Memorijali srpskim junacima balkanskih ratova i Velikog rata

Dušan Pavlović (83), sin dr Dimitrija Pavlovića, osnivača Društva za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova Srbije do 1918. godine, ustupio je „Politici” neku vrstu višedecenijskog dnevnika u kome podseća na mesta pogibije srpskih ratnika

Francuska, Tije

Pre 45 godina dr Dimitrije Pavlović (1894) i stari srpski ratnici balkanskih ratova i Prvog svetskog rata osnovali su Društvo za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova Srbije do 1918. godine. Nastojali su da se sačuvaju od zaborava svetli događaji iz istorije srpskog naroda i da se mlade generacije upoznaju sa vekovnom borbom svojih predaka za slobodu, sa njihovim stradanjem, junaštvom i beskrajnom odanošću otadžbini, kaže za „Politiku” Dušan Pavlović (83), sin osnivača ovog društva. Gospodin Pavlović ustupio je našem listu dragocen arhivski materijal, neku vrstu višedecenijskog dnevnika, u kome podseća na mesta pogibije srpskih ratnika.
– Moj otac Dimitrije bio je pukovnik, komandant artiljerijskog puka kraljeve garde. Početkom rata bio je zarobljen i deportovan u logor Hamerburg u Nemačkoj. U Beograd se vratio tek 1950, jer kao visoki predratni oficir nije bio poželjan u novom sistemu. U Nemačkoj je u međuvremenu i doktorirao, ali je tek 1970. godine ostvario svoj san, da stvori društvo za čuvanje spomenika i negovanje tradicija balkanskih ratova i Prvog svetskog rata – otkriva Pavlović.
Odmah po osnivanju Društva 1970. godine doneta je odluka da se svake godine posete naša vojnička groblja na Zejtinliku u Solunu i ostrvu Vidu na Krfu. Država Jugoslavija je od početka pomagala rad društva, kao i obični građani kojima su srpske vojničke tradicije na srcu. Država i danas pomaže ovo udruženje, ali u manjem obimu nego ranije, objašnjava Dušan Pavlović i napominje da je moguće da se stanje pojedinih memorijala u međuvremenu delimično promenilo.
– Putovanje je obavezno obuhvatalo Solun, Krf i Atinu, gde je bila uključena poseta našoj ambasadi u Atini. Naše društvo nije razdvajalo kontinuitet ratova Prvog i Drugog svetskog rata. Uvek smo pre odlaska u Grčku posećivali i polagali vence na spomenike NOB-a iz Drugog svetskog rata, u Jajincima, Kragujevcu, Kraljevu, Gornjem Milanovcu, Nišu, Bojniku i drugim mestima. U program putovanja u Grčku, obavezno je bila uključena poseta spomeniku na Zebrnjaku kod Kumanova gde smo polagali vence. Spomenik je podignut srpskim vojnicima iz Prvog balkanskog rata 1912, povodom bitke kod Kumanova u kojoj je poginulo oko 22.000 srpskih vojnika. Spomenik koji je bio visok 27 metara projektovao je arhitekta Korunović i tu su smeštene kosti izginulih srpskih vojnika – započinje Dušan Pavlović svoju pripovest o memorijalima srpskih junaka.

FRANCUSKA
Na poziv Udruženja francuskih ratnih veterana „Memorijal Istočnog fronta“, naše društvo svake godine odlazi u Pariz na svečanost koja se održava 11. novembra na dan potpisivanja primirja u Prvom svetskom ratu. Tada se obavezno odlazi na Srpsko vojničko groblje iz Prvog svetskog rata, koje se nalazi u Tijeu, na periferiji Pariza. Na ovom groblju nalazi se 748 umrlih srpskih ratnika pojedinačno sahranjenih, sa nadgrobnim spomenicima. Posle održanog verskog pomena, polažu se venci. Tom prilikom se takođe polaže i venac na spomenik francuskim vojnicima iz Prvog svetskog rata koji se nalazi na teritoriji opštine Tije.
U čast praznika dana primirja u Prvom svetskom ratu 11. novembra, naše društvo polaže venac na grob Neznanog junaka ispod Trijumfalne kapije u Parizu.
Venac se takođe polaže i na Spomenik kralju Petru Prvom i Aleksandru koji je podignut u Parizu na ulazu u Bulonjsku šumu.
U mestu St. Mandrijer, kod Tulona, nalazi se francusko-italijansko vojničko groblje. Na ovom groblju sahranjena su i 22 srpska ratnika u posebnim grobovima i sa nadgrobnim pločama.

ALŽIR
U mestu Deli Ibrahim nalazi se srpsko vojničko groblje na kome su sahranjena 324 umrla srpska ratnika u posebne grobove, sa nadgrobnim spomenicima. Na groblju je podignut i centralni spomenik na kome su uklesana 337 imena umrlih ratnika. Prvobitno groblje se nalazilo u Kap Matifu. Na zahtev Alžira groblje je dislocirano 1982. godine.

TUNIS

Tunis, Menzel Burgiba

Godine 1985. naše društvo posećuje i polaže venac na Srpsko vojničko groblje iz Prvog svetskog rata koje se nalazi u mestu Menzel Burgiba. Na tom groblju sahranjeno je oko 1.200 umrlih srpskih ratnika. U mestu Bizerti takođe se nalazi groblje srpskih vojnika iz Prvog svetskog rata, gde je sahranjeno preko 600 umrlih srpskih ratnika.

GRČKA

Grčka, Zejtinlik u Solunu

Ostrvo Vido. Na Krfu na ostrvu Vido, gde se nalazi Mauzolej u kome počiva u ugrađenim kasetama 1.232 srpska vojnika, a u vrećama su kosti 1.532 vojnika, koje su uzidane u bočne piramide, u prisustvu najviših crkvenih, civilnih i vojnih vlasti grada Krfa, uz počasni vod grčke mornarice i orkestra grada Krfa, polažu se venci.
Takođe se spuštaju venci sa feribota u Jonsko more između ostrva Vida i grada Krfa u „Plavu grobnicu“ uz zvuke brodske sirene i recitovanje istoimene Bojićeve pesme. Pretpostavlja se da je ovde porinuto u more – sahranjeno oko 10.000 umrlih srpskih vojnika.
U toku boravka na Krfu, obavezno se posećuje selo Guvija (Govino), mesto gde se 1916. godine iskrcavala srpska vojska sa povlačenja iz Srbije preko Albanije u zimu 1915. godine. Na ovom mestu naše Društvo je postavilo ploču sa natpisom na srpskom i grčkom jeziku, koja je svečano otkrivena uz prisustvo dosta starih srpskih ratnika i boraca iz Drugog svetskog rata i mnogobrojnih potomaka tih ratnika 1975. godine.
U programu je bila predviđena i poseta dvorcu „Ahileon“, gde je prilikom boravka naše vojske na Krfu 1916. godine bila smeštena bolnica za srpske oficire.
Zejtinlik – Solun. Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku izgrađeno je po idejnim skicama arh. Aleksandra Vasića, koje je razradio arh. Nikolaj Krasnov. Svi radovi na izradnji mauzoleja i uređena groblja izvođeni su pod rukovodstvom arh. Budimira Hristodula. Zejtinlik obuhvata površinu od 7.000 m2. Radovi su obavljani od 1933. do 1936. godine, kada je 11. novembra, na Dan primirja u Prvom svetskom ratu, obavljeno svečano osvećenje Mauzoleja sa kapelom i kosturnicom. Mauzolej je građen u srpsko-vizantijskom stilu i zajedno sa kosturnicom i kriptom zauzima površinu od 600 m2.
Zidovi u kapeli obeleženi su natpisima svih jedinica koje su učestvovale u proboju Solunskog fronta. Kripta sa kosturnicom nalazi se ispod kapele. Stepenicama se ulazi u podzemnu prostoriju iz koje se račvaju hodnici sa betonskim pregradama u kojima su smešteni kovčežići sa ostacima palih ratnika. Oni su ekshumirani sa 250 grobalja širom ratnih poprišta od 1916. do 1918. godine. U kripti je sahranjeno 5.580, a napolju u 10 parcela sahranjeno je 1.735 srpskih ratnika.
Materijal za izgradnju mauzoleja i groblja donet je iz Jugoslavije (za krstače – Momin kamen kod Džepa, granit za ploče iz Kadine luke, a cement iz Beočina). Čempresi su doneti sa Hilandara.
Iza Mauzoleja nalazi se popularno nazvano „Partizansko groblje“, gde je u dve zajedničke grobnice sahranjeno 126 interniraca umrlih i pobijenih u logorima blizu Soluna u Drugom svetskom ratu. Na Zejtinliku se nalaze i saveznička vojna groblja, i to: francusko, rusko, englesko i italijansko.
Polaganje venaca na Mauzolej na Zejtinliku vrši se uz sve vojne počasti sa intoniranjem himni. Polaganju venaca pored crkvenih, građanskih i vojnih vlasti grada Soluna, prisustvuju i predstavnici savezničkih zemalja. Naše Društvo obavezno polaže venac i na Partizansko groblje. Odmah po polaganju venaca na Zejtinliku odlazi se na polaganje venaca na spomenik izginulim grčkim ratnicima iz Balkanskog i Prvog svetskog rata, koji se nalazi u krugu jedne vojne jedinice u Solunu.
Spomenik na Polikastronu. Na glavnom putu od Soluna prema Jugoslaviji (Srbiji), kod sela Polikastrona, blizu granice, podignut je petougaoni spomenik svih zemalja saveznika iz Prvog svetskog rata, koji su učestvovali u proboju Solunskog fronta. Spomenik kao obelisk svečano je otvoren 1977. godine. Na svakoj strani postoji natpis na srpskom, grčkom, francuskom, engleskom i italijanskom jeziku, gde je ispisano zbog kojih događaja je podignut ovaj spomenik.
Na travnatom uzvišenju, odmah do spomenika, podignute su spomen biste Elefterihu Venizelosu, predsedniku vlade, koji je Grčku uveo u Prvi svetski rat na strani saveznika i Nikole Pašića, predsednika srpske vlade iz tog perioda.
I ovde kao i u Solunu, na Zejtinliku, svake godine uz sve crkvene, građanske i vojne počasti, uz intoniranje himni svih zemalja učesnika proboja Solunskog fronta, pored našeg Društva, vence polažu delegacije svih savezničkih zemalja.

AUSTRIJA

Austrija, Mathauzen

Ašah. Srpsko vojničko groblje na kome je sahranjeno 5.360 vojnika.

Mauthauzen. Vojničko groblje na kome je sahranjeno preko 6.500 umrlih srpskih ratnika iz Prvog svetskog rata. Na groblju, pored pojedinačnih grobova, na posebnoj parceli postoji i pet humki obeleženih kamenim gromadama sa uklesanim tekstom, kao i spomen-kapela i centralni spomenik.
Nežider. Spomen-piramida na groblju posvećena umrlim ratnicima zarobljenicima u Prvom svetskom ratu. Od 10.000 srpskih logoraša, umrlo je oko 6.000, koji su bili sahranjeni na groblju koje je posle Drugog svetskog rata preorano i uništeno. Spomenik je podignut 1955. godine od strane preživelih bivših interniraca iz nežiderskog logora.
Pored ova tri mesta koja su posećena i u mestu Boldogasonj (Freuenkirhen) postoji groblje u koje je sahranjeno preko 6.000 zarobljenika umrlih u logoru u Prvom svetskom ratu.

MAĐARSKA

Sekešfehervar, na Pravoslavnom srpskom groblju nalaze se grobovi 76 umrlih naših ratnika iz Prvog svetskog rata.
Pored ovog mesta, naša vojnička groblja ratnih zarobljenika postoje u mestima koje nismo posetili: Segedin (na pravoslavnoj parceli gradskog groblja u pojedinačnim grobovima sahranjeno je 560 umrlih vojnika), Šapronbanfalva (50 nadgrobnih spomenika na Savezničkom vojničkom groblju), Šikloš (na Pravoslavnom groblju sahranjeno je 30 umrlih srpskih ratnika).

ČEŠKA
Olomouc, srpsko vojničko groblje gde su sahranjeni posmrtni ostaci 1.350 naših ratnika koji su pomrli po logorima u Moravskoj i Šleskoj.
Trenčin, spomen-kosturnica u kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci 264 srpska zarobljenika.
Takođe smo postili i tvrđavu u Terezinu, gde je posle Sarajevskog atentata na princa Ferdinanda doveden atentator Gavrilo Princip. U jednoj od zatvorskih ćelije mučen je i umoren. U maloj ćeliji tada je bio pano sa postavljenim slikama i lanci kojima je bio okovan Gavrilo Princip. Posle polaganja venaca, kod svih prisutnih ostaće u trajnom sećanju spontani i nadahnuti govor koji je održao stari srpski ratnik – narednik mitraljezac Drinske divizije Živojin Lazić iz sela Sanković kod Mionice.
U mestu Jindrihovice, koje nismo posetili, postoji spomen-kosturnica u kojoj je u posebnim drvenim sanducima sahranjeno 7.100 (posmrtnih ostataka) srpskih ratnih zarobljenika umrlih u Prvom svetskom ratu.

RUMUNIJA
Mesto Medžidije. Spomen-kosturnica palim ratnicima Prve srpske dobrovoljačke divizije u borbama od 25. avgusta do 19. septembra 1916. protiv austrougarske vojske. Računa se da je u kosturnici sahranjeno oko 8.000 ratnika.
Arad. Spomenik i grobovi umrlih naših vojnika za vreme Prvog svetskog rata na Pravoslavnom groblju. U Aradu i okolini za vreme Prvog svetskog rata nalazio se zarobljenički logor. U njemu je od tifusa i drugih bolesti umrlo preko 2.000 ratnih zarobljenika. Na aradskoj tvrđavi takođe su sahranjivani umrli zarobljenici.
Fagaraš. Grobovi devetorice vojnika u pet grobova, palih u Prvom svetskom ratu. Stanje ovih grobova još je nepoznato.
Satu Mare. Zajednička grobnica 316 palih vojnika u Prvom svetskom ratu. Stanje nepoznato.

SLOVAČKA

Slovačka, Čalovo (Nađmeđer)

Čalovo (Nađmeđer) nalazi se groblje na kome je sahranjeno 7.000 umrlih srpskih i crnogorskih zarobljenika iz Prvog svetskog rata. Samo manji deo groblja na kome se nalazi kapela je ograđen. Ostali deo je zapušten i neuređen.

ALBANIJA
Vojnička groblja iz balkanskih ratova i Prvog svetskog rata bilo je u mnogim mestima ove susedne zemlje. Od njih su značajnija groblja u Skadru, Tirani (zajednička kosturnica u kojoj je sahranjeno 400 palih ratnika u Balkanskom i Prvom svetskom ratu), Korči (groblje iz oba svetska rata), Leši, Kuvaji, Draču, a u Arti (selo kod Valone) nalazila se zajednička grobnica umrlih u prihvatnom logoru pre odlaska naših ratnika za Krf (januar–mart 1916. godine). Iznad ove grobnice bila je ploča sa tekstom. Da li su navedeni spomenici sačuvani i u kakvom se stanju, nalaze nema podataka.

BUGARSKA
Spomen-kosturnica palim srpskim vojnicima i zarobljenicima u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. U kosturnici je sahranjeno nekoliko stotina palih i umrlih srpskih ratnika. Kosturnica se nalazi na groblju u Sofiji na ograđenoj parceli.

NEMAČKA
U južnom delu na putu između Minhena i Štutgarta nalazi se mesto Ulm. Na groblju u Ulmu podignut je Spomenik srpskim vojnicima, logorašima iz Prvog svetskog rata. Tu je sahranjeno 136 ratnika zarobljenika.

Izvor: POLITIKA

Vezane vijesti:

Manastirec, zločin koji traje i danas

Zejtinlik: Legende o junaštvu srpskih ratnika nastavljaju da žive

Vardište: Glancaju spomenik junacima

Prvi Svjetski rat – Jadovno 1941.