JADOVNO, SLANA I METAJNA

JADOVNO

Kompleks ustaških logora 1941. godine | Na vrh dokumenta

Nezavisna Država Hrvatska (1941–1945) nastala je na ideološkim osnovama ustaškog pokreta – ekstremnom krilu hrvatskog nacionalizma, koji je predstavljao dosta lošu kopiju fašizma i nacizma, sa jakim nabojem klerikalizma. Ideološke osnove stvaranja Nezavisne Države Hrvatske (NDH) pretpostavljale su stvaranje “čistog hrvatskog životnog prostora” koji će omogućiti egzistenciju “čiste hrvatske nacije”, a preduslov za to je biološko uništenje Srba, Jevreja i Roma, koji su proglašeni “najvećim neprijateljima hrvatskog naroda” i uništenje ideoloških i političkih protivnika iz redova vlastite nacije. Realizacija ovog programa vršena je masovnim pogromima i na osnovu čitavog niza “rasnih zakona”, kojima su Romi i Jevreji kao nearijevci, ali i Srbi, koji su činili trećinu stanovništva, kao “remetilački faktor”, stavljeni izvan zakona.

Hrvatska ustaška država, sve njene strukture, od ustaške organizacije, političkih i vojno-policijskih organa, do državnih administrativno-upravnih, sudskih i dr. organa, vrši organizovani genocid. Najbolji primer predstavlja gospićka grupa logora (Gospić, Jadovno, Pag), poznata u istoriografiji i pod nazivom Jadovno, po logoru i najvećem stratištu, formirana od strane državnog organa – policijske uprave, u koji se sa čitavog prostora NDH dopremaju Srbi i Jevreji radi uništenja, uz saradnju državnih, vojnih, policijskih, partijskih organa. Ovi logori nisu imali, kao neki kasniji, niti odrednicu “radni”. Bili su isključivo u funkciji uništenja. Oni su formirani i obavili veći deo svoje funkcije i pre bilo kakvog otpora “nelojalnog” stanovništva, što je očigledna potvrda namere da se unište određene etničke ili verske zajednice, što i predstavlja bitan elemenat iz definicije genocida. Ovaj sistem logora i stratišta, na samom početku postojanja NDH, dok još nije bilo oružanog otpora, predstavlja početak planiranog i sprovedenog genocida nad srpskim narodom i Holokausta Jevreja.

Jadovno je preteča jasenovačkog sistema logora uništenja, najvećeg na jugoslovenskim prostorima. Likvidacija logora, zbog reokupacije II italijanske okupacione zone, podrazumevala je i likvidaciju zatočenika. Zbog kratkoće vremena i intervencija okupacione vlasti, izvestan broj zatočenika nije likvidiran, već je upućen u druge logore, najviše u Jasenovac, i oni upravo čine njegove prve zatočenike.

O sistemu logora Gospić–Jadovno–Pag ne postoji monografska obrada i malo je radova na ovu temu. Rad Đure Zatezala Jadovno, kompleks ustaških logora 1941. je prvi naučni rad koji sistematski, na osnovu istraživanja, obrađuje ovaj segment stradanja srpskog i jevrejskog naroda u jednom relativno kratkom periodu, ali ogromnom po broju, načinima i razlozima stradanja.

Rad dr Đure Zatezala o sistemu hrvatskih ustaških logora Jadovno 1941. godine, predstavlja rezultat dugogodišnjeg istraživačkog rada autora do 1991. godine, a sastoji se od: Studije sa Popisom identifikovanih žrtava i Zbornika dokumenata. Autor u studiji dokumentuje, na osnovu istraživanja, 40.123 umorenih lica u ovim logorima za četiri meseca postojanja. Skoro 95% žrtava su Srbi, blizu 5% su Jevreji, i nešto manje od 0,3% su Hrvati i drugi antifašisti. Sastavni deo studije je i poimenični popis sa identifikacionim podacima 10.502 žrtve koje je autor uspeo identifikovati do 1990. godine Srbi čine 92%, od čega preko 10% su deca, preko 7% su Jevreji, među kojima je oko 2% dece, nešto ispod 0,8% su Hrvati i ostali antifašisti. Među umorenima je i poimenično navedeno 72 sveštenika Srpske pravoslavne crkve (među kojima i 2 vladike). Najveći broj umorenih bačen je u kraške jame.

Zbornik dokumenata faktički potvrđuje podatke iz Studije. Autor donosi dokumente o ozakonjenju zločina, logorisanju i izvršenju zločina, koji dokumentuju nameru hrvatske ustaške države da uništi deo svog stanovništva zbog nacionalne, rasne ili verske pripadnosti, izjave i svedočenja data u Komesarijatu za izbeglice u Beogradu 1941. i 1942. godine, izjave i svedočenja data komisijama za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača 1944–1946. godine, te grupu dokumenata italijanske provenijencije

Problemi istraživanja | Na vrh dokumenta

Osnovni problemi u istraživanju ustaških zločina na Velebitu i Pagu 1941. godine proizlaze iz: vremena proučavanja (1982–1991), vremena izvršenja zločina (april–avgust 1941), rasprostranjenosti teritorije odakle su žrtve dopremane, raspoložive izvorne dokumentacije i osetljivosti problematike.

Logor Jadovno predstavlja početak a Jasenovac nastavak programa uništenja Srba, Jevreja i Roma u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Osnovan je već u aprilu 1941. godine i dodeljena mu je uloga masovne likvidacije Srba i Jevreja, u jamama Velebita i stratištima na otoku Pagu. Logor Jadovno je po monstruoznosti zločina i po broju žrtava nemjerljiv s bilo kojim drugim u NDH, osim s logorima smrti „Jasenovac“, a trajao je samo četiri prva mjeseca tek uspostavljene Nezavisne Države Hrvatske.

Autor datira vreme istraživanja u periodu 1982-1991. godina, a vreme dešavanja je april do kraja avgusta 1941. godine.

U proteklih 50 godina (vreme završetka rukopisa 1991, op.J.M), o zločinima se nije otvoreno govorilo, još manje pisalo. Još u vreme rata, onaj koji bi ih spominjao, a pogotovo pisao u partizanskoj štampi, bio bi, u najblažem, upozoravan od vodećih ljudi iz Komunističke partije Hrvatske da o tome ne govori i ne piše, jer to može štetno delovati na širenje narodnooslobodilačkog pokreta, budući da iznošenje podataka o ustaškim zločinima „smeta osjećajima hrvatskog naroda“ i izaziva širenje mržnje između srpskog i hrvatskog bratskog naroda. Poznat je primjer Srba iz Korduna, komunista i intelektualaca, članova Agit-propa i Prop-odjela Okružnog komiteta KPH za Karlovac, koji su u partizanskoj štampi pisali o pokoljima Srba i koji su izvedeni pred partizanski vojni sud 13. i 14. jula 1944. godine i osuđeni na smrt.

Zbog navedenih, ali i drugih razloga, problematika zločina proteklih 50 godina nije organizovano i sistematski proučavana, kako je to zbog istorijske istine trebalo, niti je dokumentacija organizovano prikupljana, sređivana i obrađivana.

Tragovi zločina su uništavani već u vreme njihovog izvođenja. Ustaše su Srbe i Jevreje ubijali bez optužbe, suda, zapisnika i bez popisa usmrćenih, a i gde su ih vodili, uništili su ih. Pored uništavanja dokumenata, zatrpali su i zabetonirali jedan deo jama na Velebitu već sredinom avgusta 1941. godine, dok su Italijani mrtve Srbe i Jevreje vadili iz masovnih grobnica i leševe spaljivali. Tako se prikrivao broj žrtava na ovim stratištima, s ciljem, koji se i danas odražava u pojedinim publikacijama, u kojima se svesno umanjuje broj pobijenih. Ni posle oslobođenja od fašizma pa sve do današnjih dana ljudski kosturi u jamama nisu pobrojani, a one su čak i neobeležene.

Strategija organizovanog zaborava, decenijama je onemogućavala istinu o genocidu hrvatskih ustaša nad srpskim i jevrejskim narodom. Od ove šutnje nije daleko do negiranja postojanje masovnih zločina. Činjenicu da SFR Jugoslavija kao država, nije dokumentarno i istinski utvrdila broj ljudskih gubitaka, žrtava rata i genocida 1941–1945, iskoristili su falsifikatori istine. Zastupnik „revizionističke“ škole, Franjo Tuđman, i njegovi bliski saradnici, svesno su umanjivali broj žrtava, negirajući ih i tamo gdje su imenično popisane, kao na primer u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Glini, u Hrvatskom Blagaju, u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Kolariću kod Vojnića, u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Sadilovcu, u Ivanović jarku, u Banskom Grabovcu, u selu Prkosu i na brojnim drugim stratištima. Za Tuđmanova Bespuća, masovnih žrtava nije ni bilo na Velebitu, u logoru Jadovno, a jedva nešto u logoru Jasenovac.

Danas je veoma teško, nakon pola veka, rekonstruisati sve masovne zločine i sve što se događalo, tim više što su istraživači koji se ovom problematikom bave izloženi psihičkom pritisku, pa čak i prijetnjama po život.

Drugi problem je prostrana teritorija s koje su žrtve svakodnevno transportovane železničkim kompozicijama, kamionima, zaprežnim kolima i pešice u pravcu Gospića i dalje, na Velebit i na Pag. Čak i da je arhivska građa sačuvana u celosti, s obzirom na prostranu teritoriju teško bi bilo opisati sve strahote.

U arhivskim ustanovama širom bivše Jugoslavije mogu se naći dokumenta, pa i poneki spiskovi žrtava upućenih u logor Jadovno. Međutim, problem je što je građa razbacana na mnogo mesta, u raznim institucijama, a uz to u većini i nesređena.

Ipak, sačuvana građa istraživaču daje dovoljno mogućnosti da se prikažu zločini. To su fondovi građe NDH: Ravnateljstva za javni red i sigurnost, velikih župa, kotarskih oblasti, raznih zapovedništava, ustaških, domobranskih i oružničkih jedinica i drugih. Iz ovih dokumenata saznaju se planovi o istrebljenju Srba i Jevreja, način na koji je to organizovano i vršeno, postupci sa uhapšenima, mesta gde su žrtve ubijane, broj pohapšenih, a u nekim dokumentima, i imenični popis pohvatanih, kao i vreme njihovog transportovanja iz pojedinih mesta, čak i brojevi železničkih kompozicija i vagona kojima su upućivani u logor. U ovim dokumentima se navode i imena ustaša koje su hvatale žrtve, tukli ih i bili njihovi pratioci u transportima prema Gospiću.

Precizne podatke doznajemo iz dokumenata komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača. Tu se nalaze detalji o hapšenju, mučenju, patnjama pri dovođenju do stratišta i ubijanju. Saznajemo mesta, gradove i sela iz kojih su i kada žrtve transportovane, te upoređujući ih s dokumentima ustaške provenijencije dolazimo do sigurnih izvora. Podatke nam pružaju i preživeli, koji kao svedoci u svojim izjavama govore o ovim strahotama. U slučajevima gde takvih svedoka nema, jer su uništena čitava sela, u dokumentima Komisije se ne mogu naći podaci o nestanku meštana.

U građi zemaljskih, pokrajinskih, okružnih, kotarskih i općinskih komisija za ratne zločine nalazimo i referate sastavljene krajem rata i odmah po njegovom završetku, koji su pisani na osnovu izjava svedoka pobeglih sa stratišta, iz logora, iz vagona, kamiona, zaprežnih kola, zatim izjave očevidaca i izjave zločinaca koje su date još u vreme rata ili u sudskim procesima, čija se dokumentacija još i danas čuva u mnogim sudskim i policijskim arhivima.

Značajne podatke nalazimo u fondovima popisane ratne štete, kao podatke o ljudima odvedenim iz određenih sela, mesta ili gradova u pravcu Gospića i Velebita, a u nekima od njih su navedena imena i prezimena, sa kraćim biografskim podacima.

Pored ovih dokumenata, dragoceni su zapisnici sastavljeni u Komesarijatu za izbjeglice i preseljenike u Beogradu 1941. i 1942. godine. To su izjave Srba koji su uspeli pobeći iz NDH, a bili su očevici zločina u svojim selima i mestima. Iz njihovih izjava, proveravanih na terenu, saznajemo o vremenu hapšenja njihovih očeva, sestara, braće i meštana, o postupanju ustaša s pohvatanima i otpremljenima, sa njihovim imenima i prezimenima i kraćim biografskim podacima.

U izjavama datim pred Komisijom za ratne zločine nalazi se i određeni broj logoraša iz Jadovnog i Slane, koji su imali sreću da prežive likvidaciju kompleksa logora Jadovno i golgotu drugih logora u NDH. U njima nalazimo imena pohvatanih i ubijenih, zatim brojčane podatke o pohvatanim Srbima i Jevrejima u određenom mestu, gradu i selu, saznajemo broj dovedenih i ubijenih u vreme njihovog boravka u logoru, što se naravno zasniva na ličnim procenama. Dakle, njihova kazivanja daju odgovor ne samo na pitanje koliko je dnevno ubijeno ljudi, nego i kako su mučeni i ubijani.

Kada se ove procene kompariraju s dokumentima, drugim izjavama, datim i od samih ustaša, te mnogobrojnim procenama iznetim u raspoloživoj literaturi, zatim s dokumentima nastalim u organizacijama boraca (ratnih veterana), možemo, sumirajući sve, doći do broja žrtava stradalih u kompleksu ustaškog logora Jadovno za nepuna četiri i po meseca njegovog postojanja.

Značaj svjedočanstva o ustaškim zločinima imaju i brojne jame na Velebitu, iako neistražene, osim Šaranove jame, koju su istražili zagrebački, a zatim beogradski speleolozi, te jame Jamine, koju su ispitali zadarski speleolozi, mogu se povezati s postojećim dokumentima koji svjedoče o masovnosti i svireposti izvršenih zločina.

Pojedini dokumenti o logoru Jadovno mogu se naći u Zbornicima dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, u tomovima II, III, IV i V kao i u zbornicima građe o logoru Jasenovac, koje je objavio Antun Miletić. Postoji nekoliko italijanskih dokumenata u kojima se detaljno opisuje, „sanitarna akcija“ italijanske vojske, koji su, nakon likvidacije logora na Pagu, vršili iskopavanja žrtava iz masovnih grobnica i spaljivali leševe na lomačama. U nekim nemačkim dokumentima govori se o zločinima na Velebitu.

Danas je nemoguće, i zbog navedenih problema u istraživanju, izraditi celoviti imenični popis žrtava ovoga logora. Nemoguće je ustanoviti sva imena ljudi koji su bačeni u jednu od 32 jame. Isto tako je nemoguće razgraničiti žrtve sa Paga, od onih iz Velebita i okolice Gospića. Mnogo je problema kod navođenja imena koja se nalaze u spiskovima upućenih na stratišta Velebita, jer se ne može za svakog utvrditi da je baš tamo ubijen, pošto su poneki od otpremljenih u Gospić, likvidacijom ovih logora, ostali živi i upućeni u druge logore i tamo ubijeni.

Raspoloživa arhivska građa, uz pomoć drugih svedočanstava, kao što su izjave pobeglih sa stratišta i dosad objavljeni radovi, omogućava da se proceni broj ubijenih u kompleksu logora Jadovno, a na osnovu imeničnog popisa u prilogu ove knjige, sastavljenog konsultiranjem mnogobrojnih izvora, može se utvrditi da je među ubijenim u ovom logoru bilo najviše Srba, zatim Jevreja i nešto Hrvata.

Nezavisna Država Hrvatska – država genocida i koncentracionih logora | Na vrh dokumenta

Ustaška organizacija, radikalno krilo hrvatskog nacionalizma, ideološke korene vuče iz Starčevićeve Stranke prava i Frankove Čiste stranke prava. Ante Pavelić u emigraciji u Italiji, uz podršku Musolinijevog režima, osniva “Ustašku hrvatsku revolucionarnu organizaciju”, formira centre u Italiji, Mađarskoj, Belgiji, Severnoj i Južnoj Americi i Nemačkoj, te logore za obuku u Italiji i Mađarskoj. Ciljevi, način organizovanja i izvođenja aktivnosti ustaške organizacije pokazuju njen teroristički karakter. Najpoznatija teroristička akcija u kojoj sudeluju ustaše je atentat na kralja Aleksandra I Karađorđevića u Marseju 1934, kada je ubijen i francuski ministar spoljnih poslova Bartu (Barthou).

Veliku ulogu u omasovljavanju i jačanju ustaške organizacije u Hrvatskoj imala je sprega sa klerikalizmom, naročito u „Katoličkoj akciji“ i njenim organizacijama “Križari” i dr. koji su odgajali mladež u duhu ekstremnog nacionalizma, šovinizma, rasizma, nacionalne i verske mržnje, separatizma i osvete, a infiltriranjem u Građansku i Seljačku zaštitu, poluvojne organizacije Mačekove HSS, dobili su snagu koja će u danima okupacije biti, uz “Križare”, osnovni izvor za stvaranje oružanih snaga NDH – ustaške vojnice, domobranstva i oružništva, a posebno značajnu ulogu će odigrati u razoružavanju Jugoslovenske vojske i uspostavi ustaške vlasti.

Nezavisna Država Hrvatska (1941–1945) proglašena je 10. aprila 1941. godine, nakon ulaska okupacionih sila u Zagreb. Nemačku 14. oklopnu diviziju Zagreb je dočekao sa oduševljenjem. Nemački ratni dopisnik Gerhard Emskefer opisuje: „Nemačke trupe ulaze u Zagreb… (koji) nam je priredio takav doček kakvim ranije nikad vojnici u stranim zemljama nisu bili pozdravljeni…“.

Čitavu akciju otcepljenja Hrvatske i proglašenja nezavisne države vodili su Nemci, koji nisu bili ubeđeni da će Vladko Maček, neosporni politički lider najsnažnije političke grupacije u Hrvatskoj, Hrvatske seljačke stranke, odgovarati njihovim zahtevima, dok prema Paveliću postojala je određena rezerva s obzirom na bliske veze ustaša sa fašističkom Italijom i obaveze koje je preuzeo prema Italiji. Struja koja je protežirala ustaše je prevagnula i nastojanje da se privoli Mačeka na odstupanje urodilo je plodom, te je istog dana, nakon što je Slavko Kvaternik u ime poglavnika ustaške organizacije Pavelića, koji se još nalazio u Italiji, preko zagrebačke radio stanice proglasio Hrvatsku Državu, pročitana i Mačekova izjava kojom se poziva narod da se pokorava novoj vlasti i stavlja čitava infrastruktura Banovine Hrvatske na raspolaganje ustaškoj vlasti.

Katolička crkva u Hrvatskoj pozdravila je stvaranje ustaške države. Značajan broj katoličkih svećenika aktivno je učestvovao u ustaškom pokretu i pokoljima srpskog naroda. Nadbiskup Alojzije Stepinac je 28. aprila 1941. godine objavio Okružnicu kojom je pozdravio NDH, ne samo kao „sin hrvatskog naroda, nego još više kao predstavnik svete crkve“, i pozvao katoličko svećenstvo „na uzvišeni rad oko čuvanja i unapređenja NDH“.

Stepinac svakako nije bio neobavešten da su još pre nego što je poslao okružnicu povodom uspostave NDH svojim biskupima, istakavši da se radi „o davno sanjanom i željkovanom idealu“, već bili osnovani ustaški logori i da ustaše masovno hapse Srbe i Jevreje. Tako su 504 Srbina iz Grubišnog Polja potrpana u 30 vagona za stoku i otpremljena u Zagreb, zatim u Koprivnicu, da bi potom bila ubijena u logoru Jadovno na Velebitu. Od 11. aprila 1941. godine počinju hapšenja po Zagrebu, zatvaranja u zagrebačke zatvore i upućivanja u Koprivnicu i Kerestinec. Ruše se srpske crkve i jevrejske sinagoge (već 14. aprila uništena je sinagoga u Osijeku). U Gudovcu, selu kraj Bjelovara, 27. aprila izvršen je masovni pokolj 195 Srba. Do kraja aprila 1941, s područja Korduna, Banije i Like pobijeno je 429 Srba, slede masovni pokolji od 6. do 9. maja u Hrvatskom Blagaju na Kordunu, gde ustaše bez upotrebe vatrenog oružja, ubijaju 525 Srba, zatim, 10/11. maja u selu Prekopa na Baniji ubijaju 340 Srba iz Gline i njene bliže okolice.

Ustaški pokret težio je stvaranju “čistog hrvatskog životnog prostora” koji će omogućiti egzistenciju “čiste hrvatske nacije”, a preduslov za to je biološko uništenje Srba i Jevreja, koji su proglašeni “najvećim neprijateljima hrvatskog naroda” i da njima “nema mjesta u Hrvatskoj”, a njima su pridruženi i Romi kao nearijevska – niža rasa. Za ostvarenje ovih ciljeva trebalo je izvršiti i “unutrašnje pročišćenje”, tj. uništiti sve one hrvatske i muslimanske elemente koji zbog svog “nehrvatskog ponašanja” čine “ljagu na tijelu čiste hrvatske nacije”. Jevreji su morali nositi oznaku “Ž” (Židov), a u nekim mestima Srbi su bili obavezni oko ruke nositi plavu traku sa latiničnim slovom “P” (Pravoslavac). Redarstvo u Zagrebu 7. maja 1941. godine naređuje da Srbi i Jevreji moraju se iseliti iz elitnijih delova grada, ograničeno im je kretanje, od 8 sati ujutro do 6 sati navečer, „ulaz na područje grada Zagreba kao i izlaz sa područja grada Zagreba je za osobe pravoslavne vjere zabranjen“, zabranjeno je da se voze javnim sredstvima prevoza, da se kupaju u javnim kupatilima itd.

Vlasti su čitavim nizom zakonskih akata nastojale legalizovati praktičnu provedbu terora. U prva tri meseca postojanja NDH doneto je dvadesetak zakonskih odredbi kojima se ozakonjuje rasna i verska nejednakost i teror nad vlastitim građanima, a osnovno je i više prekih sudova: deset “izvanrednih narodnih sudova”, deset “prijekih sudova”, dvanaest “pokretnih prijekih sudova” i dva “velika izvanredna narodna suda”. U nizu propisa posebno mesto ima naredba o nazivu vere od 18. jula. kojom se ukida naziv „srpsko-pravoslavna vjera” i zamenjuje sa „grčko-istočna vjera“, za Srbe se službeno upotrebljava naziv „grko-istočnjaci“. Zabranjene su ćirilica i vera, oduzeto ime naroda, jezika i vere, što je predstavljalo karike u procesu uništenja srpskog naroda u NDH.

Propagandna kampanja u funkciji ustaških stavova o „srpskom i jevrejskom pitanju” u štampi, na radiju, sa propovedaonica u crkvama, kao i u govorima brojnih funkcionera, rezultira sve masovnijim hapšenjima, zlostavljanjima, zatvaranjima i ubijanjima Srba i Jevreja. Uporedo s masovnim ubistvima, provode se pokrštavanje i iseljavanje srpskog življa. U akciji preveravanja pravoslavnog stanovništva aktivno je sudelovao i Nadbiskupski stol u Zagrebu, koji je izdao posebne odredbe i uputstva o postupanju svećenicima rimokatoličke crkve u NDH (objavljeno u glasilu „Katolički list“ 15. maja 1941. godine). Pokolji onih koji su se odazvali pokrstu pokazuju kako je to „dobrovoljno pokrštavanje“ izgledalo. Tako su, pod izgovorom pokrštavanja, ustaše krajem jula pokupile 1.564 čovjeka s područja kotara Vrginmosta, Gline i Bosanske Dubice, sabrale ih u Glini, i u vremenu od 27. jula do 3. avgusta 1941. godine poklali ih u srpskoj pravoslavnoj crkvi. Istu sudbinu su Srbi doživeli u selu Sadilovac kod Slunja, u Šibuljini kod Karlobaga, Kolariću kod Vojnića i u više drugih mesta u NDH. Zločini se pretvaraju u organizovani sistem vlasti. Zbog brojnosti srpskog naroda u Hrvatskoj, zločini ustaške države poprimaju masovna obeležja. „Srpski narod pod vlašću NDH bio je pretvoren u divljač za slobodan lov“, zapisao je specijalni izaslanik njemačkog Ministarstva inostranih poslova za jugoistok Herman Nojbaher (Hermann Neubacher).

Nije Gospić slučajno odabran da postane centar masovnog uništenja Srba. Ustaška organizacija u Gospiću je svoj rad začela tridesetih godina, a putem legalnih društava (“Križarsko bratstvo”, sportsko društvo “Viktorija”, gimnastičke organizacije “Hrvatski junak”, organizacije “Marijina kongregacija”) širi se ustaška ideologija, koja je do 1941. godine snažno uticala na srednjoškolsku i studentsku omladinu. Gospić je postao značajan centar organizovanja ustaša. Iz redova “Križarskog bratstva” potekle su najzloglasnije ustaše, ubice i koljači koji su 1941. godine sačinjavali Pomoćni ustaški odred (PUO) i vršili masovne pokolje Srba i Jevreja u logoru Jadovno na Velebitu, logoru Slana na otoku Pagu i drugim stratištima širom Hrvatske.

Ustaška vlast u Gospiću je uspostavljena 10. aprila 1941. godine u 17 sati. Isto veče su počela hapšenja Srba i komunista. Pomoćni ustaški odred, uz pomoć Građanske zaštite, započeo je sa unaprijed osmišljenim organizovanim zločinima nad Srbima.

Nakon govora Mile Budaka 2. maja u Gospiću, izvedeno je 4. maja iz kaznionice 35 svakodnevno zlostavljanih, tučenih i mrcvarenih gospićkih Srba, povezano žicom i utovareno u kamion i odvezeno prema Ličkom Lešću na gubilište u Janjče, do tzv. Macoline jame. Od 4. maja je gotovo svakodnevno iz gospićke kaznionice odlazio jedan ili više kamiona, vozeći po 30 do 40 Srba na stratišta, uglavnom kraške jame. U kaznionicu su svakodnevno dovođeni Srbi, ne samo iz Gospića nego i iz drugih krajeva Like, pojedinačno, grupno ili masovno, kamionima, zaprežnim kolima ili pješice, a iz nje odvođeni na gubilišta. Vremenski period od sredine maja do kraja avgusta 1941. godine karakterističan je po brojnosti ustaških zločina u Lici, Gorskom kotaru i drugim krajevima NDH, i masovno transportovanju u logor Gospić, a zatim na stratišta. Kaznionica Okružnog suda u Gospiću, unatoč prostranom dvorištu i hodnicima, postala je premalena, pa su ustaše formirali logor Jadovno na Velebitu i logor Slana na otoku Pagu, čime su, uz još mnoga stratišta, osigurali dovoljno prostora za dnevni prihvat 700 pa i 1000 uhapšenika.

Kolone svezanih ljudi, žena i djece vođeni su uz maltretiranje kroz Gospić na likvidaciju na očigled italijanskih oficira i vojnih vlasti. Oni su čak slali svoje komisije, koje su službeno slikale i utvrđivale te zločine. Dok Italijani u prvim mesecima okupacije pomažu ustaše i ne reaguju na njihove zločine nad srpskim narodom, krajem jula i početkom avgusta, zaplašeni i ugroženi ustankom Srba, koji je počeo u Lici krajem jula 1941. godine, u drugoj polovini avgusta reokupirali su tzv. drugu zonu. Ustaše su morali napustiti ovo područje, pa je usledila i likvidacija logora.

Ustaška vlast organizuje razna sabirališta i logore koji su u nadležnosti župskih redarstvenih oblasti, lokalnih ustaških struktura, nadalje preseljeničke logore i logore u nadležnosti Ustaške nadzorne službe (UNS) odnosno od 21.1.1943. Glavnog ravnateljstva za javni red i sigurnosti. Prva sabirališta bila su u dvorištima zatvora, kotarskih (sreskih) poglavarstava, bivšim sokolskim domovima, osnovnim školama i pod vedrim nebom. Posebno ih je mnogo bilo 1941, a i kasnije za vreme ili posle većih vojnih operacija i čišćenja terena. Među najpoznatijim su: “Danica” u Koprivnici (formirana već 15. aprila 1941, dakle 5 dana nakon proglašenja NDH, prvi logoraši stigli su u njega treći dan po osnivanju, 18. aprila), Kerestinec (19. aprila dvorac bana Mihovilovića pretvoren je u logor), Kruščica kod Travnika, gospićka grupa (kazniona u Gospiću, Ovčara; sabiralište na železničkoj stanici, Jadovno na Velebitu, Slana i Metajna na Pagu, Stupačinovo kod Baških Oštarija), Sisak – Caprag, Jastrebarsko, Tenja, Đakovo, Gornja Rijeka, Reka, Loborgrad, iseljenički logori: Vinkovci, Slavonska Požega, Bjelovar, i posebno mesto zauzima sistem jasenovačkih logora: Krapje, Bročice, Ciglana, Logor Kožara, uključujući i Staru Gradišku, sa svojim filijalama, ekonomijama i stratištima: Donja Gradina, Uštica, Mlaka, Feričanci, Bistrica, Jablanac.

Prvi organizovani likvidacioni logor namenjen isključivo za uništenje čitavih nacionalnih, verskih, rasnih i etničkih grupa bio je sistem gospićke grupe logora, poznatiji u istoriografiji po logoru i najvećem stratištu kao logor Jadovno.

Kompleks ustaškog logora Jadovno | Na vrh dokumenta

Odmah po proglašenju NDH ustaše su zaposele i kaznionicu Okružnog suda u Gospiću, poznatu i pod imenom „Gericht”, i u nju već od 11. aprila 1941. godine počele zatvarati i Srbe s područja Gospića i njegove okoline. Posle 20. maja, nakon odlaska Italijana, ustaše su celokupni prostor preuzele i koristile manjim delom kao kaznionicu a u većem kao logor koga u dokumentima nazivaju “Koncentracioni logor Gospić”. Ovde se u početku dopremaju Srbi, Jevreji i komunisti s područja Like, a od početka juna i iz svih krajeva NDH. Zatočenici su bili smešteni po 25 do 30 u ćelijama i hodnicima kaznionice i zatvorskom dvorištu gde se moglo dnevno smestiti 2500-3000 ljudi. Ovaj kapacitet bio je nedovoljan za namere ustaške države i zato se formiraju logori Jadovno na Velebitu, Slana i Metajna na otoku Pagu, zbirni logor Ovčara, sabiralište na železničkoj stanici Gospić, pomoćni logor Stupačinovo kod Baških Oštarija. Prema podacima i izjavama nekoliko preživelih logoraša, samo u vremenu od 20. jula do 19. avgusta iz gospićke kaznionice upućeno na Velebit oko 25000 zatvorenika.

Zapovednik logora u Gospiću bio je ravnatelj Župskog redarstvenog Ravnateljstva u Gospiću Stjepan Rubinić, upravitelj kaznionice bio je Milan Staraček, dok je upravitelj kaznionice za političke zatvorenike bio ustaški natporučnik Janko Mihailović. Logor su osiguravali delovi 17. i 22. ustaške bojne pod komandom Juce Rukavine, koji su vršili i zlostavljanja i masovna ubistva. Logor u Gospiću, kao sabirni logor Župskog redarstvenog ravnateljstva, organizovalo je Ministarstvo unutrašnjih poslova NDH, uz pomoć gospićkih ustaša, dobrih poznavalaca Velebita i odabralo njegove jame kao najpogodnija mjesta za masovna umorstva.

Srbi i Jevreji upućivani su u logore i ubijani bez dokaza da su komunisti ili četnici. U Okružnici Ravnateljstva za javni red i sigurnost NDH od 30. jula 1941. naređuje se: „U interesu javne sigurnosti imadu se svi Židovi (pokršteni ili ne) i Srbi (prešli na katolicizam ili ne), zatvoriti pod sumnjom komunizma, a ako se protiv njih inače ne predloži nikakav dokazni materijal da bi se mogli staviti pod prijeki sud, otpremiti ih u sabirni logor Župskog redarstvenog Ravnateljstva u Gospić.” Tokom aprila i maja 1941. godine ustaše su ubijale istaknutije Srbe. Početkom juna 1941. godine usledila su masovna hapšenja i ubijanja nakon frenetičnih govora širom NDH državnih funkcionera Mile Budaka, Andrije Artukovića, Milovana Žanića, Mladena Lorkovića, Mirka Puka, Viktora Gutića i brojnih drugih, kojima se poticalo na istrebljenje Srba i Jevreja. Veliki župan u Gospiću Jurica Frković je pripadnicima Pomoćnog ustaškog odreda, svojim „Žutim orlovima”, rekao: „Fundament na Jadovnom je od Srba i Jevreja, a glazura će biti od pokvarenih Hrvata.”

Krajem maja i tokom juna 1941. godine prostor kaznionice postao je premalen. Zbog toga Ministarstvo unutrašnjih poslova NDH i Župsko redarstvo u Gospiću osnivaju u prvoj polovini maja, u velebitskoj zabiti, logor Jadovno, kojem se dodeljuje uloga gubilišta i prema njemu će gospićka grupa logora postati poznata kao Logor Jadovno.

Logor Jadovno bio je podređen Redarstvenoj ustaškoj bojni pod zapovedništvom bojnika Stjepana Rubinića u Gospiću. U njenom sastavu bila je posebna jedinica za likvidaciju zatočenika pod zapovedništvom ustaških oficira kojima su bile podređene ustaške i domobranske straže oko logora. Zapovednik i upravnik logora bio je Rude Ric, te ustaški natporučnik Bešlić, a njegov zamenik ustaški poručnik Dragutin Pudić Paraliza.

Logor Jadovno bio je smešten oko 22 kilometara severozapadno od Gospića, duboko u šumi velebitskog masiva, na 1.200 metara nadmorske visine, na prostoru zvanom Čačić-dolac ili Čačić-draga, nekoliko kilometara udaljenom od sela Jadovno po kojem je i dobio ime. Sami zatočenici morali su ograditi jedan manji prostor na proplanku u Čačić-dolcu još u maju 1941. godine, da bi ga početkom juna proširili na površinu 90×70 metara a zatim 24. juna na površinu 180×90 m, osiguravši ga 4 m visokom bodljikavom žicom kada je dobio svoj konačni oblik, pa se taj dan uzima i kao dan osnivanja logora. „O Jadovnu je i pomisliti bolno. Ono i imenom svojim kazuje mnogo. Jadovno – jad i jadikovka naša… Jadovno je i neizmjerna tuga i večita opomena”, zapisao je jeromonah Atanasije (Jevtić).

Žičana ograda logora bila je dvostruka s međuprostorom od jednog metra u kome se takođe nalazila spiralno isprepletena bodljikava žica. Za logoraše nije bilo nikakvih prostorija za smeštaj. Oni su se nalazili pod vedrim nebom. Sredinom jula 1941. logoraši su podigli nadstrešnice, koje su bile pokrivene granama i paprati a pod svaku se moglo smjestiti 20-30 ljudi. Zatočenici nisu smeli prići žici bliže od 2 metra, nisu smeli međusobno da razgovaraju, bili su gotovo neobučeni i bez hrane. Samo jednom na dan znali bi dobiti čorbu od graha. U logoru je dnevno bilo 2500-3500 ljudi, ali se ponekad zateklo i blizu 4000 ljudi. U beznađu su očekivali svakog časa poziv i odvođenje na gubilište.

Svakodnevno od 24. juna do 21. avgusta, punih 57 dana, ustaše su, dva do tri puta grupe od 40 do 60 a nekad i do 80 zatočenika, odvodile, ubijale i bacale u obližnje jame, na Grginom brijegu i Šaranovu jamu.

Na putu od sela Jadovno do logora nalazi se Šaranova jama promera otvora oko 3,5×2 m do dubine od 12 m gde se širi da bi na na dubini od 47,5 metara, iznosila 6×7 m. Danas njena dubina iznosi 42 m jer je ostali prostor od 5,5 metara ispunjen ljudskim kostima. Jama se spušta vertikalno i iz nje niko nije mogao izići iako su mnogi u nju bačeni živi. Od Šaranove jame put vodi uz planinsku padinu do jame na Grginu brijegu, te još nekoliko jama. Još uvijek su ove kao i brojne druge na severozapadnom delu, kod Baških Oštarija i sela Stupačinova, neispitane. Zbog toga je Velebit avetna planina s neistraženom ljudskom tragedijom.

Krajem maja i početkom juna 1941. godine pripremani su logori Slana i Metajna na Pagu, koji su prvu veću skupinu zatočenika primili 25. juna. Logori na Pagu bili su organizaciono vezani za logor u Gospiću i nalazili se u nadležnosti Župskog redarstvenog ravnateljstva Gospić, tako da se u izvornim ustaškim dokumenatima nigde ne navodi da se uhapšenici upućuju u logor na Pagu, nego u Gospić.

Mijo Babić – Đovani, jedan od najbližih Pavelićevih saradnika u emigraciji, zadužen za formiranje i organizaciju logora u NDH, izabrao na rtu sv. Hristofora uvalu Slana za logor, 6 km udaljeno od grada Paga.

Logor Slana smešten je u predelu gde nije bilo ni traga bilo kakve vegetacije, na kome ni u normalnim prilikama nije bilo uslova za život zbog velikih vrućina i jake bure i koji iz tih razloga kao i nedostatka vode nikad nije bio naseljen. Logor je bio podeljen na jevrejski i srpski. Jevrejski deo imao je 3 drvene barake, ograđene bodljikavom žicom. Tu je prosječno bilo 600-1000 ljudi. U srpskom delu nalazilo se 10 drvenih baraka. U ovome daleko većem prostoru, ograđenom trostrukom isprepletenom žicom, bili su smešteni Srbi i manji broj Hrvata komunista. Tu se moglo smestiti i do 5000 ljudi, ali se samo manji deo mogao skloniti pod krov.

Vode su zatočenici pod pratnjom ustaša donosili sa jednog izvora na obali u kome se mešala s morskom vodom. Jugoistočno od logora prostire se krševita visoravan Furnaže udaljena od Paga pola sata vožnje motornim čamcem. Tu su vršena masovna umorstva. Svakodnevnim ubijanjem jednih i dovođenjem drugih, logor se praznio, dopunjavao i ponovo smanjivao. Neki su poubijani i bačeni u more tokom prevoženja iz Karlobaga, a više grupa je odvedeno direktno na Furnažu.

Na Pagu u isto vreme uspostavljen je i ženski logor u selu Metajna – Barbat, nazvan po njemu Metajna, oko 3 km od Slane. Srpkinje i Jevrejke s decom bile su smeštene u dve kuće van sela.

Upravu logora na Pagu organizovao je Mijo Babić i njegov zamenik Ivan Devčić Pivac, ujedno i zapovednik 13. ustaške bojne, čiji su delovi osiguravali logor. Ženskim logorom Metajna upravljao je ustaša Maks Očić. Pored njih, glavnu reč su imali časnici: Ivica Brkljačić, Antun Remenar, Joso Matijević, Ivan Rapo, Ante Marić, Mate Mandušić, Mile Barešić i Slavko Baljak – Ventura, sve imena kasnije poznata kao vodeći zločinci u sistemu jasenovačkog logora. Posadu ovog logora činilo je oko 130-180 ustaša, a u Metajni oko stotinu.

Prostor kaznionice u Gospiću, tokom juna i početkom jula, nije mogao prihvatati sve transporte, iako su žrtve otpremane svakodnevno na Velebit ili na Pag. Zbog toga je osnovan još jedan logor, svega 3,5 km udaljen od kaznionice. To su tzv. “Maksimovića štale” ili “Ovčara”, koji se sastojao od tri velike staje dimenzija 30×10 m. Iz Ovčare žrtve su upućivane na Velebit u pravcu Baških Oštarija, gdje su usmrćivane u jamama logora Stupačinovo ili su otpremane na Pag. Ovi logori postojali su sve do 19. avgusta 1941. godine kada su poslednji zatočenici pogubljeni ili transportovani u logore Jastrebarsko i Jasenovac.

Na železničkoj stanici u Gospiću, prostor gde se vršio utovar i istovar stoke ograđen je drvenim plotom i bodljikavom žicom u visini dva metra i pretvoren u sabiralište, u kome je za kraće vreme moglo biti 500-700 ljudi, čekajući na transportovanje u logore ili na gubilišta. Kada su transporti bili brojčano veliki, ustaše su Jevreje i žene Srpkinje smeštali sa decom u dvorište kina i kinosalu, zgradu stare opštine, ili u dvorište hotela „Lika”, a po potrebi i u neke kuće poubijanih Srba.

Kompleks logora ustaše su početkom jula 1941. godine dopunile pomoćnim logorom Stupačinovo, nazvan po istoimenom selu kod Baških Oštarija nedaleko od saobraćajnice Gospić–Karlobag. Logor je bio ograđen bodljikavom žicom visokom 4 metra na jednoj ledini pod vedrim nebom. Logorom je upravljao ustaški bojnik Ivan Devčić Pivac, zapovednik logora Slana, a zamenik je bio katolički župnik iz Brušana, Ivica Brkljačić. Na samom prostoru logora i njegovoj blizini nalazile su se jame: Badanj, Duliba, Bliznica, Kijevac, jama na Pločama i Vranzina jama. Nedaleko od logora bila je jedna štala s dvije prostorije u kojima bi kraće vrijeme čekalo na red za smrt i po više desetina žrtava.

Kompleks logora Gospić, Ovčara, Jadovno, Stupačinovo, Slana, Metajna nije bio namenski građen kao logori za duži boravak zatočenika, već su to uglavnom bili ograđeni otvoreni prostori, osim zgrade kaznionice u Gospiću.

Logor Jadovno i njegovi pomoćni logori bili su smešteni u predelima Velebita sa mnogim kraškim jamama. U kompleksu logora, na osnovu izvornih arhivskih dokumenata i izjava niza ljudi dobrih poznavalaca Velebita, ustanovljeno je do sada postojanje 32 bezdanuše – bezdane jame, stratišta Srba i Jevreja. To su: Šaranova jama, jama na Grginom brijegu, Jarčja jama kod Risove grede, jama Badanj, jama Bliznica, jama Kijevac, jama na Pločama, Vranzina jama, jama Jasenovac, jama Jamina, Šević jama, jama na Kulaševoj strani, jama Orešković stanovi, Macolina jama, jama Ugljenača, jama u Peratovim dragama, jama Duman kod Ličkog Lešća, jama Sveta Ana kod Gornjeg Kosinja, jama Nezdravka kod Donjeg Kosinja, jama Ošporoča kod Široke Kule, jama Golubnjača, jama Snježnjača kod Kuzmanovače, jama Kvarte kod Perušića, jama Runjevac, jama Paukuša, jama Duliba, jama Dupčan kod Ribnika, Čošić jama kod Konjskog Brda, jama Križanovo brdo u Dražici i dve jame 40 metara udaljene od samoga logora Jadovno.

Navedene jame nisu jedine grobnice Srba i Jevreja u logoru Jadovno. Postoji ih, na žalost, još nekoliko. No, tokom istraživanja zbog niza teškoća, neugodnosti na terenu i prosto nemoći da se o njima više sazna, nisu locirane. Osim Šaranove, jame Jamina i jame Sveta Ana, ostale nisu ni od strane speleologa istražene, a niti jedna nije ničim obeležena. Žrtve nisu ekshumirane i dostojano sahranjene.

Dovođenje pohvatanih ljudi u logore i na stratišta | Na vrh dokumenta

U kaznionicu Okružnog suda Gospić, koju će pretvoriti u logor, ustaše su počele da dovode pohapšene Srbe iz Gospića i čitave Like već 11. aprila 1941. Priliv pohapšenih i dopremljenih u Gospić tokom maja i juna bio je svakim danom sve veći, a izgradnjom kompleksa ustaškog logora Jadovno, transporti sa pohapšenim Srbima, Jevrejima i “nepoćudnim” Hrvatima stizali su u Gospić iz svih krajeva Nezavisne Države Hrvatske.

Svakodnevno dovođenje velikog broja ljudi na gubilišta logora Jadovno počelo je početkom juna i trajalo sve do 21. avgusta 1941. godine. Početkom jula koncentracioni logor u Gospiću osposobljen je da dnevno prihvati i do 1000 zatočenika. To potvrđuje i Nalog Ravnateljstva za javni red i sigurnost NDH od 8. jula 1941, župskim redarstvenim ravnateljstvima, da sve „grkoistočnjake” (Srbe), pa i one koji su prešli na katoličku veru posle 10. aprila 1941. godine, šalju u Gospić na dispoziciju Župskog redarstvenog ravnateljstva u Gospiću. Ravnatelj ustaškog redarstva NDH Božidar Cerovski izdao je 23. jula 1941. okružnicu svim velikim župama i ustaškom povereništvu za Bosnu i Herecegovinu, kojom naređuje pritvaranje Srba, Jevreja i komunistički nastrojenih lica i njihovo otpremanje u koncentracioni logor Gospić, a u drugoj zahteva da se u roku od 15 dana izvrši popis svih Srba, kao i onih koji su nekad bili pravoslavne vjere.

Upućivani su brojni apeli u kojima se tražilo da se prekine s zločinima nad Srbima: apel kralja Petra II Karađorđevića od 6. juna Papi Piju XII i predsedniku SAD Franklinu D. Ruzveltu (Roosevelt), predstavka Sinoda Srpske pravoslavne crkve 24. jula glavnom nemačkom vojnom zapovedniku u Srbiji, generalu fon Šrederu (von Schröder) u kojoj se iznose zlodela nad srpskim narodom, s molbom da se poduzme bilo što kako bi se stalo na kraj zločinstvu, protest mostarskih muslimana od 22. septembra i banjalučkih od 12. novembra 1941. tražeći zaštitu srpskog naroda, molba slovenačkih svećenika iz Srbije od 1. marta 1942. godine beogradskom nadbiskupu Ujačiću da učini sve što je moguće protiv zločina nad srpskim narodom u NDH. Nijedan od ovih apela nije dao rezultata.

U ovom poglavlju autor detaljno, po mestima i datumima, navodi slučajeve masovnih hapšenja i otpremanja u logore po regionima, dokumentujući to izvornom arhivskom građom, izjavama i svedočenjima, kao i karakteristične slučajeve maltretiranja, masovnih likvidacija na “kućnom pragu”, po crkvama, školama, stalnim i privremenim zatvorima, imenujući zločince i žrtve.

Okrutnosti kojima su podvrgnuti zatočenici najbolje ilustruje primer naveden u elaboratu o zločinima nad Jevrejima kad je „jedna majka utrpana u kamion za željezničku stanicu zamolila jednog ustašu da joj podigne u kamion njezino dvogodišnje dijete, a ovaj je u to jadno nedužno dijete zabio bajonetu svoje puške i ovako nabijeno na bajonetu, pružio majci u kamionu.”

U svim krajevima NDH u aprilu, maju i junu 1941. godine počinje “lov” na Srbe i Jevreje i komunistički i jugoslovenski opredeljene Hrvate i muslimane, hvataju se, zatvaraju u lokalne zatvore ili improvizirana sabirališta, maltretiraju se, mnoge ubijaju u zatvorima ili na stratištima u okolini, a mnoge otpremaju u zatvore i sabirališta u većim mestima odakle se upućuju u logore, ili ih otpremaju direktno u logor “Danica” kod Koprivnice, odakle su kasnije prebačeni u Gospić. Od početka jula transporti idu uglavnom direktno u Gospić.

U Lici kotaru hapšenja i zatvaranja u gospićkoj kaznionici su počela već u aprilu 1941. Sa ovih područja područja u logor je otpremljeno, između ostalih, oko 200 Srba iz Ogulina, 35 iz sela Otoka, 70 iz Gomirja (među njima i igumani Teofan Kosanović i Metodije Subotin), oko 100 iz Srpskih Moravica, 200 iz Plaškog (među njima episkop gornjokarlovački Sava Trlajić sa preko 30 sveštenika). Iz Karlovca i sa Korduna polaze transporti 26. aprila, 6. juna, 25/26. jula sa 60 Srba i 30 Jevreja, 14 Srba iz sela Čemernica u vreme masovnog pokolja 530 lica s područja Veljuna u Hrvatskom Blagaju, iz Topuskog 28. juna 46 lica i 1. avgusta više žena i dece. Jednom pratiocu transporta u logor, na upit gospićkim ustašama šta će raditi sa tolikim pohapšenicima, odgovoreno je da će svi u Velebitu „gnojiti bukve”. Sa Banije, istovremeno sa masovnim zločinom u glinskoj crkvi, otpremljeno je 27. jula više od 800 Srba, iz Siska sredinom jula više od 150 ljudi, 24. jula 30 Srba i 26 Jevreja, a 26. jula 47 Srba.

Iz Zagreba transportovano je početkom maja 319 Jevreja, 1. juna Novi list objavio je: „Obveznici radne službe krenuli su na rad u pokrajinu…”, a u stvari njih 165 otpremljeno je u Koprivnicu, pa zatim u Gospić, 21. juna otpremljeno je 800 Srba i Jevreja, početkom jula još 700, grupa od 800 Jevreja i Srba 20/21. juna, krajem juna druga grupa od 700 muškaraca, žena i dece i treća grupa od 150, slede transporti 5. jula 190, 2. avgusta 400, a poslednji transport iz Zagreba sa 730 Srba i Jevreja upućen u Jadovno 13/14. avgusta. Sa područja Grubišnog Polja uhapšeno je 26. i 27. aprila 504 Srbina i otpremljeno u logor Danica, a zatim Jadovno, gde ih je ubijeno je 487. Na bjelovarskom području izvršen je pokolj 195 ljudi 27. aprila u selu Gudovcu, a u logor je otpremljeno: 22. aprila 70 lica, 25. aprila na pravoslavni Uskrs 25 Srba iz sela Lasovac, krajem jula 200 Jevreja i Srba i nekoliko Hrvata komunističke i jugoslovenske orijentacije. Sa područja Križevaca otpremljeno je 27. aprila oko 200 lica. Na području Pakraca 2. maja uhapšeno je 25, a tokom maja više od 200, a u junu 300 lica i otpremljeno u logore. Ustaše su tokom maja, juna i jula pohapsile oko 350 Srba i ubile u logoru Jadovno sa područja Virovitice, Vrbovca, Ludbrega, Kutine, Đurđevca, Slavonske Požege, Novske i Našica.

Sa područja Slavonskog Broda 2-4. avgusta otpremljeno je u Gospić oko 200 lica. U Novoj Gradišci 11. aprila izvršeno je masovno hapšenje 120 Srba, 9. avgusta 800 Srba i 20 Jevreja transportovani su u Gospić. Tokom aprila i maja pokupljeno je u Osijeku 700 Srba i devet Hrvata. U zgradi Sokola 12 Srba je ubijeno, 16 izvedeno je iz garnizonskog zatvora i ubijeno na obali Drave, ostali su nakon torture 21, 22. i 23. jula transportovani u logor, njih 345 zavšilo je život na Velebitu a ostali su otpremljeni druge logore.

Iz Vinkovaca krajem aprila i u prvoj polovini maja otpremljen je 101 Srbin, od kojih je na životu ostalo samo petorica. Iz Vinkovaca, Vukovara, Šida, Sremske Mitrovice i okolnih naselja tokom juna i jula otpremljeno je u Gospić više od 800 lica.

Prva grupa je iz Sarajeva upućena je 17. maja, a od kraja maja do 14. avgusta u 9 transporta u logor Jadovno otpremljeno 1778 ljudi, žena i dece. Iz Zavidovića transport je otpremljen krajem jula i 1. avgusta, iz Visokog su 1. avgusta transportovana 44 Srbina kojima su se u Zenici priključila dva vagona sa po 80 Srba i u Doboju dva vagona sa pohapšenim iz Bijeljine i Tuzle. Iz Doboja 1. avgusta otpremljeno je 28 Srba, a na sam Ilindan 2.avgusta 25, iz Dervente 1. avgusta 25 Srba i Jevreja, a 16. avgusta 73, iz Bosanskog Broda više od stotinu ljudi u julu, a sredinom avgusta otpremljeno je oko 800 Srba u logor u Slavonskoj Požegi gdje su ih većinu pobili. Tokom juna i jula iz Jajca u tri transporta otpremljeno je oko 550 Srba. Početkom avgusta pohvatano je 720 Srba, većinom iz Novog Travnika i njegove okolice, od kojih su 43, s drugima iz Turbeta i Travnika 3. avgusta odvedeni u Jadovno, a ostali su pobijeni na mestu Smrike kod sela Stojkovići.

Odmah nakon ubistva episkopa banjalučkog Platona Jovanovića i protojereja Dušana Subotića 24. maja, počeo je progon Srba na području Banjaluke. U rudnik Maslovare 31. maja dolazi ustaški stožernik Velike župe Sana i Luka Viktor Gutić i izdaje naredbu da svi Srbi, iz ovog čisto srpskog kraja, „moraju preći na katoličku vjeru ili će biti poubijani i njihova imanja konfiskovana.”

Iz zapadne Bosne najveći broj Srba i Jevreja bio je transportiran u logor Jadovno iz Banjaluke, Ključa, Kulen Vakufa, Gornjeg Vakufa, Bosanske Krupe, Bosanskog Novog, Bihaća, Velike Kladuše i Vrnograča. Noću između 10. i 11. jula, kao i dan kasnije pohapšen je na području Banjaluke veći broj lica, među kojima i više pravoslavnih sveštenika. Iz Banjaluke u Jadovno upućeno je 71 Jevrej i 28 Srba, a sa područja Ključa 2. avgusta je 60 Srba, polovicom jula 150 Srba iz Otoke i drugih sela na području Bosanske Krupe. Od 300 ljudi pohvatanih 31. jula u Bosanskom Novom većina je pobijena i bačena u Unu ili Sanu, a u zatvoru je zaklano 40, tek 15 osoba odvedeno je Gospić. Sredinom jula s područja općine Vrnograč, iz sela Bosanske Bojne i Rujnice otpremljeno je 45 ljudi, a 21. jula s područja Velike Kladuše oko 50. Samo pet dana nakon ovog odvođenja počela su masovna hapšenja i ubijanja koja su trajala neprekidno od 25. jula do 8. avgusta 1941. godine. Na mestu zvanom Mehino stanje gdje su bili iskopani protutenkovski rovovi pod brdom Ičungarom ubijeno je tada oko 4700 ljudi, žena i dece iz Velike Kladuše, Slunja i Vojnića.

Iz Bijeljine u Gospić otpremljeno je nekoliko desetaka Srba 23. juna, druga grupa, među kojima je bilo i 25 pravoslavnih sveštenika 15. jula, a grupa od 45 lica na Ilindan 2. avgusta. Nakon hapšenja 2. avgusta Srba na području Brčkog i otpremanja u Gospić, kotarski predstojnik u dopisu od 5. avgusta upućenog Velikoj župi Posavje traži da se „spriječi neplansko upućivanje Srba u koncentracioni logor Gospić”, jer misli da se takvim hapšenjem neće postići cilj jer da nema dovoljno kapaciteta koji bi mu omogućili da uputi svih 40.000 Srba „u koncentracioni logor Gospić i na taj način riješi, srpsko pitanje u ovome kraju”, zato predlaže da je bolje izvršiti iseljavanje, pa tek onda, ako nešto preostane, pohvatati i poslati u koncentracioni logor. Iz Modriče pohvatane Srbe, sprovele su ustaše u julu u logor Jadovno. Iz kotara Zvornik otpremljeno je u avgustu 31 lice iz sela Osmaci i Gojčina, 9. avgusta 111 lica iz srpskih sela Međaši, Dubica, Sarač i Miljenovac i 13 Srba iz sela Rajinaca. U julu je u logor upućeno iz Rogatice 60, a iz Vlasenice oko 200 lica.

S područja Hercegovine transportirani su Srbi preko Mostara, Sarajeva, Slavonskog Broda, Zagreba i Karlovca u logore Gospić, Jadovno i Slana. Ovim pravcem prevezen je veliki broj Srba i Jevreja iz Mostara, Ljubinja, Trebinja, Stoca, Ljubuškog, Konjica i drugih hercegovačkih mesta. Ustaško redarstvo iz Zagreba uputilo je 19. jula 1941. godine naređenje Velikoj župi Hum u Mostaru da upućivanje Srba u logor Gospić treba biti svakodnevno. Teško je utvrditi koliko je kompozicija iz Mostara upućeno u pravcu Gospića, ipak na osnovu izvora, mogu se identifikovati transporti: nakon masovnog hapšenja u Mostaru 19. i 20. jula upućena je kompozicija sa 186 Srba koji su u Gospić stigli vezani nabijeni u tri teretna vagona nakon puna četiri dana putovanja bez hrane i vode, 22. jula još 174 Srbina i 23. jula oko 700 zatočenika. Iz Mostara otpremljeni su transporti 1, 2. i 3.avgusta u Jablanicu i jedna grupa direktno u Jadovno. U Jablanicu je otpremljeno 750 Srba među kojima su bili ljudi iz Mostara, Ljubinja, Stoca, Trebinja, Dubrovnika, Konjica i nekih drugih naselja. U četiri transporta u Gospić iz Jablanice upućeno je 700 ljudi, žena i djece. Iz Foče u Gospić je odvedeno 56 Srba, iz Ljubinja 145 uglavnom žena i dece 31. jula, uhapšeni u Stocu 2. avgusta stigli su u Gospić 9. avgusta. Srbi iz Trebinja otpremljeni su u Mostar, zatim u Jablanicu, a odatle sa drugima u Gospić. Isto se dogodila sa 56 Srba iz Konjica i Drniša, kao i sa većim brojem Srba pravoslavne vere i Srba rimokatolika iz Dubrovnika i okoline.

Iz pregleda hapšenja i transportovanja ljudi u logor Jadovno s područja NDH, može se zaključiti da hrvatska ustaška država od svog uspostavljanja svakodnevno je provodila plan istrebljenja srpskog i jevrejskog naroda. Kompleks logora Jadovno sa svojim pomoćnim logorim i velebitskim jamama bio je mesto sistematskog uništenja ljudi zbog njihove nacionalne, verske i rasne pripadnosti. Srbi su hapšeni svakodnevno, ipak najmasovnije su ih ustaše hvatali i ubijali u vrijeme srpsko-pravoslavnih praznika: na Uskrs koji je 1941. bio 25. aprila, na Đurđevdan, 6. maja, na Vidovdan, 28. juna, na Petrovdan 12. jula, na Ilindan, 2. avgusta.

Mučenje i likvidacija zatočenika | Na vrh dokumenta

Kada se ima u vidu broj žrtava u Jadovnom i njegovim logorima od sredine aprila do polovice avgusta 1941, dakle samo četiri mjeseca, onda se može jasno predočiti namera hrvatske ustaške države da uništi Srbe i Jevreje.

Iz dokumenata, izjava preživelih i izjava samih zločinaca saznajemo o sredstvima i metodama mučenja koje su ustaše primenjivali nad ljudima, ženama i decom od momenta njihovog hapšenja, boravka u logorima i na samim gubilištima, ali sve ove izjave su samo blede slike strašne zbilje, jer nemoguće je opisati što su sve činili nad nedužnim narodom. Ovi zločini po svojoj brutalnosti prevazilaze sve ono što poznavalac ljudske psihe može pretpostaviti da će ljudska jedinka moći napraviti.

Ustašama je najomiljeniji način ubijanja bio izgleda maljem, tzv. macolom. Macolu, težine oko 3 kg, su koristili kod usmrćivanja većine, bez obzira na uzrast i pol, ali najčešće za umorstvo žena i djece, ako ih ne bi žive pobacali u jame. Muškarce su pored ubijanja macolom ubijali noževima, a, prilikom prevoženja iz Karlobaga na Pag, žrtve bi udarale kamenom u glavu, pošto bi im prethodno svezale kamen kako bi potonuli u more. Kad bi se iz jama na Velebitu čuli jauci, poluživih ili živih, ustaše su ih ubijale bacanjem bombi na njihova polumrtva i iznakažena tela.

Svakodnevne su bile pojave premlaćivanja svezanih i nemoćnih da se brane, zatim odsecanja pojedinih delova tela, otkidanje nokata, zabijanje čavala pod nokte, u glavu, polevanje vrelom vodom, stavljanje soli u razrezane dijelove tela, kopanje očiju, lomljenje nogu i ruku, vezanje konopcima žrtava za klupe i rastezanje nogu na razne strane, nekima su na glavu stavljali trnovu „krunu” i po njoj tukli pa se trnje zabadalo u glavu. Naređivali su da brat brata tuče, da sin muči oca i ubije ga, otac sina. Zapaljenom cigaretom su pekli lica i pržili oči, neke zagrijanom peglom peglali po telu, žiletima rezali tabane i… ko da sve izopačenosti sadista nabroji! Retki su bili slučajevi da se ubistva vrše bez prethodnog maltretiranja, premlaćivanja i mučenja. Žene bi pre umorstva silovali, rezali im dojke i iz utrobe vadili decu. U tim zločinima i zadovoljavanju svojih seksualno nastranih poriva učestvovali su i neki katolički svećenici (don Ljubo Magaš, don Krsto Jelinić i drugi). Žrtve logora „Jadovno” ubijane su najmanje vatrenim oružjem. Pre likvidacije su im vezali ruke a nekome i noge žicom.. Obično su decu vezali uz majke i usmrćivali ih prve kako bi majke dovodili u što bolnije stanje psihičke patnje.

Sa posebnom surovošću maltretirani su, mučeni i ubijani pravoslavni sveštenici. Na stratištima Jadovnog identifikovana su 72 ubijena pravoslavna sveštenika, među njima i mitropolit sarajevski Petar Zimonjić i episkop gornjokarlovački Sava Trlajić.

Mitropolita Petra maltretirali su i mučili od dana hapšenja 12. maja 1941. godine, zatim prilikom sprovođenja u Zagreb, u zatvoru zagrebačke policije, u logoru Kerestinec, gde mu je obrijana brada, a zatim 15. jula za vreme prevoženja do logora Gospić, gdje je bio i vrhunac ustaškog iživljavanja. Morao je nositi cepanice na golim leđima, čistiti dvorište i klozete uz ponižavanje najvulgarnijim rečima. Morao je uz batine držati zatočenicima propovedi kao u crkvi, što je dodatno motivisalo ustaše da ga udaraju po telu i glavi. Njega i vladiku Savu iz Plaškoga izvodili su u logoru Jadovno nekoliko puta do Šaranove jame da gledaju masakriranje njihovih vernika, da bi i njih na kraju usmrtili iznad iste jame maljem u potiljak.

Dimitriju Jerkoviću, svešteniku iz Široke Kule, kod Gospića, odrezali su kožu zajedno s kosom na glavi, počupali mu bradu i ubili nad Macolinom jamom. Sveštenika iz Smiljana Matiju Stijačića su nakon strahovitog mučenja, polumrtva bacili u Šaranovu jamu zajedno sa sveštenikom iz Raduča, Grozdanićem, kojemu su pre toga otkinuli pojedine delove tela. Svešteniku Nikoli Bogunoviću iz Donjeg Lapca ustaše su čupale dlake iz brade i brkova i usijanom iglom boli po nosu i čitavom telu. Sveštenika Stevana Stevu Ćurčića iz Ogulina ustaše su mučile u ogulinskoj kuli, potom odvezli u Vrginmost gde su ga vezanog naizmjenično tukli, čupali mu bradu i tako izmrcvarenog odveli na policiju u Zagreb odakle je sproveden u logor „Danicu”, a zatim u Gospić, da bi nakon mučenja polumrtav bio odvezen na Velebit i bačen u Šaranovu jamu. Sveštenika Spasu Lavrnju iz Suvaje kod Donjeg Lapca, uhvatili su ustaše na sprovodu i pred celom povorkom naroda mučili a onda odvele u logor Jadovno gde su ga ubili. U njegovoj kući zaklali su mu suprugu Ljubicu koja je bila pred samim porođajem, prethodno joj rasporivši trbuh i izvadivši dete iz utrobe. Pored nje mrtve ostavile su četvorogodišnjeg sinčića. Dete je tri dana plakalo uz mrtvu majku, a četvrtog dana došli su ustaše pa su i dete zaklali.

Ovakva mučenja nisu vršili samo u logorima. Sveštenika Đorđa Bogića iz Našica, rodom iz Subocke, vezali su za jedno drvo, odsekli mu uši, jezik, nos i bradu zajedno sa kožom, zatim su mu iskopali oči i kada su videli da je još prije svesti, rasporili su mu prsni koš. Proko Pejnović, skriven u grmlju, čuo je ustašu kako kaže: „Majku mu vlašku još mu kuca srce, još je živ.” Zatim su pucali u njega iz puške.

O svirepostima mučitelja saznajemo i od njih samih. Pred sud su dospeli, nakon punih dvanaest godina, 1953. godine, sedmorica ustaških zločinaca, koji su u izjavama govorili o svojim zlodelima na Velebitu, logorima Jadovno i Slana. Presudom Okružnog suda u Zadru, izrečenoj 30. juna 1953, suđeni su: Luka Barjašić na doživotnu robiju; Slavko Baljak i Ivan Kevrić na kaznu smrti; te na doživotnu robiju Jandre Strika, Jerko Fratrović i Bene Barić, ali im je kazna ubrzo zamenjena na 20 godina; Mile Dudulica na 20 godina robije. Vrhovni sud je potvrdio ovu presudu 24. avgusta 1953. Slavko Baljak bio je u partizanima i u JNA od 15. septembra 1944. do 5. decembra 1953. Jerko Fratrović bio je u JNA od 30. maja 1945 do 1. juna 1946. i Strika Jandre bio je u JNA. Svi su oni do 1952. bili zaposleni i bez grižnje savesti živeli u miru.

Oni su sa više od 180 pripadnika I satnije 5. ustaške bojne, kojom je u logoru Slana na otoku Pagu zapovedao Ivan Devčić Pivac, tokom dva meseca (od 25. juna do 25. avgusta) učestvovali u masovnom zlostavljanju, mučenju i ubistvima Srba i Jevreja, u logoru Slana, u logoru Jadovno, nad jamama kod Karlobaga, Baških Oštarija i sela Stupačinovo na obroncima Velebita. U svojim izjavama oni govore o hiljadama usmrćenih na Velebitu u predelu Furnaža na otoku Pagu. Najveći masovni pokolj u logoru Slana između 14. i 15. avgusta 1941. bio je poklon Velikoj Gospi na Pagu, kojoj su se koljači sa krvavim noževima klanjali nakon što su zverski usmrtili 800 žena i dece. Obavivši ovaj zlikovački posao, priča zločinac Luka Barjašić i očevidac Jakov Dokozić, ustaše su se vratile u logor zadenutih noževa za pojasom i s veseljem proslavili Veliku Gospu. Tog dana, njih 60, predvođeni Frankom Šljivarom, došlo je u mesto Pag da učestvuju u procesiji – velikoj crkvenoj povorci i da ponesu Gospin kip od slanogradske crkve do Paga.

Na Velebitu i Pagu ustaše su ubijale svagdje gdje im se prohtelo, tako da je danas nemoguće utvrditi gde sve nema srpskih i jevrejskih grobnica. Ubijanje je izvršavano uglavnom bez upotrebe vatrenog oružja: noževima, batovima, raznim drugim predmetima i bacanjem živih u bezdane ili iskopane jame.

O zločinima u kompleksu logora Jadovno, vršenim sve do 15. avgusta, saznajemo i iz izveštaja italijanskih vojnih sanitaraca, iz izjava naklanih i bačenih u jame, a neverovatnim slučajem ostalih u životu, iz opisa ljudi koji su prisustvovali kod iskopavanja i spaljivanja njihovih izmrcvarenih tela i drugih svedočenja.

Unatoč rigoroznim merama osiguranja logora Jadovno i logora Slana, bilo je pokušaja bekstva iz žice i spasavanja od sigurne smrti.

Neki su uspeli pobeći ustašama već prilikom samog hapšenja ili u toku odvođenja, zatvaranja, transportovanja, pa i iz samih logora, čak izvući se i iz jama. Zahvaljujući pojedincima i njihovom uspešnom begu iz ustaških kandži, spašeno je na hiljade drugih nevinih života jer ljudi više nisu verovali ustašama ni njihovoj vlasti. I sve do danas (1991, nap.J.M), 50 godina posle, još uvijek ima tih koji su ostali najverodostojniji svedoci o genocidu kojeg su izvršile hrvatske ustaše nad srpskim i jevrejskim narodom.

Iz kompleksa logora Jadovno pokušalo je beg sedamnaest zatočenih Srba. No uspeli su samo: Serđo Poljak iz Šibuljine, Branko Cetina iz Vrepca kod Gospića, Savo Zoroja i Mane Čanak iz Kuzmanovače kod Široke Kule, Bogdan Lemajić iz Smiljana kod Gospića, Radoslav Grubor iz Turbeta kod Travnika i još trojica čija imena nisu poznata.

Bogdan Lemajić je uspeo pobeći, iako ranjen, iz pokolja iznad Šaranove jame. Došao je u svoje selo i skrivao se kraće vreme, međutim, 2. avgusta zatukao ga je ustaša Franjo Devčić koji je s drugim ustašama učestvovao u masovnom pokolju Srba u Smiljanu i Smiljanskom Polju. Savo Zoroja, koji je 1. jula pobegao iz logora Jadovno, poginuo je kao partizan u borbi 1943. godine. Svoje zapise o masovnim umorstvima Srba u logoru Jadovno ostavili su Mane Čanak, Branko Cetina i Radoslav Grubor.

Serđo Poljak u maju 1941, iako ranjen, uspio je iz jame izaći i pobeći. Beg je uspio 1. jula Branku Cetini i njegovom drugu Savi Zoroji. Branko je danas jedini živi svedok koji je o svom hapšenju, zatvaranju, odvođenju u gospićki zatvor, transportiranju u logor Jadovno i svom begu iz logora, ispričao autoru 17. juna 1990. godine, upravo na mestu samog logora na Velebitu. Iza njega, samo pet dana kasnije, beg je uspešno izveo i Mane Čanak.

Iz Jarčije jame početkom avgusta 1941. godine uspelo se izvući 11 živih. Među njima je bila i Janja Potkonjak, koja je živa bačena u jamu iz koje se izvukla i nakon 30 dana od iscrpljenosti, gladi i preživelih trauma umrla.

Dmitra Cvijanovića, Janju Trešnjić i Janju Vujnović, nakon izlaska iz jame uhvatile su ustaše i ubile ih. Bolje sreće bile su Sava Jerković, Jela Stanić, Mara Vojnović, Mileva Cvijanović, Mile Potkonjak, dete, Marija Počuča i Pera Cvijanović. U Jarčiju jamu, na srednjem Velebitu, iznad sela Alanka, ustaše su 6. avgusta 1941. bacile 78 Srba iz Divosela kod Gospića. U jamu je bačena i Marija Počuča sa svoje troje djece. Iako ranjena, izvukla se iz jame kao i Jela Stanić. Klani, a nedoklani, izišli iz jama i sa brojnih stratišta ostavili su istinska svjedočanstva o organizovanom i smišljenom zločinu.

Osim masovnih ubistava u logoru Jadovno, ustaše provode genocid na celom teritoriju svoje države, naročito u vreme srpskih pravoslavnih praznika, na Đurđevdan, Vidovdan, Petrovdan i Ilindan: na Đurđevdan pokolj Srba u Hrvatskom Blagaju (Veljunski pokolj), pre bilo kakvog oružanog otpora, pokolj na Ilindan 1941. u Srpskoj pravoslavnoj crkvi Rođenja Bogorodice u Glini, na Ilindan 1941. u selu Bogdaniću kod Gospića poklano je 113, u Lipama 48, u Ostrvici 39, u Barletama 27, u Medaku (zaselak Papuče) 25, u Smiljanu 178 Srba, kako muškaraca, tako žena i dece.

Na području opštine Vrginmost, na Kordunu, ustaše su samo 1941. godine na najstravičniji način usmrtile 4263 srpska civila na masovnim stratištima: u crkvama, na njivama i kućama, od kojih 925 djece u starosti do 15 godina. U proleće i leto 1941. ubijeno je: u kotarevima Gospić i Perušić od 20. jula – avgusta 735, a do kraja 1941. godine 3217 lica; u kotaru Korenica i kotaru Udbina od 28.maja do 3. avgusta 735, a do kraja godine 1492 lica; u kotaru Gračac od maja do avgusta 684, a do kraja godine 903 lica; u kotaru Donji Lapac od juna do 5.avgusta 775, a do kraja godine 890; u kotaru Slunj od 6. maja do 19. avgusta 1987, a do kraja godine 2065 lica.

Likvidacija kompleksa ustaškog logora Jadovno | Na vrh dokumenta

Od okupacije, 14. aprila, pa do Rimskih ugovora između Kraljevine Italije i NDH, 18. maja 1941, Italijani su u Lici vršili vojnu i civilnu vlast. Pod njihovim pokroviteljstvom i zaštitom brzo je uspostavljena ustaška vlast. Od Rimskih ugovora pa do 26. avgusta 1941. Lika je bila obuhvaćena tzv. drugom demilitarizovanom zonom italijanskog okupacionog područja u NDH, sa jasno određenim pravima svake potpisnice ugovora. U toj zoni civilna vlast je bila u nadležnosti Nezavisne Države Hrvatske.

Zbog procene Italije da su joj ugroženi interesi i da je hrvatska država nemoćna da spreči razvoj ustanka srpskog naroda, izazvan praktičnom provedbom njenih namera da ih uništi kao nacionalni korpus, na području Korduna, Banije, Like i Kninske krajine, uz istovremeni val ustanka u Srbiji, Crnoj Gori i Bosanskoj krajini, krajem jula i početkom avgusta 1941. godine, naređenjem od 15. avgusta 2. armiji da zaposedne II zonu, započela je reokupacija i italijanske trupe ponovo preuzimaju vojnu i civilnu vlast u drugoj zoni i zabranjuju hrvatskim postrojbama delovanje na ovom području, što dovodi do likvidacije kompleksa logora Jadovno. Pavelić je ovaj zadatak poverio ustaškom dopukovniku Vjekoslavu Luburiću – Maksu. Užurbano se pristupilo likvidaciji logora i uklanjanju tragova zločina. Likvidiranje se svodilo na masovno ubijanje hiljada zatočenika da ih što manje zateknu Italijani, što je trajalo svakodnevno od 10. do 25. avgusta. O ovome saznajemo i iz izveštaja Zapovjedništva 1. hrvatske oružničke pukovnije od 22. avgusta upućenog Ravnateljstvu za javni red i sigurnost NDH, u kome se kaže da su ustaše zbog dolaska italijanske vojske bile prisiljene likvidirati kompleks logora Jadovno. O drugom načinu likvidacije logora osim ubijanja zatočenika, njegovom premještanju u unutrašnjost ili upućivanjem zatočenika u druge logore ili zatvore, nije se ni pomišljalo. U vremenu do 18. avgusta zatočenici su upućivani u logor Jadovno i ubijani nad usputnim jamama ili u samome logoru. Posljednja grupa od 1.200 Srba i 300 Jevreja pobijena je u samom logoru od 15. do 20. avgusta. Oni su sami sebi morali iskopati jame na prostoru logora iznad kojih su usmrćeni i zatrpani dok je jedan deo pobijen u neposrednoj blizini logora a leševi pobacani u jamu udaljenu 30-40 metara južno od logora. Na te poslednje pobijene Srbe i Jevreje ustaše su nabacali kamenje, stabla i granje. Sredinom avgusta pobijeno je u Jadovnom i 3000 Srba dopremljenih iz logora Slana. Logor Jadovno na Velebitu likvidiran je 20. avgusta. Toga dana ustaše su u sabirni logor Ovčara dovezli lopate, pijuke, kazane i drugi pribor s Velebita.

Istovremeno s likvidacijom logora Jadovno ustaše vrše i likvidaciju zatočenika logora Slana. Obezbeđenje logora raspoređeno je u tri grupe: jedni su ubijali na otoku, drugi na moru, a treći odvozili zatvorenike u Karlobag i dalje na Velebit gde su ih bacali u jame. Pored navedenih 3000 Srba upućenih u Jadovno, u još dva navrata prevezeno je s otoka 800 muškaraca, žena i djece, te tri puta po 150 koje su pobili nad jamama logora Stupačinovo u vremenu od 12. do 20. avgusta. O likvidaciji posljednjih zatočenika na Pagu, saznala je i komanda italijanske divizije „Re“ koja je stigla u Karlobag. Upućen je jedan vod vojnika u dva motorna čamca da ode na otok i da ustanovi šta se to dešava. Toga dana ovi italijanski vojnici su u čamce ukrcali oko 120 žena i djece i otpremili ih za Karlobag. Ustašama su naredili da s tri kamiona prevezu zatočenike u Gospić, međutim oni su ih pobili u Stupačinovu. Italijanska komanda prevezla je još oko 250 zatočenika na železničku stanicu Gospić 21. avgusta, odakle su ih ustaše sa ostalima zatočenicima dovedenim iz Ovčare uputili za Jastrebarsko.

Iz kaznionice Okružnog suda u četiri navrata 17. avgusta otpremljeno je 700 Srba u pravcu logora Jadovno. Bili su to poslednji zatočenici koji su odvedeni iz kaznionice i bačeni u Šaranovu jamu. Oko 1100 zatočenika logora Gospić, smeštenih u prostorijama kaznionice 18. avgusta rano ujutro povezano je žicom i uzdužnim lancem čekajući da krenu put Jadovnog. Upravo kada su krenuli oko jedan sat popodne, odjednom im je naređeno da se vrate nazad. Zadržani su u kaznionici samo do pred jutro sledećeg dana, kada su povezivani i odvoženi na železničku stanicu, gde su u sabiralištu železničke stanice držani do noći, zatim ukrcani u 13 teretnih vagona. U izvještaju 1. hrvatske oružničke pukovnije od 22. avgusta, pored ostalog piše: „Dana 19. ovog mjeseca od 3 do 6 sati na 36 teretnih samovoza odveženi su četnici iz sabirnog logora iz Gospića na ovdašnju željezničku postaju, gdje su utovareni u vagone i odveženi u pravcu Zagreba. Točno odredište se nije moglo utvrditi.”

Prva kompozicija upućena iz Gospića sa zatočenicima stigla je u Jastrebarsko ujutro 20. avgusta 1941. godine. Mrtve su sami zatočenici iznijeli iz vagona i ubacili na zaprežna kola, kojima su odvezeni na jedno polje kraj Jastrebarskog i ondje pokopani. Iz ove kompozicije ustaše su izdvojile 170 Srba i odveli ih u zatvor dvorca grofa Erdedija. U dvorcu bilo je smješteno više stotina Jevreja i nešto Hrvata. U večernje sate krenula je kompozicija s 900 Srba u pravcu novoosnovanog logora Jasenovac, gde su stigli 21. avgusta ujutro i gde su ih preuzele ustaše iz sastava 17. ustaške satnije. Ovo su bili prvi zatočenici u logoru Jasenovac. Tri sata nakon upućivanja prvog transporta u pravcu Jasenovca, iz Gospića je krenuo drugi transport s oko 400 zatočenika, većinom Jevreja. Iz ovog transporta u Jastrebarskom je izdvojeno nekoliko Hrvata, žena Srpkinja i Jevrejki. Smestili su ih u zatvoru dvorca Erdedi. Iz gospićke kaznione izvedeni su 20. avgusta poslednji Srbi i preostali Hrvati. Oni su odvezeni do Jastrebarskog i zatvoreni u prostorijama tamošnjeg logora.

U logoru Jastrebarsko rukovodili su zapovednici logora iz Gospića: Stjepan Rubinić, Dragutin Pudić Paraliza i Janko Mihailović. Oni su sa svojim ustašama s prvom kompozicijom iz Gospića stigli u Jastrebarsko i preuzeli svu organizaciju u ovom logoru. U to vreme u logoru Jastrebarsko bilo ukupno 2.200 zatočenika među kojima i oko 140 komunista dopremljenih iz kaznionice u Lepoglavi i nekoliko iz Gospića.

U transportu, koji je iz Gospića upućen 20. avgusta bilo je oko 60 žena Srpkinja s decom, koje ustaše zbog nailaska italijanske vojske nisu dospjele pobiti u logoru Stupačinovo na Velebitu. Poslednji transport upućen je iz Gospića 21. avgusta s oko 900 uglavnom Jevreja, Jevrejki i Srpkinja s decom iz logora Ovčara. Na železničkoj stanici u Gospiću njima su pridružili 250 Jevrejki i Srpkinja s decom koje su italijanski vojnici iz logora Slana preko Karlobaga svojim kamionima dovezli u Gospić. Zatočenici dovezeni 22. avgusta u logor Jastrebarsko, ostali su u ovom logoru do 1. septembra kada su sprovedeni u Jasenovac, gdje su stigli 2. septembra ujutro.

Nakon odvođenja muškaraca Srba i Jevreja u Jasenovac iz logora Jastrebarsko, Srpkinje i Jevrejke s decom transportovane su u logor Kruščicu kod Travnika. U logoru Jastrebarsko ostalo je oko 250 muškaraca i žena, uglavnom Hrvata, koji su otpremljeni 14. septembra u Koprivnicu, gde su zatekli oko oko 3000 interniraca. Iz Koprivnice su uglavnom transportovani u Jasenovac, a neki i u Zagreb.

U toku izvršenja zločina nad Srbima i Jevrejima od aprila 1941. godine ustaški organi vlasti i njihove vojne formacije na razne su načine prikrivale ubijanja, masovne pokolje i masakriranje civilnog stanovništva, u dokumentima su prikrivali istinu o zločinima, a mnoga dokumenta su i unišena, međutim, zbog masovnosti i pored raznih vidova prikrivanja, ova dela nisu mogla ostati neotkrivena. Ustaše su u mnoge od jama ubacivali bombe, zatrpavali ih i maskirali granjem i kamenjem, a neke i zabetonirali. I mesno stanovništvo na razne je načine sakrivalo mesta zločina tako da su ona vremenom toliko obrasla raslinjem da se mnogima zametnuo svaki trag.

I službeni organi vlasti posle rata su na određeni način sprečavali da se autentični izvori o masovnim zločinima hrvatske države nad srpskim i jevrejskim narodom sakupljaju i objavljuju. Nastojalo se da se o njima konkretno što manje govori i piše, da se zaborave, pravdajući zaborav mirom, bratstvom i jedinstvom.

Doprinos uništavanju tragova zločina dale su i italijanske okupacione snage. Nakon likvidacije logora Jadovno i Slana, krajem avgusta 1941, po dolasku italijanske vojske, civilnu vlast u Hrvatskom primorju i Lici, preuzela je 6. septembra Komanda 2. italijanske armije. Naređeno je da se zaplene sva dokumenta o logorima na području Like, da bi ih se kasnije u najvećem broju uništilo. Ipak je sačuvano nekoliko dokumenata 5. korpusa 2. italijanske armije koji nam daju podatke o uništavanju tragova masovnih ustaških zločina, jer u upravo vojnici iz ove italijanske jedinice dobili takav zadatak. Iz izvještaja dr Finderlea od 6. septembra, vidi se da ga je Direkcija za zdravstvo 5. armijskog korpusa 2. italijanske armije zadužila da s jednom ekipom vojnika pronađe masovne grobnice i izvrši dezinfekciju, kako bi se sprečile eventualne zaraze. U izveštaju je obavestio svoje pretpostavljene šta je sve na terenu pronašao: jame sa leševima poubijanih na Velebitu, masovne grobnice u predelu Furnaža i nekim drugim mestima na Pagu, gde su leševi bili vrlo plitko sahranjeni tako da predstavljaju „intoksikacionu i infekcionu opasnost.” Na osnovu njegovog izvještaja Vojno-zdravstvena direkcija italijanskog 5. armijskog korpusa naredila je 6. septembra 1941. godine da se „lešine sahranjene u Slani na Pagu otkopaju i sakupljene na lomačama da se natope zapaljivim i sagorljivim tekućinama, te pod hitno izvrši njihovo spaljivanje.” Taj posao obavio je specijalni vojni sanitetski odred uz pomoć još oko 50 vojnika u septembru 1941. tokom punih 10 dana, od ranog jutra do kasnih večernjih sati.

Više ne postoje masovne grobnice do kojih su došli italijanski sanitarci. Nestalo je i fotografija koje su napravili Italijani za vreme otkopavanja i spaljivanja leševa. Prema izveštaju dr Stacija od 22. septembra, fotografije u albumima zajedno s njegovim izveštajem upućene su italijanskom ministarstvu rata u Rimu. Za njima je tragao Ante Zemljar i obratio se ministarstvu obrane Republike Italije na što mu je šef Ureda odgovorio da mu ne može dostaviti fotografije jer su se negdje zagubile. I sam autor je pokušao naći ova svedočanstva, kao i druga dokumenta, za koja je saznao da ih još uvijek čuvaju pojedine porodice rodom sa otoka Paga, ali bez uspeha. Tako su i ovi izvori o ustaškim zločinima ostali za sad javnosti nepoznati.

Logori i masovna stratišta: Jadovno na Velebitu, Slana i Metajna Pagu, Stupačinovo, Ovčara i koncentracioni logor Gospić, brojne jame i druga stratišta ostali su sve do današnjih dana uglavnom neobeleženi ili tek delomično označeni.

Od obeležja na ovim lokalitetima postavljeni su: 1961. ograđena je drvenom ogradom jedna humka na mestu logora Jadovno, koja je s vremenom istrunula i nestala, a Šaranova jama kamenim zidom i označena jednom malom spomen pločom uz put udaljen od nje oko 70 metara. Put do logora ostao je neprohodan i staza do njega zarasla tako da je retko ko mogao i pronaći mesto samog logora. Između 1951. i 1961. postavljeno je na ogradu ili pokraj ograde Šaranove jame nekoliko spomen ploča: 1961. spomen-ploča žrtvama iz Sremskih Karlovaca, spomen-ploča Saveza udruženja pravoslavnih sveštenika Hrvatske na kojoj je uklesano 51 ime sveštenika pravoslavne crkve mađu kojima i imena mitropolita Petra Zimonjića i episkopa Save Trlajića (prema istraživanju autora identifikovano je više imena); godine 1961. podignuto je nad jamom udaljenom od logora oko 40 metara spomen-obeležje koje je danas u potpuno ruševnom stanju; 1975. podignuto je skromno spomen-obeležje na jednoj steni u Suhoj, na početku logora Slana.

Mesto pomoćnog logora Stupačinovo, zbirnog logora Ovčara, kaznionice Okružnog suda u Gospiću i Prihvatnog logora na železničkoj stanici Gospić nikad nije obeleženo. Brojne jame u koje je bačeno hiljade i hiljade žrtava, ne samo da su ostale neobeležene nego se do njih ne može ni doći. Ove jame, izuzev Šaranove i jame Jamine, nisu ni speleološki istražene. Mesta ustaških zločina danas su nepristupačna, zarasla, nedostupna, a humke može pronaći samo dobar poznavalac terena.

Završna razmatranja o broju žrtava | Na vrh dokumenta

Prvi logor masovne smrti na području Nezavisne Države Hrvatske Jadovno na Velebitu postojao je od sredine aprila do potkraj avgusta, a njegove ispostave na Pagu od 25. juna do 20. avgusta 1941. godine. Ovi logori su vremenski prethodili poznatim velikim koncentracionim logorima smrti u Nemačkoj. Čim je uspostavljen, uz pomoć Nemaca i Italijana, ustaški režim poduzeo je sve da istrebljenjem srpskog i jevrejskog stanovništva stvori etnički čistu Hrvatsku. I dok je u logorima na Velebitu i Pagu vršeno masakriranje Srba i Jevreja bez obzira na pol i uzrast, nacisti su u to vreme tek pripremali građenje svojih najvećih koncentracionih logora smrti (preuređenje stare kasarne kod Aušvica u logor otpočelo je u oktobru 1941, dok je masovno ubijanje doteranih Jevreja u njegovim gasnim komorama počelo 4. jula 1942, a u koncentracionom logoru Treblinka 23. jula iste godine).

Za Srbe i Jevreje u NDH nije bilo ni suda ni sudskih presuda, dovođeni su sa celog područja NDH već prvih mjeseci njenog postojanja u Koncentracioni logor Gospić iz kog je svakodnevno između 300 i 350 zatočenika upućivano u logor Jadovno, njegove pomoćne logore i stratišta gdje ih je dnevno ubijano gotovo onoliko koliko ih je i dovođeno. Ustaše su iskoristili prirodne jame i njih upotrijebili kao mesta masovne smrti. Iznad grotla jama kolone i kolone povezanih, iznakaženih i izmučenih ljudi udarali bi maljem ili noževima, uglavnom nekoliko prvih bespomoćnih, da bi ovu povukli celu kolonu, odnosno grupu, koja bi se, kako su sami zločinci pričali, stropoštavala u tamu jame. Druge su pak ubijali nad iskopanim jamama ili ih s brodova, s privezanim kamenom o telo, bacali u morske dubine. O svemu tome svedoče arhivski izvori, izjave preživelih i izjave izvršilaca zločina.

Zbog nebrige vlasti SFR Jugoslavije punih se 50 godina (rukopis je dovršen 1991, op. J.M) nije posvećivala dužna pažnja ljudskim gubicima iz vremena Drugog svetskog rata, niti se sistematski bavilo radom na imeničnom popisu ustaškog zločina genocida na celom teritoriju NDH. Sve to pod izgovorom stvaranja i razvijanja bratstva i jedinstva i nepodsećanja potomaka onih čiji su očevi ili braća izvršili ovo organizovano i plansko usmrćivanje muškaraca, žena i dece, samo zato što su bili Srbi i Jevreji. S druge strane, potomci žrtava hrvatskih ustaških zločina genocida učeni su da u cilju toga istog bratstva i jedinstva, oproste, ne pričaju, ne pišu o svojim pobijenim dedovima, bakama, roditeljima, braći i sestrama, pa da i zaborave sve što je bilo, da bi se u miru i slozi radilo, stvaralo i živelo. Toga su se oni držali sa željom da se nikada i nikome ne dogodi ono što je zadesilo njihove najmilije u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945. godine. Danas gotovo da i nije više moguće napraviti imenični popis svih žrtava genocida i reći tačnu brojku pobijenih u sistemu ustaških logora Jadovno i drugim ustaškim logorima.

Višegodišnji rad na istraživanju zločina u logoru Jadovno, uz korišćenje mnoštva dokumenata u kojima se iznose detalji o masovnosti žrtava, metodama mučenja i ubijanja ne daje mogućnost istraživaču da sa potpunom sigurnošću iznese broj ukupno ubijenih ljudi. Sačuvana dokumentacija ne može nam dati tačan odgovor koliko je muškaraca, žena i dece bačeno u pojedinu velebitsku provaliju, iskopanu jamu i morske dubine, a još manje se može reći ko je od žrtava na kojem od ovih stratišta umoren.

Tako nam ostaje da o broju ubijenih govorimo samo na bazi pretpostavke koristeći podatke koji se iznose u sačuvanim izvorima i objavljenim publikacijama.

U objavljenim podacima brojke ubijenih kreću u rasponu od 1.794 do 120.000.

Milan Ljuština, koji je kaznionici u Gospiću proveo od 22. aprila do likvidacije logora i njegovih poslednjih zatočenika 21. avgusta 1941, u svojoj izjavi procenjuje, da je iz Gospića, Jadovnog i drugih logora i stratišta upućeno 120.000 ljudi od kojih 118.080 Srba i 1.800 Jevreja i 120 Hrvata.

Najniža brojka od 1.794 žrtve izneta je u popisu iz 1964. godine. Neobjektivnost i nepotpunost ovog podatka je očita i pokazuju svu neorganizovanost toga popisa, očitu nebrigu o žrtvama i istini, a govori mnogo i o ljudima i organima vlasti koji su ga provodili. Organizatori popisa su mogli samo na području bivšeg kotara Gospić i Perušić poimenično ustanoviti imena 3.217 muškaraca, žena i djece srpske nacionalnosti, od kojih 3.063 u masovnim stratištima logora Jadovno. ubijenih u etničkom čišćenju još pre ustanka 1941. godine. Uspoređujući procenu logoraša Milana Ljuštine i službeni popis žrtava, a poznavajući raspoloživu izvornu arhivsku dokumentaciju i sve što je sam saznao u toku višegodišnjeg istraživanja i proučavanja, autor ističe da ne može prihvatiti ni procenu Milana Ljuštine, ali ni službeni popis.

U vezi s procenom broja ubijenih u kompleksu logora Jadovno, uz ove dve brojke, najvišu i najnižu, navode se i druge brojčane procene koje se kreću između ovih krajnosti. Franjo Zdunić Lav, koji je živio u Gospiću 1941. godine i kasnije i istraživao ustaške zločine, na osnovu lične spoznaje i procene iznosi da je ubijeno ukupno 37.660 ljudi. Do ove brojke kaže da je došao uprošćenom analizom svakodnevnih transportovanja kroz Gospić prema stratištima i da je ona približna – ni potpuno tačna, ni konačna. Za period od 20. jula do 19. avgusta 1941. godine prema oceni očevica, Terke Gojmerac, samo kroz kaznionicu u Gospiću (bez onih koji su sa željezničke stanice izravno odvedeni) prošlo je oko 25.000 ljudi. U proračunu Franje Zdunića uzet je u obzir period od 1. juna do 19. avgusta, međutim, hapšenja i zatvaranje u kaznionicu Okružnog suda Gospić i izvođenja na stratišta Srba u Gospiću počela su već 11. aprila 1941. Prema tome sigurno se može ustvrditi da je broj žrtava svakako veći od Zdunićeve procene.

Fikreta Jelić Butić navodi da u jednoj proceni od jula 1942. godine piše da je samo u avgustu 1941. u logoru Jadovno ubijeno 18.000 logoraša, a da u izjavi iz istog perioda, ali sa ustaške strane, stoji da je logor Jadovno progutao 28.500 duša. Ona zaključuje da se prema izjavama preživelih logoraša datih 1942. godine, prema posleratnim publikacijama, broj ubijenih kreće od 30.000 do 48.000. Ljubo Boban u „Enciklopediji Jugoslavije” prenio je navod iz „Vojne enciklopedije” da je u Jadovnu ubijeno oko 72.000 lica i „da je samo Šaranova jama progutala 35.000 žrtava.”

Bivši zatočenik Đuro Medić navodi u svojoj izjavi da je u vremenu od 3. do 20. avgusta 1941. kroz kaznionicu prošlo 35.000 ljudi, a Drago Svjetličić da je u 16 dana avgusta odvedeno na Velebit 18.000 Srba. Ustaški izvori, za isti mjesec avgust, govore o 28.500 Srba, što potkrepljuje i ustaša Marković, vodnik jedne ustaške jedinice.

U mnogim drugim dokumentima i izjavama, izvršilaca zločina i preživelih logoraša, broj ubijenih Srba i Jevreja kreće se od 30.000 do 48.000 lica, ovaj broj navodi i Antun Miletić.

Isto tako iznose se i različite brojke ubijenih u logorima na otoku Pagu, u vremenu od 25. juna do 21. avgusta 1941. godine. Sve su one zasnovane na procenama očevidaca, meštana otoka Paga, te dokumentima italijanske provenijencije i izjavama većeg broja samih izvršilaca zločina.

Pavle Lovrić i veći broj drugih meštana otoka Paga, tvrdi, da je na otoku bilo zatočeno 18.600 muškaraca, žena i dece. Emerik Blum, koji je u logoru proveo 30 od ukupno 57 dana koliko je logor trajao, u svojoj izjavi iznosi da je u logoru Slana bilo 10.000 ljudi od kojih 9.000 Srba i 1.000 Jevreja, što potkrepljuje gornji navod.

Rastislav Petrović u knjizi Zavera protiv Srba navodi da je na Pagu ubijeno 4.500 Srba, 2.500 Jevreja i oko 1.500 Hrvata. Ove brojke, po mišljenju Đure Zatezala, su netačne jer se ne mogu potkrepiti ni sa jednim arhivskim izvorom ili svedočanstvom.

Župnik Josip Felicinović se ne slaže s podatkom o broju žrtava italijanske vojne komisije koja je nekoliko dana iza odlaska ustaša s Paga u logoru Slana spaljivala leševe. On tvrdi, da je po onome što je on lično vidio i što su mu italijanski oficiri pričali o žrtvama u Slani odnosno u predelu Furnaža, nađeno više od 8.000 leševa, dok se u izvještaju dr Stacija od 22. septembra 1941. kaže da je samo 791 leš spaljen.

Jedan od izvršilaca zločina Luka Barjašić, izjavljuje da su na Pagu ustaše pobile uglavnom „čekićima ili kamama 6.500 muškaraca, žena i djece”, dok Ivo Bilić i Tomo Dodoja, dobri poznavaoci prilika u logoru Slana, ističu da prema njihovim i spoznajama još nekolicine Pažana bačeno je u more oko 6.000 muškaraca, žena i djece.

Koristeći se svima ovim procenama, izjavama i svedočanstvima, izjavama izvršilaca zločina, te izjavama nekoliko preživelih logoraša, kao i oslonom na vlastito višegodišnje proučavanje niza arhivskih izvora, literature, objavljenih priloga u štampi i časopisima, Zatezalo je došao do zaključka da je u kompleksu logora Jadovno, u vremenu od 11. aprila do 21. avgusta 1941. godine, dakle u 132 dana njegovog postojanja, dovedeno ukupno 42.246 muškaraca, žena i dece. Do ovog broja dopremljenih došao je uglavnom na osnovu izvornih arhivskih dokumenata NDH, u kojima se navode datumi i broj transportovanih Srba i Jevreja u Gospić. To su nalozi uprave policije NDH, dopisi policijskih uprava širom upravi policije u Gospiću, priznanice železničkih stanica o transportovanju i kompozicijama u kojima se navode datumi i broj upućenih Srba i Jevreja, izvještaji kotarskih oblasti upućenih upravi za javni red i bezbednost NDH, u kojima se navode brojke pohapšenih i otpremljenih u Gospić.

Uzimajući u obzir brojeve iz ovih i drugih dokumenata u kojima je naveden i nacionalno označen broj uhapšenih i otpremljenih u Gospić, autor je došao do broja od 42.246 pohapšenih i odvedenih muškaraca, žena i dece u 132 dana postojanja kompleksa logora Jadovno i to: u vremenu od 11. aprila do 24. juna 1941, dakle u 74 dana, 13.346, što znači prosečno 180 ljudi dnevno, a u vremenu od 24. juna do 21. avgusta 1941. znači u preostalih 58 dana trajanja smaknuća u logoru i njegovim stratištima, ukupno 28.900 zatočenika, što je prosečno 498 dopremljenih Srba i Jevreja. Od broja 42.246 dopremljenih oduzet je broj od 2.123 zatočenika, koje ustaše nisu dospele usmrtiti pre dolaska italijanske vojske, pa se tako došlo do brojke od 40.123 ubijena na stratištima na Velebitu (32.103) i Pagu (8.020). Iz ovih podataka proizlazi da je prosečno dnevno u Gospić dovođeno 320 zatočenika i ubijano u prosjeku 304.

Ustaše su, pre nailaska Italijana u sam Gospić, potrpale 2.123 zatočenika u vagone za stoku i transportovali 19, 20. i 21. avgusta 1941. u logor Jastrebarsko. U posljednjem transportu, 21. avgusta 1941. godine, bilo je 900 Srba koji su istoga dana iz Jastrebarskog otpremljeni u Jasenovac, te su oni bili i njegovi prvi zatočenici.

Druge dopremljene iz Gospića odvezli su iz Jastrebarskog tokom nekoliko sledećih dana u logor Kruščicu, Lepoglavu, a najviše u Jasenovac. Oko 200 su ubili u samom logoru Jastrebarsko. Najveći broj otpremljenih u druge logore doživio je istu sudbinu, bili su na najokrutniji način pogubljeni.

Autor je do kraja 1990. godine prikupio imenične podatke za 10.502 lica. Raspad zajedničke države Jugoslavije 1991. godine onemogućio je daljnji rad na prikupljanju i izradi potpunijeg imeničnog popisa.

Pet decenija vapila su stratišta Jadovnog za istinom, za naučnim istraživanjem, obradom i publikovanjem rezultata obrade. Ali, došla je 1991. godina. Srpskom narodu oduzeta je konstitutivnost i državotvornost u njegovoj domovini. Pretvoren je u nacionalnu manjinu, te je od 12,16% ukupnog stanovništva prema popisu stanovništva iz 1991, sveden na 4,54% prema popisu 2001. godine. Porušeni su spomenici antifašističkim borcima i žrtvama genocida iz vremena Drugog svjetskog rata. Razbijeni su i spomenici na Velebitu i spomen ploče kod Šaranove jame, najveće grobnice Srba i Jevreja u kompleksu logora Jadovno.

Zbornik dokumenta | Na vrh dokumenta

Zakonima, odredbama, naredbama, odlukama i raznim uputstvima Nezavisna Država Hrvatska i njeni organi ozakonjuju 1941. godine masovni zločin po rasnoj i vjerskoj osnovi, kao i zločin po političkoj pripadnosti, protiv komunista, antifašistički opredijeljenih Hrvata, muslimana kao i drugih ljudi, bez obzira na nacionalnu i vjersku pripadnost.

Tako utemeljenim zakonodavstvom, organi i organizacije ustaške države, grupe i pojedinci, uz blagoslov crkve i zakona, kada hoće, gdje hoće, i koliko hoće, provode pojedinačna, grupna i masovna ubistva, muškaraca, žena i djece u osnovi samo zato što su Srbi, Židovi, Romi.

Ustaške vlasti provode masovna umorstva u kućama, na njivama, u šumama, školama, crkvama, na putevima, gdje stignu i uvijek u ime Boga i zakona za „čistoću hrvatskog naroda”. Istovremeno otvaraju i niz koncentracionih logora u kojima vrše mučenja i masovna zločinstva i likvidaciju nepoćudnih.

Nezavisna Država Hrvatska postala je fabrikom smrti Srba, Jevreja i Roma. u kojoj se vrše pojedinačne, grupne i masovne likvidacije nedužnih muškaraca, žena i dece.

Upravo takva fabrika smrti bio je ustaški logor Jadovno na Velebitu i logor Slana na otoku Pagu 1941. godine. Tu su i njihova brojna gubilišta na kojima je svakodnevno nestajalo po nekoliko stotina ljudskih života već od sredine maja pa do kraja avgusta 1941. godine, kada su ti logori likvidirani.

Masovno hapse, dovoze vlakovima, kamionima, zaprežnim kolima ili dovode pješice Srbe i Jevreje iz čitave NDH. Prevoze ih železničkim teretnim kompozicijama natiskanim po 70 do 90 muškaraca, žena i dece u stočnim blombiranim vagonima, bez vode i hrane, na kojima je pisalo „Pokvareno voće”.

Dokumenta se čuvaju u mnogobrojnim arhivama na području bivše Jugoslavije, a u najvećem obimu u Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu, Arhivu Jugoslavije, Arhivu Srbije, Vojnoistorijskom arhivu u Beogradu, Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Istorijskom arhivu u Mostaru, Istorijskom arhivu u Banjaluci, Pokrajinskom arhivu u Novom Sadu, Državnom arhivu u Karlovcu, Državnom arhivu u Zadru, Državnom arhivu u Karlovcu, Državnom arhivu u Rimu i u više muzeja i biblioteka.

Dokumenti su nastali 1941. i 1942. godine i neposredno po završetku rata, dakle još u vrijeme izvršenja zločina. Dali su ih ljudi koji su hapšeni, zlostavljani, koji su bili u logorima Gospić, Jadovno, Slana, Jasenovac, a poneki i na samom stratištu od kuda su uspeli pobeći.

Njihova svedočenja – izjave su precizne u navođenju imena i prezimena pohapšenih i odvedenih kao i ubijenih u logorima, jer preživjeli navode samo ona imena i prezimena žrtava koje su dobro poznavali i zapamtili ih dok druge pohapšene i transportovane s njima, iznose samo brojkom. Za razliku od konkretnog navođenja imena i prezimena, kad svedoci iznose broj ubijenih u logorima ili govore o logorskim kapacitetima, tada brojke zasnivaju na svojim vlastitim procjenama.

Posebnu vrednost imaju izjave preživelih, date odmah nakon izlaska iz logora ili prvih dana po završetku rata. Iz njih se vrlo upečatljivo sagledava sva tragedija srpskog i jevrejskog naroda, tragika delovanja režima hrvatske ustaške države u kojoj su vladale strasti i nagoni najnižeg stupnja proizašle iz ideološke osnove i pogromaškog političkog programa ustaške organizacije.