. zvanična komisija hrvatske vlade 15. novembra 1945. napravila, a objavila godinu dana potom pod naslovom „Zločini u logoru Jasenovac“. Predsednik te komisije je bio dr Venceslav Celigoj, a sekretar dr Ante Štokić.

Komisija je zaključila da se egzaktan broj žrtava nikada neće ustanoviti, s obzirom na to da su tragovi uništavani i ubijeni delimično bacani u reku Savu da ih odnese. Broj od 500-600.000 je minimum koji se merodavnim naučnim ispitivanjima dokazuje. Ni jugoslovenska vlada, niti vlade republika u kojima je genocid izvršen nisu ovaj zadataka dovele do kraja. Kasnije betoniranje otvora jama (foibe) u kraškom području, a naročito izbegavanje ranijih sloboda da se istražuje odgovornost Rimske kurije, naročito nakon državne posete predsednika Tita Vatikanu 1971, proizveli su u celoj kulturi onu plimu koja je završila sa sintezom generala Tuđmana.

Ovakva pozadina stanja u srpskoj nauci je ostavljala trag i na celu kulturu i nacionalnu politiku. Posledica je da se nijedan naučni skup, bez obzira na to koliko će velikih svetskih autoriteta okupiti, ne može smatrati naučnim poprištem koje će dati konačne odgovore na istoriju genocida 1941–1945. Cela srpska nauka je osuđena da bude trajan napor koji se ne sme smatrati završenim, nego kao uvek napor u toku.

Korenovi istorije genocida 1941-1945. su u dubokoj prošlosti i vezani su za one motive koji su konstituisali modernu hrvatsku naciju. Ona je izrastala u procepu sukoba interesa velikih evropskih sila u okviru „Istočnog pitanja“, posebno od početka vremena rasula Osmanlijskog carstva od 1683. U svim mirovnim ugovorima Habzburškog carstva sa Osmanlijskim carstvom, od Karlovačkog mira 1699. do Berlinskog kongresa 1878, postoji pravilo da se muslimanska i jevrejska manjina na području koje je zauzeto od Turaka ne toleriše. Gvozdeni zakon prisiljavanja muslimanskog stanovništva na seljenje iz zauzetog prostora bio je na snazi sve dok interesi Habzburškog carstva iza 1878. nisu dobili novi smisao. Smatra se da je u pokrajini Slavoniji pre etničkog čišćenja do 1699. bilo 45,5% muslimanskog stanovništva.

U unutrašnjoj Dalmaciji (područje Imotskog i Sinja) taj je procenat bio možda i viši. U Slavoniji je ukupno tada bilo 220.000 ljudi. Oko 130.000 muslimana se iz Panonije nakon 1699. iselilo u turske pokrajine južno od reka Dunava i Save. Izuzetak je područje uže Srbije, gde su brojni ratovi i migracije, nasi

lne ili iz nevolje, dovele do depopulacije zemljišta, pa je na tom prostoru od 1717. do 1739. bilo samo oko 90.000 ljudi. Danas tamo živi matica srpske nacije od nekoliko miliona ljudi, sa Beogradom kao metropolom od preko dva miliona. Istorijska nauka, posebno škola Jovana Cvijića, ustanovila je da je 85% stanovnika uže Srbije doseljeno iz susednih pokrajina. Posebno je srpski narod u Bosni i Hercegovini izgubio brojčani primat nad svim pokrajinama u kojima živi srpski narod.

Jasenovački logoraši

Srbi su podizali najmanje 14 značajnih agrarnih revolucija u Bosni i Hercegovini od 1804. do 1910. U najznačajnijoj od tih revolucija 1875-1878. stradalo je oko 150.000 ukupnog stanovništva, od čega najviše Srba. Već u prvim mesecima tog ustanka 1875. na habzburško područje je prebeglo 220.000 ljudi, a taj se broj kasnije povećao još za blizu 100.000. To je više od polovine srpskog stanovništva. Prvi moderni popis, učinjen po evropskim propisima, u Bosni i Hercegovini je izvršen tek 1879, pa je po tome bilo moguće da se ovi brojevi smatraju uverljivim. Po svim popisima stanovništva do 1981. Srbi su imali relativnu većinu u Bosni i Hercegovini. Stalno demografsko curenje srpske vode u Srbiju iz susednih pokrajina je istorijski okončano tek sa krajem građanskog rata 1995. Po popisima iz 1880. na području Hrvatske i Slavonije je živelo 26,3% srpskog pravoslavnog stanovništva, u Dalmaciji (po popisu 1910) od 645.000 stanovnika na pravoslavne Srbe je otpadalo 17% ljudi. „Srbi katolici“, prema računanju 1936, imali su oko 25.000 ljudi.

Korenovi etničkog iseljavanja u Srbiju su vezani za ratove Austrije i Osmanlijskog carstva, a ubrzani su iza 1815. U vreme Srpske revolucije pod Crnim Đorđem 1804-1815. bilo je pobuna u Bosni (1804, 1805, 1807, 1809) i Dalmaciji (1806). U Dalmaciji su bili organizovani od strane emisara iz ruske ratne flote i ljudi crnogorskog mitropolita Petra I Cetinjskog. Crnogorci su opsedali Dubrovnik sa ciljem da ga pretvore u prestonicu „Slaveno-serbskog carstva“, kako je crnogorski prvosveštenik zamišljao. Iza njega su stajali visoki sveštenici Stratimirović u Sremskim Karlovcima, i biskup zagrebački Vrhovec. Nakon 1815, kada Dalmacija dolazi pod vlast Austrije, sve do 1918, politika prema pravoslavnima se radikalno menja. Papskom enciklikom 1817. je habzburški car dobio pravo da postavlja biskupe u primorskim biskupijama, srpska ćirilska azbuka koja je bila i zvanično pismo svih franjevačkih župa u Dalmaciji, Slavoniji i Bosni i Hercegovini je ukinuta. Bogosluženje i jedna bogoslovija (Priko na reci Cetini) koja je bila na staroslovenskoj osnovi se prebacuje na latinski obred. Ludvig Taloci, istoričar habzburške vlade krajem XIX i početkom XX veka, zaključio je da su temelje Velike Hrvatske stvorili habzburški vladari od 1806. godine.

Hrvatska nacionalna politika je do uspostavljanja dualizma 1867. počivala na ideologiji „liberalnog katolicizma“, čiji je jedan od glavnih protagonista bio biskup slavonski Josip Štrosmajer. Hrvatski „ilirski pokret“ kao i svi drugi u Evropi nadahnjivani od ideologa liberalnog katolicizma ispovedao je ideju da Hrvati treba da stvaraju zajedničku „ilirsku naciju“ sa Srbima i prestonicom države u Beogradu.

„Socijalni katolicizam“ od 1867. je učinio istorijski zaokret u hrvatskoj nacionalnoj politici. Svi katolički pisci, biskup Štrosmajer na prvom mestu, otac hrvatskog nacionalizma u Dalmaciji Mihovil Pavlinović, odbacuju svoj raniji životni kredo da su stanovnici Slavonije i Dalmacije Srbi i uključuju se u postojanu reku kroatizovanja cele kulture. Zajedno s tim tekao je i proces laganog, ali temeljitog procesa transformacije tipologije nacionalizma (nacionalnog pokreta) na celom jugoslovenskom prostoru lingvističkog tipa u religiozni tip. Taj je proces okončan trijumfom Atlantskog pakta u ratu protiv Srbije, Crne Gore i Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini do 1995.

Po ideologiji glavnih hrvatskih političkih stranaka, koje se stvaraju nakon 1860, etnička granica Hrvata na istoku je smatrana da sledi reke Vrbas i Pliva na zapadu severne Bosne. U programu glavne „Narodne stranke“ jasno je rečeno da je istočna granica Hrvata na tim rekama. „Prvi hrvatski katolički (euharistički) kongres“ 1900. je doneo zvaničnu deklaraciju da je istočna granica Hrvata na reci Drini. Pre toga je došlo do metamorfoze hrvatskog nacionalnog pokreta i ideologije celog društva, od ideologije da naciju sačinjava zajednica jezika, ka ideologiji da je nacija proizvod zajednice nejednakih rasa. Tu je teoriju u Hrvatskoj stvorio ideolog modernog hrvatskog nacionalizma i jedan od ranih glasova hrvatskog fašizma, Ante Starčević. On je preveo teoriju nekih zapadnih naučnika, a posebno mađarskog pisca Jozefa Etveša (1851) da je nacija nastala spajanjem više i niže rase. Doseljene rase sa severa i istoka (Franci u Francuskoj i Mađari u Ugarskoj) su se spojile sa nižim klasama galskog i slovenskog stanovništva i stvorile nove nacije. Starčević je pisao da su i Hrvati potomci jedne nordijske rase, koju sam nije imenovao, a njegovi sledbenici naširoko dokazivali da pripada Gotima. I Starčević, isto kao njegovi uzori u zapadnoj Evropi i Mađarskoj, tvrdio je da je „gospodivša pasmina“ Hrvata bila državotvorna i dala vladajuće plemstvo koje nosi državu. Kako je bilo odveć belodano da je hrvatsko plemstvo bilo poreklom od činovničkog plemstva („noblesse de robe“), a ne starog plemstva mača i plave krvi, Starčević je verovao da su muslimanski begovi Bosne i Hercegovine jedini istorijski preostatak iz prošlosti. Muslimani u Bosni i Hercegovini su slabo marili za ovo dokazivanje pre Svetskog rata 1914, a u toku Drugog svetskog rata 1941-1945. pretežnom većinom su ga prihvatili kao osnovu svog ponašanja.

Današnji „pravaši“ obeležavaju 126 godina od smrti „Oca Domovine“ dr Ante Starčevića

Okupaciju Bosne i Hercegovine je Habzburško carstvo počelo pripremati iz znatne istorijske dubine. Nakon uspeha Srpske revolucije 1804-1815. da stvori autonomnu državu, osnovanu na društvu slobodnog seljaštva, svi su nacionalni pokreti u susednim pokrajinama počeli zahtevati rušenje osmanlijskog državnog feudalizma i stvaranje zajednica slobodnih seljaka kao u Srbiji. Za razliku od zapadnoevropskog feudalizma, islamski feudalizam je bio državni feudalizam. Feudalci nisu bili vlasnici svojih zemljišnih poseda, nego upravljači na njima kao konjanici sultanove vojske. Nakon smrti jednog vlastelina sultan ga daje drugom, ali se poštuje običaj da sin starog spahije ima prednost. Izračunato je (bosanski istoričar Aličić) da je nakon sloma muslimanske pobune 1851. ostalo samo 26% starih spahija na svojim posedima.

Ante Starčević je gradio kulu na pesku i napravio đačku omašku da je plemstvo Bosne i Hercegovine bilo staro plemstvo od vremena seljenja Gota iz ranog srednjeg veka. Ali politika modernog hrvatskog nacionalnog pokreta, koja je iz reda prihvatila Starčevićeve teorije, upravo se ekstremno radikalizovala i zbog ove teoretske mitologije na kojoj počiva. Osnova svih modernih hrvatskih nacionalnih partija je izrasla iz učenja „socijalnog katolicizma“ iza 1867. Ono je konačno uobličeno papskom enciklikom „Rerum novarum“ 1891. Napušta se stara politika katoličke crkve pasivnog odnosa vernika prema nacionalnoj državi („ni birati ni biti biran“) i polako stvaraju katoličke političke stranke. Celi se katolički pokret usmeruje preko jednog zajedničkog u celom katoličkom svetu, pa u svakom postoji jedna „Katolička akcija“. U Italiji je sveštenik Don Sturco formirao katoličku stranku, konačno tek nakon 1918. da bi je sama Rimska kurija počela potiskivati u korist pobedničkog italijanskog fašizma iza 1922. Mitologizacija naučnog istraživanja o hrvatskom poreklu svih katolika zajedničkog jezika sa Srbima od ranog srednjeg veka je samo dodatak ovoj osnovi „socijalnog katolicizma“ u podlozi.

Austro-Ugarska je počela političke pripreme za okupaciju Bosne i Hercegovine od vojnog poraza u ratu protiv Italije i Pruske 1866. Tek tada se prihvataju filozofske osnove ove politike koje je 1844. stvorio veliki italijanski katolički pisac Čezare Balbo, u knjizi „Nade Italije“ („Speranze d’Italia“). On je smatrao da Austrija treba da napusti pokrajine koje je držala u Italiji (Lombardija i Venecija) i nadoknadu traži na balkanskom istoku. Celi nemački narod treba da izvrši misiju uvođenja evropske civilizacije, kako bi istisnula ropstvo koje dolazi od Rusije. Severni Nemci treba da stvaraju nemačke katoličke i luteranske kolonije u Poljskoj, a Austrija na Balkanu. Nakon poraza u ratu 1866. Austrija (Austro-Ugarska) prihvata ovo kormilo.

Čezare Balbo: Nade Italije

Kada su Srbi Bosne i Hercegovine u velikoj agrarnoj revoluciji 1875-1878. proglasili ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom na Vidovdan 28. juna 1876, austrougarska vlada je počela aktivno raditi na konačnom realizovanju okupacije Bosne i Hercegovine. Grof Andraši, ministar spoljnih poslova monarhije, ispovedao je ideju da Bosna i Hercegovina nema svoje posebno nacionalno biće („Sein“), da nužno mora biti ujedinjena sa Srbijom. Svi su nemački političari, a naročito ustanove koje vodi katolička crkva („Katolički kasino“ u Beču, katolički euharistički kongresi), počeli ispovedati strah da bi ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom značilo politički prevrat u kome bi svi Južni Sloveni pristupili zajedničkoj državi sa Srbijom. Bizmark je govorio da bi to bio potres koji bi se osetio do Berlina, iako je tu distancu bio ranije skratio do slovačke Bratislave. Vođa katoličke stranke u Nemačkoj, „Zentrum Parthei“, Vindhorst je u Rajhstagu kritikovao politiku neutralnosti kancelara Bizmarka u „Istočnom pitanju“. Umesto mišljenja kancelara da sve te varošice na Balkanu, o kojima novine obilato pišu, ne vrede dobrih kostiju jednog pomeranskog vojnika, Vindhorst je u Rajhstagu tvrdio da od borbe oko tih balkanskih varošica zavisi pitanje ko će vladati budućim svetom – Germani ili Sloveni.

Odmah nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878. počelo je stvaranje katoličkih agrarnih kolonija u Bosni. Sve su bile smeštene na plodnom zemljištu severne Bosne. Do 1914. bilo ih je stvoreno 24, a prva je uspostavljena doseljavanjem nemačkih seljaka kod Banje Luke i bila nazvana Vindhorst (Windhorst, današnja Topola). Odmah do nje je stvorena kolonija italijanskih seljaka iz austrijskog Tirola Mahovljani, na zemljištu današnjeg aerodroma. Bilo je zamišljeno da se uz reku Drinu stvori celi lanac agrarnih naselja Nemaca. Najznačajnije je bilo „Franz Josephs Feld“, današnje Novo Selo kod Bijeljine. Ove su se kolonije počele ukidati Hitlerovom odlukom da ih nakon izgubljenog Staljingrada preseljava u područje Poznanja. Istoričari su izračunali da je u Bosnu i Hercegovinu, nakon okupacije do 1918, bilo useljeno 240.000 katoličkih stanovnika. Oni koji su preostali su se kroatizovali.

To nije bila jedina ustanova da habzburške vlasti učine kraj demografskom prvenstvu Srba u Bosni i Hercegovini. U svim popisima stanovništva su sačinjavali relativnu većinu 43-44%. Sa nacionalnim istomišljenicima katolika i muslimana su imali apsolutnu većinu.

Proces kroatizacije katolika u Bosni i Hercegovini do 1918. još istorijski nije bio okončan. To je generacija književnika Ive Andrića, koja se od ranog detinjstva smatrala srpskom. Kada je mladi Stjepan Radić, vođa glavne hrvatske nacionalne partije iza 1918, 1890. posetio grad Mostar, od 3.353 katolika u gradu od 14.370 stanovnika, samo 250 su se smatrali nacionalno opredeljenim Hrvatima. U razgovoru sa jednim muslimanskim seljakom, koga naziva Turčinom, čuo je da bi se musliman rađe „volio crnogorske krvi napiti, nego Meku ugledati“. Taj procenat od 250 opredeljenih Hrvata od 3.353 katolika (13,5%) je merilo za istorijsku demografiju da izračunavaju opšti procenat kroatizacije katolika Bosne, Hercegovine, Slavonije i Dalmacije. U Dalmaciji i Slavoniji je bio viši jer je ranije počeo. Radić je žalio što se stanovništvo nacionalizuje po religiji i proročki strahovao da će se to završiti istrebljivanjem.

Stjepan Radić (Foto: Sve o Srpskoj)

Nemački doseljenici u Bosni i Hercegovini su počeli da vrše značajnu ulogu u razvoju pokrajina. U kulturnom pogledu je najznačajniji od njih teolog i katolički ideolog Johan (ili Hanz) Merz. Danas je poznat po kroatizovanom nazivu kao Ivan Merc. Bio je poreklom od doseljenika u Vindhorst. (Jedan katolički istoričar Banje Luke smatra da je Merc bio posinak u katoličkoj porodici, jevrejskog porekla.) Merc je postao ideolog katoličkog političkog pokreta Hrvata. Vodio je katoličke omladinske organizacije, a iza 1929. stvorio veliko i uticajno društvo „Križara“. Po političkoj i društvenoj ideologiji su se utopili u hrvatski fašizam. Obrazovan u Parizu, i danas se smatra najvećim hrvatskim katoličkim misliocem.

Ideja o neophodnosti da se učini kraj srpskoj etničkoj većini u Bosni i Hercegovini je aktivno i najviše vršila habzburška vlada. Od 1882. do 1903. je bila proglašena „bosanska nacija“. Nije se održala, jer su je sve tri verske strane odbacile. Muslimani će je obnoviti tek 1993, kad su pod američkim pritiskom napustili tada zvaničan etnički naziv Muslimana. Muslimani Bosne i Hercegovine su od 1868. do 1993. devet puta menjali etnički naziv svoje zajednice. Sporazumom sa srpskim vođima 1901-1902. su bili prihvatili program da su muslimani etnički Srbi, jezik i pismo srpski, doseljene katolike iseliti iz pokrajine.

Najznačajniji pokušaj radikalnog demografskog suzbijanja Srba je preduzet u ratu 1914. Sve su pokrajine u habzburškoj državi imale svoje pokrajinske vojske, kao „Honved“ u Mađarskoj, ili „Domobrani“ u Hrvatskoj. Zbog straha da bi tom pokrajinskom vojskom komandovali srpski oficiri, sa srpskim jezikom i pismom, Bosna i Hercegovina je nakon uvođenja ustava 1910. dobila dobrovoljačke „Schutz Korps“, sastavljene od katoličkih i muslimanskih dobrovoljaca. Predominantno su bili muslimanski u svojoj nošnji. Ideja je starija od 1910.

Rat protiv Srbije je strateški razrađivan u habzburškoj vojsci od 1906. Tada je uzeto pravilo da napad na Srbiju mora uslediti preko reke Drine, a ne sa severa preko Save i Dunava, kako su svi ratovi u istoriji vođeni. Istočna Bosna i zapadna Srbija preko kojih se priprema habzburški vojni pohod nakon 1906. je brdovit teren. Ima samo jednu transportnu liniju uskotračne železnice, kroz brda i tunele. Kad je u prvim bitkama rata 1914. habzburška vojska izgubila odlučujuće bitke u zapadnoj Srbiji i prepustila područje do Sarajeva srpskoj i crnogorskoj vojsci, general koji je izgubio tu strategiju je u memoarima objasnio da su razlozi za taj poraz bili politički. Vlada je nameravala da, zajedno sa invazijom Srbije, iseljava srpsko stanovništvo iz Podrinja u istočnoj Bosni. U uputstvima za rat Schutz Korps formaciji je izričito naređeno da se zajedno sa potiskivanjem srpske vojske potiskuje i srpsko stanovništvo. Nekoliko hiljada porodica pravoslavnih Srba je proterano u Srbiji.

Anonim: ,,Sinovi Vražje divizije vrebaju na Drini“ (Izvor: Jutarnji list br. 892, 11. 11. 1914.)

Početkom rata 1914. Austro-Ugarska je u Bosni i Hercegovini počela sa praksom koja se treba smatrati ranom istorijom fašizma 1941. Odmah su stvoreni koncentracioni logori za sumnjive Srbe. U evropskoj istoriji nisu postojali do toga vremena. Prvi put su ih počeli Englezi u ratu sa Burima u Južnoj Africi 1903. U isto vreme je preduzeta politika suzbijanja pravoslavnih Srba na celom području Bosne i Hercegovine. Prvi veliki masakr, koji bi se mogao smatrati da otkriva genocidne namere, desio se u selu Čelebići u Podrinju u oktobru 1914. kada je bez suđenja streljano 84 srpskih seljaka. Lokalni funkcioner Tanović koji je to uradio u hercegovačkom Avtovcu, gde je 1914. streljao bez suđenja 37 srpskih talaca, doživeo je da je njegov sin vodio masakr u fašističkoj Hrvatskoj 1941. i zbog toga od komunista kasnije bio streljan.

Genocid nad srpskim narodom, kao ni holokaust nad jevrejskim, ne bi se mogao tako surovo ostvariti 1941-1945. da nije duboko pripreman iz istorije. Antisemitizam je star koliko i hrišćanstvo, ali antijudeizam katoličke crkve koji se za nekoliko vekova sistematski ispoveda je ipak bio osnova za njegovu svetovu varijantu antisemitizma. Elementi su bili ugrađeni u politiku trijalističke reforme habzburške monarhije, na čemu radi prestolonaslednik Franc Ferdinand sa strankom Karl Luegera. U „Mein Kampf-u“ je Hitler pomenuo da je to bio pokret za koji je u mladosti imao pogrešna ubeđenja da ga treba slediti. Cela srednjoevropska građanska klasa, sa velikim delom inteligencije, pre 1914. žvače ideologiju potrebe obračuna sa demokratskim vladama. U studiji o desnom radikalizmu pre 1914. i objavljenoj 1970, češki istoričar Bedrih Levenštajn veli da nemačka srednja klasa živi od ideja o „jakom čoveku“ koji će državu voditi u stalne spoljne ekspanzije i opšte militarizovanje društva. U Bosni i Hercegovini državni funkcioneri ispovedaju potrebu stvaranja Jednog poštenog apsolutizma“ budućnosti („ein gelinder Absolutismus“). U doba Aneksione krize 1908-1909. hrvatska politika u Bosni stvara neke institucije koje će biti uskrsnute u Svetskom ratu 1941. Tada je postojala namera da se organizuje dobrovoljačka „Crna legija“ protiv srpskih pretnji. U Hrvatskoj političari Iso Kršnjavi i Ivo Pilar razvijaju upravo tada ideje o potrebi rasnog homogenizovanja buduće hrvatske države od slovenačkih granica do reke Drine.

Genocid u ratu 1941-1945, u svim varijantama strateških priprema fašističkih država, nosio je u sebi ideje i programe o diktaturama koje će izvršiti etničko i rasno čišćenje. Crkva je odigrala određenu ulogu u pripremama pobede ustaškog pokreta Ante Pavelića nad politikom Hrvatske seljačke stranke Vlatka Mačeka. Kratko vreme, dok još nije seo na tron zagrebačkog nadbiskupa, Alojzije Stepinac je stvorio „Čistu katoličku akciju“. Njeno postojanje od 1936. je otkrio jedan od njenih funkcionera, ali je istoričari nisu još temeljitije rekonstruisali. Izričito se zahtevalo da hrvatski katolici naprave konverziju od podržavanja Hrvatske seljačke stranke ka ustaškom pokretu u emigraciji, koji na revolucionaran način razara ranije federalističke planove o mestu Hrvata u preuređenoj Jugoslaviji.

Alojzije Stepinac i Ante Pavelić

Prvih dana rata 1941. nije bilo sasvim jasno koje su granice proklamovane nezavisne države u Hrvatskoj. To pita novoimenovani „komandujući general“ u Zagrebu Glez Horstenau Adolfa Hitlera na putu da preuzme tu značajnu dužnost. Hitler je verovao da će to biti reka Bosna, jer više se zbog etničkog rasporeda ne bi moglo održati. Musolinijev generalštab je razradio plan razgraničenja hrvatske države, po kome bi Hrvati imali izlaz na more u Sušaku, a Srbi u Dubrovniku. Italijanska zvanična politika, uključujući i kraljevski dvor koji je pristao da princ od Savoje postane budući hrvatski kralj, ne smatra da bi iz te države Srbi trebalo da budu isključeni. Još nije razrađeno kako su ovi planovi propali i uspostavljena država do reke Drine. Očigledno je u tom pitanju odlučujuću ulogu izvršila Sveta stolica.

Italijanska vojska je u svim izveštajima od početka okupacije upozoravala da nova hrvatska vlada vodi politiku iskorenjivanja srpskog i jevrejskog stanovništva. Videli su da to izaziva otpor u srpskim selima. Prve oružane čarke su možda starije od formalnog datuma izbijanja rata 6. aprila 1941. U aprilu 1941. se ubijaju Srbi u Bjelovaru, kroz celi maj mesec opasnost od oružane pobune zbog nasilja nad njima je iz dana u dan rasla. Prvi oružani odred je stvoren 3. juna u selu Udrežnje kod Nevesinja, gde su ustaše prethodnog dana izvršile pokolj stanovništva.

Pre nego je stvoren logor u Jasenovcu sa mrežom manjih logora po Slavoniji, ustaške vlasti su mislile da podignu jedan na donjoj Neretvi. Zbog protivljenja italijanske vojske to je izmešteno u zonu van italijanske vojne okupacije. Nacistički novinari koji su putovali kroz novu hrvatsku državu (Adolf Dresler) javno su pisali u svojim knjigama da je 1941. u Srbiju proterano 250.000 Srba. Nije sakrivano da su Jevreji bili odstranjeni iz društva i čudili su se da su u italijanskoj okupacionoj zoni bili samo naterani da nose žutu traku i Davidovu zvezdu, ali su se slobodno kretali.

Italijanska obaveštajna služba je saznala da je Glavni ustaški stan u Zagrebu izdao naređenje logornicima da se do 6. septembra mora završiti iskorenjenje pravoslavnog stanovništva i da se cela imovina mora predati porodicama muslimanskim i katoličkim. Italijani su ocenjivali da nova hrvatska vlada vodi politiku iskorenjivanja pravoslavnog i jevrejskog stanovništva. Kada je zbog ovoga u Zagreb poslat funkcioner ministarstva spoljnih poslova Luka Pjetromarki, izvestio je da politika konverzije na katoličanstvo predstavlja „fundamentalnu tačku njegovog (Pavelić) programa i da u njegov uspeh ulaže zaslepljenu veru koja ne trpi prigovora ni odlaganja“.

Genocid nad pravoslavnim i jevrejskim vernicima je nemoguće shvatiti ako se misli da je on izvršen od strane policijskih i vojnih formacija i da religiozni fanatizam nije zahvatio celo društvo. Italijani su izveštavali da u Dalmaciji katolički seljaci „sa pasijom“ ubijaju svoje srpske susede. Neposredno pred slom jugoslovenske države urednik beogradske „Samouprave“ i državni funkcioner Jovanović-Stoimirović beleži u svom dnevniku da se sarajevski Jevreji više boje svojih muslimanskih suseda, nego nemačke vojske koja dolazi. U Sarajevu je od oko deset hiljada Jevreja preživelo 1.400. Likvidirani su pre početka masovnog holokausta kako je naređen nakon konferencije na Vanzejezeru. Ocena u njujorškoj „Enciklopediji holokausta“ (pod „Sarajevo“) da je ubijanje najviše izvela hrvatska ulična rulja može biti tačna samo utoliko što su muslimani u gradu tada većinom prihvatili svoj hrvatski identitet.

Da Sveta stolica nije bila samo neobaveštena o onome što se dešava u hrvatskoj državi, svedoči zapisnik sa sastanka u Sušaku zapovednika divizije Druge armije 31. oktobra 1941: „Hrvatska se vlada odlučno orijentisala na sledeću politiku religioznog karaktera, u kojoj ima potpunu saglasnost (totale appogio) Svete stolice: prevesti najveći mogući broj pravoslavnih na katoličanstvo, a takođe i Jevreje.“ Zbog toga je zahtevano da italijanska vojska ne sme otvarati masovne grobnice poubijanih Srba, niti dovoditi nove pravoslavne sveštenike tamo gde su prethodni bili poubijani. Ni porušene crkve se nisu smele obnavljati.

Revizionistička nauka i zvanična politika novih država koje su stvorene nakon sloma jugoslovenskog i istočnoevropskog komunizma je trijumfovala što je dobila razumevanje da se istorijska istina o genocidu može zakonom odrediti. Od 12 tadašnjih evropskih vlada, 6 su formirale katoličke partije. Podignuti su spomenici koji liče na turistička svratišta za ugodan predah od putovanja. Pomen žrtava je toliko razvodnjen da se među njima više ističe narod i crkva država koje su zločin izvršile, nego oni koji su zaista stradali. Ostaje stid današnjeg doba u kome se stara nasilja i zločini rafiniraju, a zauvek ne ukidaju.

Predgovor akademika Milorada Ekmečića za „Jasenovac – zbornik radova Četvrte međunarodne konferencije o Jasenovcu“, Banja Luka – Donja Gradina, maj 2007.

Izvor: Eparhija dalmatinska

Naslov i oprema: Stanje stvari

(Sajt SPC)