JUGOSLOVENSKA VOJSKA U OTADžBINI I JEVREJI – PRILOG ZA ISTRAŽIVANjE

Jevrejski narod je kroz svoju dugu i tragičnu istoriju doživeo mnoga stradanja i iskušenja. Ipak niti jedan progon nije se mogao meriti sa nacističkim pogromom kojim je ceo jevrejski narod predat uništenju. 
Posebno težak položaj Jevreja bio je u Srbiji. Zemlja zahvaćena oružanim ustankom i sama izložena strašnim represalijama davala je nacistima dobar izgovor da se, još pre donošenja odluka o „konačnom rešenju“, otpočne sa likvidacijom celokupne jevrejske populacije.
Bez sumnje je da je uništenje Jevreja plod odluka okupacionih vlasti[1]. I ceo sistem uništenja odvijao se pod direktnom upravom i uz angažovanje isključivo nemačkih policijskih organa.
Ipak ovakva politika nemačkog okupatora imala je podršku jednog dela vlasti i stanovnika Srbije.
Jedina politička snaga koja je u međuratnom periodu svojom ideologijom mogla biti nosilac antisemitizma bila je organizacija „Zbor“ koju je predvodio Dimitrije Ljotić. Ipak njena politička moć bila je veoma ograničena i na parlamentarnim izborima 1935 godine lista Dimitrija Ljotića je dobila 27.705 glasova odnosno 0,89% a na izborima 1938. godine Pokret „Zbor“ Dimitrija Ljotića dobijo je 30.734 glasa odnosno 1,01% glasova. Zbog ovako loših rezulatata nije ušla u parlament jer nije prešla cenzus od 40.000 glasova[2]. U normalnim, demokratskim, prilikama ona bi i nadalje tavorila u predvorju parlamenta bez moći da utiče na bilo kakve značajne državne odluke.
Okupacijom Srbije ove snage su dobile priliku da se stave u službu okupatoru služeći i njegovim antisemitskim merama. Okupator im nije dozvolio da se iskažu u sprovođenju direktnih antisemitskih mera. Da li zbog nepoverenja ili zbog ličnog zadovoljstva, tu privilegiju zadržao je isključivo za sebe.

Srpske kvinsliške vlasti su svoj antisemitizam pokazivale na dva nivoa:
Kroz realizaciju antisemitskih mera koje je propisao okuaptor. Policijske vlasti, naročito za to formirano VII odeljenje specijalne policije, otkrivale su prikrivene Jevreje[3] a briga o potrebama Jevreja u logoru Sajmište (za šta su bile zadužene srpske vlasti) do njihovog uništenja u maju mesecu 1942. godine bila je nedovoljna[4]. Posebno je karakterističan slučaj upućivanja u logor na Banjici grupe od dvanaest, zbog zdravstvenih razloga, otpuštenih oficira-ratnih zarobljenika. Oni su direktno sa stanice upućeni u logor a ubrzo i u Jajince gde su streljani kao taoci. Za streljanje su odgovorni Nemci ali je njihovo izručenje bilo u nadležnosti kvinsliške vlade Milana Nedića.
Podržavanje opšte antisemitske klime u kojoj su Jevreji optuživani za sva zla koja su zadesila čovečanstvo. Na vidnim mestima su isticani plakati otvorene antisemitske sadržine. Štampana su mnoga antisemitska dela (pa i zlosretni esej Jaše Tomića „Jevrejsko pitanje“)[5].
Propaganda je nastojala da se za sve sukobe, patnje i zločine u Srbiji okrive pripadnici drugih naroda, veoma često Jevreji[6]. U tom cilju organizovana je i specijalna „antimasonska izložba“ na kojoj su od 22.oktobra 1941.godine pa do 18.januara 1942.godine građanima predočeni podaci, naravno potpuno izmišljeni, o zaverama i štetnom radu Jevreja, masona i komunista.

Naravno da se velika većina građana Srbije gnušala ovakvih postupaka. Jevreji su skrivani, pružana im je pomoć u nabavci lažnih dokumenata a čak su i državni zvaničnici pružali pomoć pojedinim Jevrejima[7] obično pružajući im podršku da napuste Srbiju i pređu u italijansku okupacionu zonu gde je tretman Jevreja bio znatno blaži.

Odluka Skupštne Srbije od 21.decembra 2004. godine, da se Izmenama i dopunama zakona o pravima boraca, ratnih invalida i članova njihovih porodica, prizna pravo boraca i pripadnicima Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) aktuelizovala je sporenja o karakteru rata na prostorima Srbije favorizujući njegovu sliku kao građanskog rata. U tom ratu, pored borbe protiv okupatora, težište je bilo na borba za prevlast između dva sukobljena antifašistička pokreta težišna.

U ovim raspravama i međusobnim optuživanjima odnos prema Jevrejima nije bez značaja. Jevreji kao najveći stradalnici Drugog svetskog rata postali su „svojevrstan lakmus“ kojim se otkriva prisustvo fašizma u nekoj sredini. Zbog toga nije bez značaja otkriti kakav je odnos Ravnogorskog pokreta, JVuO i njenog komandanta generala Dragoljuba Mihajlovića bio prema Jevrejima i antisemitizmu.
Komunistički pokret i NOViPOJ su svoju privrženost antifašizmu dokazali između ostalog i prisustvom značajnog broja Jevreja u svojim redovima od kojih su neki bili i na visokim vojnim i političkim dužnostima[8]. Na prostorima bivše Jugoslavije jevrejska zajednica je dala 149 nosilaca „Partizanske spomenice“, 10 narodnih heroja i 14 generala. Na teritoriji Srbije (bez Bačke) u operativnim jedinicama NOVJ bilo je 521 borac od kojih je 189 poginulo u ratu a u pozadinskim 216 od kojih je 112 dalo svoje živote[9]. Zbog svojih prokomunističkih uverenja veliki broj Jevreja je prišao komunitičkom-partizanskom pokretu u kome su zauzeli značajna mesta u sanitetskoj službi ili kao politički radnici. Među poginulih 392 borca sa teritorije cele Jugoslavije njih 201 su bili medicinari a čak 68 politički komesari. Procentualno, jevrejska zajednica je u ratu dala veći broj pripadnika od drugih naroda na prostoru Jugoslavije.

Jevreji su od samog početka bili pripadnici i drugog antifašističkog pokreta. Kada se 6. maja 1941. godine na Tari, odlaskom malodušnih, konačno oformila grupa od sedam oficira i 24 podoficira i vojnika pod komandom generala Mihailovića u njoj je bio i jedan Jevrejin. Radilo se o Benjaminu Samokovliji[10], Jevreju iz Bosne u grupi poznatom po nadimku „Džili“ (po poznatom italijanskom pevaču). Bio je omiljen među drugovima a sa prvom grupom „četnika“ dobrovoljno se vratio za Bosnu[11].
Kada je pukovnik Mihailović pod pritiskom nemačke ofanzive, u mesecu novembru, pokušao pregovorima da otupi oštricu nemačkih napada i dobije u vremenu, komandant nemačkog upravnog štaba general Harold Turner je njegove predloge ocenio kao neiskrene između ostalog i zbog toga što se „kod Mihailovića nalaze Jevreji koje on štiti“[12].
Sem kod Jevreja koji su od ranije bili povezani sa komunističkim pokretom opšti stav o oba antifašistička pokreta bio je da se priključe onom sa kojim prvo stupe u vezu, kako je to u zapisniku pred specijalnom policijom izjavio dr Kurt Levi:“Namera mi je bila da uhvatim vezu bilo sa četnicima bilo sa partizanima i u tu svrhu raspitivao sam se kod seljaka o kretanju naoružanih ljudi“[13]. Jevreji oficiri Vojske Kraljevine Jgoslavije pokušali su da se povežu sa odredima generala Mihailovića[14].
Poznata su i dva dokumenta koja na jasan način svedoče o odnosu rukovodstvu JVO a posebno generala Mihailovića prema Jevrejima.
Prvi je raspis svim jedinicama JVuO koji je general Mihailović uputio 7.aprila 1944. godine i kojim je upozorio na slučaj antisemitizma u jednom od ravnogorskih časopisa i najstrože naredio da se spreči svaki takav gest na kraju upozoravajući da će se sa onima koji bi širili takvu propagandu postupiti po „zakonu“ kao da propagiraju ideje ljotićevaca, što je u ratnim uslovima bila najozbiljnije upozorenje.
„RASPIS: svim jedinicama Jugoslovenske vojske u Otadžbini 7.4.1944. Tel. br. 884 U jednom od naših listova kao da se oseća nota antisemitizma To je, pak, načisto da naš pokret ne sme poći tim putem. U ovom ratu stradali su Jevreji gore nego mi Srbi, a mi nismo nikada bili protiv onoga ko strada, pa nećemo ni sada. U nas se nikada nije postavljalo pitanje Jevreja, već pitanje režima. Ako ne valjaju režimi, ne valjaju ni Jevreji, a ako su solidni režimi i dobar upravni aparat, valjaće i Jevreji. Ali, u prvom redu treba da valjamo mi Srbi. Antisemitski napad ne sme da se pojavi ni u štampi ni u propagandi. Zabranjujem svaku grdnju, kao i raspirivanje mržnje prema Jevrejima u govorima, na javnim sastancima ili privatno po kafanama prilikom iznošenja mišljenja pojedinaca. Jevreji su ljudi kao i ostali narodi, a u ovom ratu stradali su više čak i od nas Srba. Ako već kao pravi hrišćani ne možemo da razvijemo bratsku ljubav prema Jevrejima, onda ne treba ni da raspirujemo mržnju prema njima.
Sa svakim onim koji bude u ma kom pogledu ma šta rekao s namerom da to bude protiv Jevreja, smatraću kao rad na ostvarenju programa ljotićevaca, te ću sa ovakvim postupati po zakonu i nadležnosti. Čiča“[15]
Drugi je saopštenje komiteta Jevreja, koji se nalaze u JVuO, od 4. juna 1944. godine, a kojim je odato priznanje generalu Mihailoviću na njegovim naporima u zaštiti Jevreja.

Broj biltena 185, poslato 4.6.1944. u 22.00
Broj 1 biletena „Demokratska Jugoslavija“
Jevreji iz Čehoslovačke, Mađarske, Rumunije i Jugoslavije, koji su sa nama, formirali su specijalni Komitet, i postavili sebi zadatak da se predstave Jugoslovenskim vojnim zvaničnicima u našoj zemlji, i da vode Jevrejske poslove u inostranstvu.
Članovi ovog komiteta su:
Jandrih Hegel , iz Berhova, kao rpedstavnik Čehoslovačkih Jevreja
Dr. Ing. Ferenz May, iz Segedina, koji predstavlja Mađarske Jevreje
Emil Lauber, koji predstavlja Rumunske Jevreje i
Manojlo Irich , iz Novog Sada koji predstavlja Jevreje iz Jugoslavije .
Komitet je izdao sledeće saopštenje u ime Jevreja koji se nalaze u Jugoslovenskoj vojsci:
1 Jevreji iz Čehoslovačke, Mađarske, Rumunije i Jugoslavije, koji se sada nalaze u Jugoslaviji, bore se za demokratiju, rame uz rame sa vojnicima Jugoslovenske vojske, pod komandom generala Mihailovića, a protiv zajedničkog neprijatelja Ujedinjenih nacija, Nemčke i njenih saveznika.
2. Jevreji, građani Čehoslovačke, Rumunije i Mađarske se bore u specijalnim Jevrejskim odredima koji su pridruženi Jugoslovenskoj vojsci.
3. Jevreji, građani Kraljevine Jugoslavije, se bore kao ravnopravni borci u jedinicama Jugoslovenske vojske, u duhu tradicije iz prošlih ratova za slobodu.
4. Svi Jevreji ponovo izražavaju svoju zahvalnoist generalu Draži Mihailoviću i njegovim podređenim oficirima, koji su uvek izuzetno blagonakloni prema svojim sugrađanima koji beže od Nacističkog terora, i koji uprkos svim žrtvama, spsavaju Jevreje iz Nemačkih ruku. [16]

Veoma interesantan, a do sada neobjavljen je dokument pod nazivom „Misli o manjinskim problemima uopšte“ sačinjen za potreba Centralnog nacionalnog komiteta Ravnogorskog pokreta u proleće 1944. godine. Autor referata je nepoznat a on je svrstan uz referet „Današnji položaj i uloga pojedinih srpskih oblasti u stvaranju homogene srpske države“.
Za razliku od odnosa prema većini drugih nacionalnih manjina koji je negativan, čak i šovinistički, odnos prema Jevrejima je dosta umeren.

„JEVREJI
Po popisu od 31.januara 1921. godine bilo je u Jugoslaviji 64746 Jevreja (0,54% od celokupnog stanovništva). Po popisu od 31. marta 1931. godine bilo ih je 68405 duša ili 0,49%. U tom periodu, dakle, njihov broj je porastao samo za 3659 ili za 5,6%. I kad se uzme u obzir da je u tom periodu bilo i znatnog doseljavanja Jevreja iz inostranstva (osobito iz Soluna), ali i iseljavanja u Palestinu, njihov prirodni priraštaj izgleda znatno manji nego kod ostalog stanovništva, a to se može objasniti da su oni u pravom smislu gradsko stanovništvo. Prema tome, kod nas nije postojala opasnost od brojnog širenja Jevreja. Jevreji koji su se bili doselili iz Nemačke posle 1934. predstavljali su samo prolaznu pojavu. Svi Jevreji u Jugoslaviji su živeli rastureni po gradovima, ali tako da ni u jednom naselju nisu imali ni apsolutnu ni relativnu većinu.
Od 68405 Jevreja, koliko ih je 1931. bilo u čitavoj Jugoslaviji, njih 47633 (dakle dve trećine) živelo je u srpskim zemljama. Svojim brojem oni nisu predstavljali nikakvu opasnost. Na njih je bila povika, osobito pod dejstvom antisemitske propagande, zbog njihove uloge u javnom privrednom i političkom životu, koji je nesrazmerno veći nego što bi to odgovaralo njihovoj brojnoj snazi. Međutim, položaj i držanje Jevreja u čitavoj Srbiji bili su takvi da se na njih ne možemo žaliti. Naši Jevreji su se sa mnogo dobra odužili Srbiji za gostoprimstvo i sa nama zajedno stradali. Oni će nam nesumnjivo i u buduće biti prijatelji i od koristi. (Podvukao D.K.)
Za vreme okupacije 1941-1944. Jevreji u srpskim zemljama su gotovo sasvim uništeni. Oni koji se vrate biće tako malobrojni i tako materijalno upropašteni da ne samo neće biti nikakva opasnost nego ćemo biti dužni i da ih pomažemo.[17]“

Ne samo na osnovu ovih dokumenata već i na osnovu svedočenja mnogih savremenika nedvosmisleno se može potvrditi da ravnogorski pokret u celini nije bio antisemitski raspoložen i da je njegovo rukovodstvo nastojalo da podrži sve Jevreje na teritoriju koju je kontrolisala JVuO. Svaki Jevrej koji bi se obratio predstavnicima JVuO bio je uzet u zaštitu ili prebačen na „slobodnu teritoriju“[18]. Lični lekar generala Mihailovića, ujedno sanitetski referent, bio je Jevrejin Tibor Goldvajn koji je sa suprugom Anom rat proveo u neposrednom Mihailovićevom okruženju[19]. Jevreja lekara bilo je u više korpusa JVuO[20] (Od Rasinskog do Ozrenskog) a bilo ih je i na drugim dužnostima. Kako su Jevreji mahom bili obrazovani ili su posedovali specifična znanja bili su uglavnom angažovani na neboračkim dužnostima (na primer fotograf 1.boljevačke brigade Timočkog korpusa)[21].
Jevreji su, obično pod lažnim, posrbljenim, imenima bili pripadnici jedinica JVuO i na područjima van Srbije[22]. Jevreji iz Hercegovine su uzvraćajući na novogodišnju čestitkama svojih sunarodnika iz SAD za novu 1944. godinu odgovorili proglasom u kome se između ostalog kaže: „Jevreji koji se bore u jedinicama Jugoslovenske vojske šalju pozdrav američkim Jevrejima i izražavaju najbolje želje za Novu godinu. Srećni smo što se borimo pod komandom generala Mihailovića protiv neprijatelja Jugoslovenskog naroda. Od svoje braće u Americi očekujemo punu pomoć kako bi smo mogli postići zajednički cilj. Demokratske slobode i kaznu za zločince… [23].
Ipak, najviše Jevreja bilo je u jedinicama JVuO u istočnoj Srbiji, Bili su to uglavnom begunci iz Borskog rudnika koje su prihvatale okolne jedinice. Postojali su planovi da se, u pogodnom momentu, prepadom oslobode zatočenici a u tom cilju je bila pripremljena i grupa od tridesetak „intelektualaca“ kao jezgro buduće jevrejske jedinice[24]. Saopštenjem u emisiji telegrafske agencije „Nova Jugoslavija“ od 30.04.1944. godine objavljeno je odobrenje da se u sastavu JVuO formira posebna jevrejska jedinica. Predstavnici Jevreja iz Bora uputili su preko štaba Krajinskog korpusa molbu jervejskim udruženjima u SAD da im se pruži materijalna pomoć – u oružju, kako bi uspešno organizovali ustanak[25].
U okviru borbe protiv saradnika okupatora, ilegalci JVuO su 18. maja 1944. godine, izvršili atentat i ubili Cvetana Đordjevića Ceku, pomoćnika ministra unutrašnjih poslova u vladi Milana Nedića, nadležan za državnu bezbednost koji se, između ostalog, isticao i u revnosnom izvršavanju antijevrejskih mera propisanih od okupacionih vlasti.

Da li je li je bilo slučajeva da su Jevreji bili žrtve pripadnika ravnogorskog pokreta?
U izveštajima Nikole Kalabića može se pronaći da su pripadnici njemu potčinjenih jedinica u blizini Mionice ubili jednu Jevrejku koja se uputila „komunistima“ noseći sa sobom sanitetski materijal. Istovremeno u istoj toj Mionici skrivao se pod zaštitom ravnogoraca Jevrejin Marko Rajcer, rukavičar iz Beograda[26].
Bilo je slučajeva da je u borbi ili van nje neko od Jevreja koji su bili pripadnici komunističkog pokreta bio žrtva pripadnika JVuO[27] ali isto tako i primera da je neko od Jevreja, kao pripadnik komunističkog-partizanskog pokreta u borbi ili van nje lišio života nekog Srbina[28]. Ni jedna ni druga stvar ne mogu se genarilozovati.
Kao primer tragičnog položaja Jevreja, koji su se progonjeni od Nemaca našli u vrtlogu građanskog rata, svedoči i sudbina Josifa Anafa. On se sa porodicom, nakon okupacije, sklonio iz Beograda u Požegu pa u Arilje u nadi da će izbeći progon. Potkazani od sugrađana njegov sin Ješa i zet Eškenazi su bili uhapšeni pa uz pomoć podmićivanja oslobođeni. Na kraju su sinovi Ješa i Isak uz pomoć falsifikovanih dokumenata i pod srpskim imenima preko Skoplja otputovali u Albaniju i uspeli da prežive rat. Svi ostali članovi porodice ugušeni su na Sajmištu ili streljai na Banjici uključujući i Josifa koji je streljan 3.avgusta 1942.godine. Sve to nije bilo dovoljno da se Anaf, odlukom Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača ne nađe na listi zločinaca[29]. Za zločinca ga je preporučilo što se u jednom trenutku našao na „pogrešnoj“ strani u građanskom ratu na tlu Srbije i bez obzira na to što su ga po nalogu Nemaca uhapsili upravo nedićevi četnici i sproveli u Beograd[30].
JVuO je bila vojska svih građana Kraljevine Jugoslavije koji su se stavili pod njen barjak. Svaki Jevrejin koji se odlučio da joj pristupi bio je dobrodošao[31]. Istovremeno ne samo da nije bilo nikakvog rasno ili versko motivisanog progona Jevreja od strane pripadnika JVuO već su oni uzimani u zaštitu kad god je to bilo moguće. Apsurdno zvuči ali je i tačno, kada su Jevreji bili žrtve ideološkog progona to je samo potvrdilo da su tretirani ravnopravno kao i Srbi prema kojima je u građanskom ratu ipak bila uperena oštrica ove bratoubilačke borbe.

General Mihailović je kao ministar vojske i mornarice i načelnik štaba Vrhovne komande bio pretpostavljeni nad još dve strukture Vojske kraljevine Jugoslavije, Jugoslovenskom vojskom u zarobljeništvu i Jugoslovenskom vojskom u inostranstvu.
Jevreji su bili značajno zastupljeni u oficirskom koru vojske Kraljevine Jugoslavije. Od 476 aktivnih oficira iz reda nacionalnih manjina njih 212 (45%) bili su Jevreji a od 2786 rezervnih oficira Jevreja je bilo 1460 (52%)[32]. Nakon sloma Kraljevine Jugoslavije i kapitulacije njene vojske u aprilskom ratu 1941. godine u zarobljeničke logove je odvedno preko 400 oficira Jevreja. Većina oficira je bila smeštena u logorima u Nirnbergu i Osnabriku[33] i prema njima u početku nisu primenjivani diskriminacioni postupci. Početkom 1942. godine nemačke vlasti su otpočele sa diskriminacionim merama, protivnim Ženevskoj konvenciji iz 1929. godine koja je zabranjivala diskriminaciju zarobljenika po verskoj i rasnoj pripadnoasti, izdvajanjem Jevreja u posebne paviljone (zloglasni paviljon „D“ u logoru Osnabrik sa barakama 37 i 38 samo za Jevreje) i naređujući im da moraju nositi posebne oznaku.

Sve ove mere kao i česta preseljenja zarobljenika nisu mogla slomiti čvrst antifašistički duh zarobljenika Jevreja. Zahvaljujući međunarodnom nadzoru i solidarnosti ogromne većine drugih zarobljenika Jevreji – ratni zarobljenici izbegli su uništenje[34].

Jevreji koje je kapitulacija Jugoslovenske vojske zatekla u inostranstvu ili su uspeli da izbegnu iz zemlje odmah su se uključili u antifašističku borbu. Jevreji, činovnici u međunarodnim predstavništvima nastavili su rad pod pokroviteljstvom izbegličke vlade u Londonu i Kairu. U leto 1944. godine oni su se, u okviru unatarpolitičkog raslojavanja, izjasnili „za Tita“ i pristupili NOP-u.
Posebno je interesantno učešće Jevreja kao pripadnika 10. Indijske divizije. U okviru ove divizije, u logoru između Gaze i Jerusalima, nalazio se motorizovani bataljon sastavljen od Slovenaca koji su zarobljeni kao pripadnici italijanske vojske i koji su se izjasnili za stupanje u Jugoslovensku vojsku. Oficiri su im bili uglavnom Slovenci ali je bilo i „ prilično Jevreji, naših državljana, ili bivših državljana iz Palestine“[35].

REZIME

General Mihailović je sebe i svoje pristalice smatrao delom antifašističke koalicije, izvršavao je naloge izbegličke vlade koja se nalazila u Londonu pod direktnom kontrolom Britanaca. Delom i zbog toga, a još više jer general Mihailović i ogromna većina njegovih saradnici nisu gajili antisemitska osećanja, pripadnici JVuO smatrali su Jevreje kao najveće žrtve nacizma i pružali su im svaku moguću pomoć i podršku. I Jevreji koji su izbegli nemačke progone nalazili su pomoć i zaštitu od pripadnika JVuO, uključivali se u njihove jedinice i pružali im podršku.
Grneral Mihailović se nalazio na čelu jedne heterogene i decentralizovane organizacije u kojoj nije uvek bilo moguće ostvariti punu kontrolu nad svojim snagama. Zbog toga se ne može isključiti mogućnost da je pojedinačno moglo doći do slučaja netrpeljivosti prema Jevrejima. Posebno u uslovima građanskog rata Jevreji komunisti mogli su biti identifikovani sa političkim protivnicima – komunistima i tako izloženi progonu. Na isti način i Jevreji komunisti mogli kao svoje neprijatelje identifikovati pripadnike JVuO, bez obzira što su oba pokreta i komunistički i nacionalistički bili u suštini antifašistički.

[1] Nemačke vlasti su već od 16. aprila 1941. godine otpočeli sa posebnim merama prema Jevrejima da bi Naredbom vojnog zapovednika za Srbiju, koja se odnosi na Jevreje i Cegane od 31.maja 1941. godine (objavljenoj u listu uredaba br. 3  Jevreji definitivno bili stavljeni pod posebne rasne propise. JIM, H, K-2.
[2] Samardžić Miloslav, Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta IV, Kragujevac 2007, 11-12.
[3] Detaljnije o aktivnostima kvinsliških vlasti u progonu Jevreja u knjizi Božović Branislava, Specijalna policija u Beogradu 1941-1944, Beograd 2003.
[4] Ostalo je poznato obaveštenje Dragog Jovanovića, upravnika grada Beograda koje se odnosilo na obezbeđenje ishrane logoraša u logoru „Sajmište“: „Potrebni artikli biće isporučeni logoru tek kad sve ostale potrebe Beograda budu zadovoljene“.
[5] Milorad Mojić, Srpski narod u kandžama Jevreja (Beograd, Luč 1941); Laza Prokić, Ko su oni? (Beograd 1941); Jevreji u Srbiji (Beograd 1941); Georgije Pavlović, Pod šestokrakom zvezdom (Beograd, Prosvetna zajednica 1943);
[6] Između ostalog i knjiga «Krvava lista komunističkih zločina u Srbiji» objavljena od strane Nedićeve uprave 1942. godine u kojoj je nabrojan veći broj Jevreja kominista.
[7] Uz ličnu saglasnoste generala Nedića spasen je predsednika beogradske jevrejske opštine dr Fridrih Popes i njegov sekretar Moris Abinun, koji je inače direktno sarađivao sa komunistima. Nedićevi službenici su bili pokrovitelji Zlate Kikel, Avrama Baruha, inženjera Stanislava Josifovića, itd. Kostić Laza, «Srbi i Jevreji», Sautport-Kanada 1988.[8] Detaljnije o Jevrejima pripadnicima NOP-a, Romano Jaša, „Jevreji Jugoslavije 1941-1945.
Žrtve genocida i učesnici NOR-a“, Beograd 1980.
[9] Mošić Aleksandar, Učešće jugoslovenskih Jevreja u NOR, Zbornik radova sa naučnog skupa „50 godina pobede nad fašizmom“, Beograd 1997, 404-411.
[10] Martinović Ratko, Od Ravne gore do vrhovnog štaba, Beograd 1989, 37.
[11] Prema sećanju poručnika Franje Seničara. Knežević Radoje , Knjiga o Draži, Vinzor 1956, 12.
[12] Zbornik dokumenata, tom XIV, knjiga 1, 865.
[13] Čarapić Mile „Zapisnik o saslušanju dr-a Kurta Levija“, Užički zbornik (33/2009), 80.
[14] Simon Paun (posbljeno ime Sima Pauk) iz Vukovara, uhapšen je sa grupom ilegalno organizovanih oficira BJV u raciji 24.decembra 1941.godine u Beogradu.
[15]Vojni arhiv, ČA, 33-1-22 i 66-2-36
[16]Vojni arhiv, ČA, K-282-17-1-1[17] Vojni arhiv, ČA, K-12-1-2
[18] Jevrejin Miša Danon je nakon bekstva iz Jasenovca prihvaćen od pripadnika JVuO na planini Motajnici i preko njih se pridružio partizanima. Velibor Maletić, Gorski štab 314, Srbac 2009, 146. Jevrejke Malvina Vajs udata Humski iz Subotice i Blanka Karić iz Beograda su se 1942.godine javile kapetanu Kosti Marinkoviću komandantu četničkog «Posavskog odreda» (kasnije posavske brigade JvuO) u Stepojevcu koji im je izričito potvrdio da JVuO ne progoni Jevreje i da mogu ostati bez opasnosti u Stepojevcu, što su one i učinile. Novosti, feljton Stradanje srpskih Jevreja, Jaša Almuli, Bunker pod krevetom 21.12.2009.godine.
[19] Avakumović Ivan, «Mihailović prema nemačkim dokumentima», Beograd 2002, 88.
[20] Samardžić Miloslav, Razgovori sa ravnogorcima, Pogledi, Kragujevac 2011, 187 i 304. Dragomir Spilmans, student farmacije iz Subotice se nakon bekstva iz borskog rudnika priključio jedinicama JVuO i obavljao dužnosti u sanitetskoj službi; u bolnici Gorske kraljevske garde u selu Gornja Šatornja radila su tri lekara od kojih su dvojica bili Jevreji. Samardžić Miloslav, Album Dinarske četničke divizije u 1000 slika, Pogledi 2012, 80. Šef bolnice Dinarske četničke divizije bio je Jevrejin Ljudevit Deže, potpukovnik, do rata načelnik vojne bolnice Vrbaske divizijske oblasti u Banjaluci.
[21] Samardžić Miloslav, General Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta V, Kragujevac 2010, 713-715.
[22] Vojni arhiv, NOVJ k-223-12/1, Jevrejin Rudolf Kaopfer ( posrbljeno ime Branko Kostić), intendant kod Baćevića u istočnoj Hercegovini.
[23] Rodoljub ili izdajnik, slučaj generala Draže Mihailovića, 306. Poruka potiče od bivšeg ambasadora Kraljevine Jugoslavije u Vašingtonu Konstantina Fotića a obelodanjena je na paralelnom suđenju generalu Mihailoviću u SAD 1946. godine.
[24] Piletić Velimir, Sudbina srpskog oficira, Kragujevac 202, 98.
[25] Vojni arhiv, ČA, K-277, br. 4/1
[26] Skrivao se kod porodice Lazarević u ulici Kumanovska br. 10 u Beogradu. Nakon bekstva iz Beograda preko ravnogorske veze odlazi u Mionicu posle rata vratio se u Beograd i kasnije iselio u Izrael. Prema izjavi dr Ognjana Aduma iz JURAO.
[27] Pripadnici JVuO (u to vreme još uvek organizovani kao četnici) streljali su 15.marta 1942. godine kod Bratunca sedam zarobljenih boraca 2.proleterske brigade iz užičkog kraja između ostalih i Rafajla Levija, automehaničara iz Užica; Škoro Gojko,Teror i zločini u užičkom okrugu 1941-1945, 100.
[28] Majer Josif-Tarcan, predratni skojevac, kao komesar čete u Tamnavskom bataljonu zarobljen je od strane Nemaca i obešen 27.03.1942. godine u Valjevu. U leto 1941.godine Majer je učestvovao u zverskom ubistvu Veselina Petrovića, predsednika opštine Divci kod Valjeva. Samardžić Miloslav, „General Draža Mihailović i opšta istorija četničkog pokreta I“,Kragujevac 2005,118.
[29] Odlukom o utvrđivanju zločina okupatora i njegovih pomagača broj 2903, Arhiv Jugoslavije, Fond Državne komisije. Pod opisom i kvalifikacijom zločina se navodi: „Vodio je oružanu borbu protiv partizana, kao komandant požeškog odseka“ a u delu koji se odnosi na pojedinosti zločina: „Anaf, komesar za ishranu u odredima Ignjatovića i komandant požeškog otseka vodio je oružanu borbu protiv NOVJ. Čim je obrazovan požeški četnički odred stupio je u isti i obavljao posao komesara za nabavku namirnica. U napadu pož. četničkog odreda na Užice protiv partizana Anaf se borio sa puškom u ruci a pri odbrani Požege bio je čak komandant jednog četničkog odreda“.
[30] AJIM.Al.1948,p.k.827. Daleko bolju sudbinu doživeo je Nikola Binenfeld, koji je posle rata u Kragujevcu osuđen na 18 meseci zatvora zbog „saradnje sa četnicima“[31] Božović Branislav, Specijalna policija u Beogradu 1941-1944., 178, Beograd 2003, Slučaj Emila Piskara, za kim je Gestapo tragao kao za „četničkim kurirom“. Pri tome se čak skretala pažnja da je imenovani, koji je radio pod lažnim imenom, „dobro naoružan i sobom nosi ručne bombe“.
[32] Popović Nebojša „Jevreji u Srbiji 1918-1941“, Beograd, 130.
[33] Oznake „Oflag XIII B“ i „Oflag VI C „[34] Detaljnije o Jevrejima u zarobljeničkim logorima Romano Jaša „Jevreji Jugoslavije 1941-1945. žrtve genocida i učesnici NOR-a“, Beograd 1990, 179-183.
[35] Žujović Mladen, Ratni dnevnik 2, Vrnjačka Banja 2004, 232.

Izvor: POGLEDI forum