Jadovno – prvi koncentracioni logor u NDH 1941. godine

Opšte je poznato i zaslužuje sva poštovanja, što je jevrejski narod, koji je rasut po čitavom svetu uspeo prikupiti podatke o svojim žrtvama tokom Drugog svetskog rata.

Uspeh je utoliko veći, zbog činjenice da su Jevreji stradali na prostorima više evropskih država ili bolje rečeno, gde je bila uspostavljena nemačka okupacija i njoj odani sateliti ili kako su nazivani, kvislinški režimi. Ilustrativan je i podatak da su Jevreji o stradanju svog naroda prikupili preko 130 miliona dokumenta što je fascinantno.

Pred dve godine na skupu u Beogradu, gde se govorilo o genocidu predstavnik romskog naroda nas je obavestio da će i oni uspeti prikupiti podatke o stradanju Roma u Drugom svetskom ratu, što zaslužuje svaku pohvalu.

Na žalost, srpski narod nema podatke o broju stradalih Srba tokom Drugog svetskog rata na prostoru Nezavisne države Hrvatske pa i čitave bivše Kraljevine Jugoslavije. Ovakva situacija im se ponovila i u poslednjem ratu, tako da Srbi nemaju precizne podatke o broju stradalih u ratu prilikom raspada SFRJ od 1991. do 1995. godine.

Javnosti je dobro poznata polemika između srpskih i hrvatskih istoričara, demografa, statističara i ostalih naučnika o broju stradalih Srba pod režimom NDH-a od 1941. do 1945. godine. Pored ostalog, ovo se pre svega odnosi na Koncentracioni logor Jasenovac. Velike su razlike između hrvatskih teoretičara i službenih državnih podataka Jugoslavije, datih posle završetka Drugog svetskog rata.

Takođe su velike razlike između današnjih hrvatskih podataka tamošnje „istorijografije“ i određenih hrvatskih teoretičara. Ogromne su razlike između današnjih službenih hrvatskih podataka o srpskim žrtvama i raznih iskaza u istragama ili na sudovima političara i funkcionera NDH, posle oslobođenja 1945. godine.

Takođe su velike razlike o broju srpskih žrtava između današnjih hrvatskih stavova, i izjava na saslušanjima nemačkih i talijanskih predstavnika i generala kao i zapisa koje su ostavili iza sebe. Teško je verovati da ustaški političari, vojskovođe ili zapovednici logora, nisu znali podatke o broju stradalih Srba makar orijentaciono.

Takođe, teško je verovati da o broju srpskih žrtava nisu znali nemački i italijanski generali ili političari koji su imali uvid pa i patronat nad NDH.

Drugo je pitanje, sa kojih sve prostora su stradali Srbi u NDH, osnovanoj 10. aprila 1941. godine? U sastav NDH su ušli današnji prostor Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srem i delovi Crne Gore. Na prostoru NDH, pre svega u koncentracionim logorima ali i ne samo njima stradali su Srbi, sa tih teritorija ali i sa drugih prostora Kraljevine Jugoslavije. Zna se da je u logorima NDH stradalo mnogo Srba i sa teritorija koje nisu bile u njenom sastavu, iz Beograda i Srbije, Bačke, Banata, Crne Gore, Raške, čak i onih koji su živeli u Makedoniji i Sloveniji itd.

Poznato je da 1941, zbog Drugog svetskog rata nije izvršen redovan (desetogodišnji) popis stanovništva u Kraljevini Jugoslaviji pa se najčešće uzimaju podaci o broju Srba iz popisa od 1931. godine. Za period od 1931.do 1941. godine, uzima se proračunska stopa prirodnog priraštaja koja bi mogla biti po orjentacionim pokazateljima.

Za ratni period od 1941. do 1945. godine, do oslobođenja, uzima se takođe proračunska stopa, kao i za perod od 1945. do 1948, odnosno do prvog popisa. Činjenica je, sada svakom jasna, da su posle Drugog svetskog rata u socijalističkoj Jugoslaviji; Broz, Bakarić i ostali koji su bili u sistemu odlučivanja išli na simetriju zločina, to jest izjednačavanja hrvatskog, srpskog i drugih zločina, da bi izvukli i „preveli“ na antifašističku stranu one nacije koje su većinski bile na strani nacizma do kraja Drugog svetskog rata.

To je učinjeno, pre svega, zbog hrvatske nacije iz koje su poticali najmoćni političari komunističke Jugoslavije. Ovakav pristup bio je tragičan za srpski narod, najveću žrtvu i stradalnika tokom Drugog svetskog rata na prostoru Kraljevine Jugoslavije. Reč je o narodu nad kojim je izvršen genocid. U pravu su autori koji tvrde da su ovakvim pristupom izjednačene žrtve i dželati, što je bio apsurd. Nameće se pitanje kako je to politički realizovano? Kao što je istaknuto, prvi popis je izvršen tek 1948. godine, znači ne odmah po završetku rata. Prošlo je par godina dok je još bio visok prirodni priraštaj, pa su razlike o broju stradalih Srba prividno smanjene.

Prva popisna godina je bila 1948, politički veoma nepovoljna, jer je tada izvršen još jedan udar na rukovodeći srpski kadar koji je bio jugoslovenski orjentisan, posle čega je dodatno oslabljena koheziona snaga srpskog naroda i Jugoslavije. Drugi popis stanovništva je izvršen 1953. godine, i u ovom razdoblju nije značajnije opao visoki prirodni priraštaj. Pored toga, ovakva se politika mogla realizovati iz dva osnovna razloga:

I „Komisija za utvrđivanje zločina i njihovih pomagača“ nije dovršila svoj posao, zapravo, nisu popisane srpske žrtve stradale od režima Nezavisne države Hrvatske. Rad te „Komisije“ je politički opstruiran, što je počelo već tokom rata a posle u potpunosti dovršeno prestankom njenog rada.

II Srpskom narodu desio se gotovo neverovatan apsurd, da u 45 godina postojanja socijalističke Jugoslavije, nisu izvadili svoje žrtve iz jama i bezdani, i dostojanstveno sahranili. Srpske žrtve nisu bile ideološki neprijatelji režimu, nego su stradale samo zbog svoje nacionalne pripadnosti.

I jedan i drugi razlog, bio je pre svega zaštita hrvatskog nacionalnalnog interesa, prikazivan je kao opšta potreba, zbog „bratstva i jedinstva“.

Za ovakvo stanje pored odlučujućih ljudi u državi, kriva je prvenstveno srpska politička elita, koje je pre svega vodila računa o svojoj poziciji a ni malo o nacionalnom interesu, dok je drugim nacionalnim političkim elitama iz vladajuće strukture to bio prvorazredni zadatak.

Kad se to istakne, ne treba zanemariti činjenicu, da su Srbi u okvirima komunističkih i partizanskih struktura bili silom nateravani na odanost, što je činjeno konstantno dok je delovao taj režim.

Sve do unatrag par godina, Koncentracioni logor Gospić je za mnoge bio nepoznanica, prikrivena velom tajni ili „potisnut od Jasenovca“. Međutim, reč je o prvom velikom koncentracionom logoru u NDH gde je likvidirano srpsko, jevrejsko i ostalo antifašističko stanovništvo sa čitave teritorije te države ali i šire.

Tek 2007. godine izašlo je prvo veliko kapitalno delo dr Đure Zatezala, “Jadovno,kompleks ustaškog logora 1941.“

Zatim, početkom 2011. godine drugo takvo delo Dane Lastavice “Hrvatski genocid nad srpskim i jevrejskim narodom u Koncetracionom logoru Gospić 1941-1945,a Srbima i 1991-…?“

Skoro istovremeno izdato je i literalno delo na istu temu, poznatog ličkog pesnika i prof. Dušana Đakovića „Jadovnička žmižda.“ Autori zaslužuju pohvale za trud, nesporna je činjenica, da su došli dosta kasno, no uprkos, sprečiće falsifikatore istorijskih događanja koji guše ili potiskuju istorijsku istinu o ovom logoru. Ovde ću spomenuti najstarijeg autora Danu Lastavicu, koji je danas, jedan od retko živih svedoka tih tragičnih dešavanja a pored toga je vrstan poznavalac terena gde su izvođene likvidacije.

Usudio bih se ustvrditi, da ono što je dr Milan Bulajić bio za Jasenovac, to je Dane Lastavica za Koncentracioni logor Gospić. Pored dokumenata koje iznosi, pred kojima zastaje razum i prestaje da funkcioniše ljudska logika, što potvrđuje teorije o NDH, da se tu ubijalo sa strašću (posle pokolja nevinog naroda ide se na rakiju),[1] za razliku od hladnih likvidacija u nemačkim koncentracionim logorima.

Pored toga, Lastavica je izneo nekoliko činjenica koje do sada nisu iznošene pred sud javnosti, jer su bile planski potiskivane da bi se umanjila zlodela Nezavisne države Hrvatske. On tako ispravlja veliku istorijsku neistinu: nije postojao Koncentracioni logor Jadovno, nego je postojao Koncentracioni logor Gospić (što je znatno širi pojam) a njegov sastavni deo je bilo Jadovno, što je za mnoge bila nepoznanica. Kad se ovo ističe, svakako se ne umanjuje uloga logora Jadovno, koji je postao simbol strahota na ovim prostorima. On je izneo, što je više od pola veka bilo nepoželjno, šemu Koncentracionog logora Gospić sa pomoćnim logorima, gubilištima, jamama i bezdanima. Dane Lastavica takođe, iznosi podatke o stradanju Jevreja u ovom logoru, a i to je široj javnosti bilo manje poznato.

Sledeći politiku Ante Starčevića, Josipa Franka i drugih, zatim programa iz Ustaških načela, ustaše su još u emigraciji stvorili planove za uništavanje Srba, Jevreja, Cigana, ali i pojedinaca ili grupa iz ostalih nacija, koji ne budu prihvatali njihovu politiku. Formiranjem NDH 1941.godine, krenulo se u realizaciju prethodno navedenog programa. Evo relevantne izjave iz prve ruke: “Odmah nakon osnutka NDH, formirana je u Zagrebu ’Ustaška nadzorna služba’ (UNS), čije je Ured III bio zadužen sa organizacijom koncentracionih logora. Ideja za formiranje konc. logora potekla je još iz prve emigracije. Znam da su Pavelić i mnoge istaknute ustaše još za vrijeme boravka u Italiji dogovorili o raznim načinima i sredstvima sa kojima bi izvršili likvidaciju srpskog stanovništva u Hrvatskoj….“[2]

Poznati nacistički i fašistički režimi su osnivali koncentracione logore. U pokušaju „opravdanja“ nasilja i represije isticali su da su to institucije u kojima su „politički prestupnici“ izolovani od društva, kao i da će ih prevaspitati kroz rad. Na sličnoj teoriji je istrajavao i dr Franjo Tuđman, pedeset godina po završetku Drugog svetskog rata, „dokazujući“ da je Jasenovac bio, zapravo, radni logor. Normalno je da se radilo o običnoj manipulaciji ili laži koja je služila za propagandne svrhe, da narod što mirnije prihvati realizaciju njihove politike, koja je suštinski bila jeziva. Ante Pavelić je osnivao koncentracione logore po Hrvatskoj, koji su bili najgrozniji od svih logora koji su formirani u raznim nacisičkim i fašističkim režimima tog vremena. Sa Antom Pavelićem, jedan od glavnih učesnika u formiranju logora smrti bio je Eugen „Dido“ Kvaternik, kao glavni zapovjednik UNS, zatim Maks Luburić i drugi. Zapravo, na najvažnija mesta, vezana za logore, postavljao je sebi najodanije ljude. Evo što je o organizaciji Koncetracionog logora Gospić između ostalog rekao Ljubo Miloš: “Prvi organizovani logori bili su: Jadovno na Velebitu, Slano na ostrvu Pagu, te Kruščica kod Travnika. Logor Jadovno organizovao je ustaški pukovnik Juco Rukavina zajedno sa Juricom Frkovićem, vel. županom i Stjepanom Rubinićem šefom župske redarstvene oblasti u Gospiću. Kao prvi zapovjedenik ovog logora, mislim da je bio Stjepan Rubinić, a poslje njega ustaša Pudić, zvani „Paraliza“ (1945. godine imao je čin ustaškog satnika). Osiguranje ovog logora vršila je „Lička bojna“ Juce Rukavine. Znam da su se tada u istoj bojni nalazili poručnik Ile, kao zapovjednik 17. satnije, te zastavnik Karla, kao zapovjednik 22.satnije (zastavnik Karla poginuo je 1943. ili 1944. godine negde u okolini Bihaća).

Misli da su se u ovom logoru uglavnom nalazili Srbi i Židovi. Iako je glavni organizator ovog logora bio Juco Rukavina, ipak je logor potpuno spadao pod nadzor i kontrolu Ureda III, tj. u početku Babića, a kasnije Luburića.

Logor Slano, na ostrvu Pagu, organizovao je Mijo Babić uz saradnju i pomoć Ivana Devčića zvanog „Pivac“, koji je ujedno bio i prvi zapovjednik logora. Časnici koji su se nalazili na službi u logoru bili su: poručnik Ivica Brkljačić, poručnik Anton Remenar i Joso Matijević. Remanar je obavljao dužnost gospodarskog časnika, te mislim da se nalazio stalno u Gospiću, a tek povremneo da je posjećivao logor. Osiguranje logora je vršila 13. ustaška bojna, pod zapovjedništvom Ivana Devčića „Pivca“, koji je tad imao čin ustaškog satnika. Časnici u njegovoj bojni bili su emigranti: Poručnik Ivan Rako, poručnik Ante Marić, poručnik Mate Mandušić (poginuo u Australiji nesrećnim slučajem 1948. godine), poručnik Mile Barešić, te još neki Jože čije prezime je bilo Međurečenim ili Moravac. Svi ovi časnici, iako su bili pripadnici bojne, aktivno su učestvovali na osiguranju samog logora. Takođe, u ovom logoru bili su uglavnom Srbi i Židovi.“[3] Evo što o tome navodi Dane Lastavica: “Ustaše su odmah po proglašenju NDH zaposele kaznionu Okružnog suda u Gospiću i u nju od juna 1941. počele logorisati Srbe i Jevreje shodno rasističkoj i verskoj politici ustaškog pokreta, a komuniste i antifašiste kao političke protivnike. Tako je ta kazniona pretvorena u Koncentracioni logor Gospić sa stratištem Jadovno na Velebitu. Dnevni kapacitet koncentracionog logora Gospić bio je 2.000-3.000 logoraša (ljudi, žena i djece). Da bi smanjio njihov broj i omogućio priliv novologorisanih, ustaše su svakodnevno odvozile logoraše u logor Slano na ostrvu Pagu (prema proceni, kroz taj logor je prošlo oko 16.000 lica) a ostale su vezane u lance i žice, u grupama od 200 do 400, pre i posle podne odvodili na stratište Jadovno udaljeno oko 20 km od Gospića.Masovni priliv logoraša u koncetracioni logor Gospić otpočeo je jula 1941. i trajao sve do polovine augusta 1941. godine.“[4]

K O N C E N T R A C I O N I L O G O R G O S P I Ć[5]

I Zbirni logor – zatvor (Geriht), Gospić

II Sabirni logor na željezničkoj staniciI, Gospić

III Logor Ovčara – Štale Maksimović, Gospić

IV Logor u Čačić dolcu na Jadovnom, Velebit

V Logor na Baškim Oštarijama, Velebit

LOGOR NA OSTRVU PAGU

VI Logor za Srbe u Slanom

VII Logor za Jevreje u Slanom

VIII Logor za žene i djecu u Metajni

IX Sabiralište u Lukovu Šugarju, Devčić draga

X Sabirni logor u Bužimu, Smiljan

XI Sabirni logor na Ličkom Osjeku

XII Sabirni logor kod željezničke stanice na Ličkom Lešću

XIII Koncentaracioni logor Gospić, žrtve su dopremane svim sredstvima. Prvo iz bliže okoline pešicice, seljačkim kolima i kamionima a iz ostalih teritorija Nezavisne države Hrvatske vozovima. Neki su direktno odvođeni na gubilišta a neki su iz sabirališta na različite načine tu odvoženi ili odvođeni. Gubilišta su se protezala od Ličkog Lešća do ostrva Paga.[6] Lastavica ističe, da ukoliko u tri sabirna logora u Gospiću nije bilo mesta za smeštaj dopremljenih žrtava, smeštani su u dvorište i kino-salu, zatim u dvorište hotela Lika i još nekoliko lokacija u Gospiću.[7]

Gubilišta logora „Gericht“ Gospić, bila su: a) BEZDANE JAME U KOJE SU ŽRTVE BACANE; 1.Šaranova jama na Jadovnom; 2. Katine jame u Brušanima; 3. Jama-bezdan u Trnovcu-Velebit; 4. Jarčija jama na Velebitu; 5. Jama na Alanku-Velebit; 6. Jama Runjevac kod Gospića; 7. Jama Jasikovac kod Gospića; 8. Šević jama u Pazarištima; 9. Tašina jama u Pazarištima; 10. Levarov ponor, Donje Pazarište; 11. Jama Cotinka u Konjskom brdu; 12. Jama na Kulaševoj strani; 13. Jama na brdu Križanovu; 14. Jama Plana-budžak u Pazarištima; 15. Vlatkovića ponor u Donjem Pazarištu; 16. Mračna pećina kod Oteša; 17. Jame kod Ličkog Lešća. b) MASOVNA GUBILIŠTA SU: 1. Gubilište iza Oteša; 2. Gubilište Gušte prema Brušanima; 3. Gubilište Rizvanuša-Šedrvan; 4. Gubilište u Brušanima; 5. Gubilište Paljež-Brušani; 6. Gubilište Provalije u Takalicama; 7. Gubilište kod Kalinovače-Pazarište; 8. Gubilište u Velikom Žitniku, tok reke Like; 9. Gubilište na mostu preko reke Otešice; 10. Gubilište u Oteškom polju iza Otešića; 11. Gubilište iza Oštre; 12. Provalija kod Brda Križanova; 13. Gubilište u Konjskom na Oštarijama. Pored tih, Dane Lastavica ističe neistražena i neevidentirana gubilišta na terenu Velebita od Rizvanuše prema Alanku, kao i prema Samaru, Palježu, Zelenom vrhu, Panosu i drugim neistraženim terenima.

Direktna gubilišta Sabirnog logora na Železničkoj stanici Gospić, bila su: 1. Jama Dupčan-Ribnik; 2. Jama kod sela Medak; 3. Jama Jasikovac. Mrtvi koji su istovareni iz vagona, ili one koji su ubijeni u tom logoru, bacani su u neke provalije od železničke stanice do reke Like i u bližoj okolini. Navodi se da i za ovu lokaciju postoje neistražena gubilišta.[8]

„Izravna“ gubilišta Logora Ovčara (Štale Maksimović) su bili i bunari za vodu koji su tu postojali, zatim prostori od Ovčare do toka reke Like i sama reka.[9]

„Izravna“ gubilišta Logora na Jadovnu bila su: 1.Šaranova jama na Jadovnu; 2. Jama na Grginu bregu, Velebit; 3. Jama pod Grginim bregom, Velebit; 4. Krška vrtača- Ponor u Čačić dolcu, Jadovno; 5. Jama Bezdan u Trnovcu. Pored tih postojala su i masovna gubilišta oko Čačić dolca i gubilišta od sela Jadovno do Šaranove jame. Takođe su postojala i neistražena gubilišta oko Jadovna u pravcu jugozapada od Logora Jadovno.[10]

„Izravna“ gubilišta logora na Baškim Oštarijama su jame u koje su žrtve bacane: 1. Jama Badanj na Popratnjaku, Oštarije; 2. Vrzina jama na Stupačinovu, Oštarije; 3. Jama Sadikovac, Oštarije-Velebit; 4. Duluba jama na Oštarijama; 5. Jama Bunovac, Velebit; 6. Jama Gluvaja na Velebitu; 7. Jama na Kizi, Oštarije-Velebit; 8. Jama na Pločama, Stupačinovo-Velebit; 9. Sladovačka jama kod Sladilovca, Velebit; 10. Jama iznad zaleva, blizu Karlobaga; 11. Jama Kijavac, iznad Karlobaga; 12. Jama Bliznica (Jama Križar), iznad Karlobaga. Takođe su postojala i masovna gubilišta: na Takalicama, ispod kote 505, iza brda Badanj, iza brda Basača i gubilište prema Konjskom. I ovde su ostala neistražena gubilišta oko Oštarija, prema Crnom Dabru i Ravnom Dabru.[11]

„Izravna“ gubilišta logora na ostrvu Pagu, bile su takođe bezdane jame u koje su žrtve bacane: 1. Jama kod Lukova Šugarja; 2. Jama Furnaža na ostrvu Pagu; 3. Jama kod Kistanja; 4. Jama Takalica na ostrvu Pagu; 5. Jamina, jama iznad Tribnja. I ovde su postojala masovna gubilišta, Jadransko more od Karlobaga do Paga, oko ostrva Paga i od Paga do Devčić Drage i Lukova Šugarja. I na teritoriji ovog logora ostala su neistražena gubilišta. I ovde je ostao deo neistraženih gubilišta u Lukovu Šugarju i bezdanima i jamama u jugozapadnom delu Velebita.[12]

Sabirni logor nalazio se u Bužimu, kod Smiljana, ispod Jadovna. U ovo sabiralište-logor žrtve su dopremane iz Gospića i sa teritorije opštine Smiljan. Žrtve bacane u bezdane jame, kao što su Jama u Smiljanu, Ponor jarak, Rašin ponor u Smiljanu, Jama na Miškulin brdu kod Smiljana (Miškulinova jama). Stanovništvo je masovno ubijano po Smiljanu i severo-istočnom delu Velebita od Trnavca prema zapadu, ispod Jadovna. I na ovoj teritoriji ostala su neistražena određena gubilišta, naročito u zapadnom delu Velebita, oko Bužima.[13]

Postojalo je sabiralište i u Ličkom Osiku, na mestu zvanom Borik, hrvatske vlasti su formirale privremeno logor gde su žrtve dovođene iz bliže okoline, mučene i ubijane. Poznatija gubilišta u Ličkom Osiku su bila: Jama u Šupljoj glavici, Pećina u Mušaluku-Kalaura i Torina pećina u Mušaluku. Likvidacije su masovno izvođene u šumi Borik u Ličkom Osjeku, iza Logora, zatim na teritoriji od Mušaluka prema reci Lici a ubijalo se i u samoj reci u Mušaluku. Takođe, i ovde su ostala neistražena gubilišta zapadno od Mušaluka.[14]

Značajan je bio i punkt u sistemu Koncentracionog logora Gospić sabirni logor kod Željezničke stanice na Ličkom Lešću. Značajnija gubilišta na Ličkom Lešću bila su: Jama kod Macole, Jama kod Orešković stanova, Jama u Peratovim dragama, Jama Ugljenača (iza Goljaka), Jama u Dumanu-Lešće, Jama žuta (bezdan u Lešću), Jama u Jandrić dragi, Delkova jama kod Lešća. Pored tih, masovna pogubljenja su izvođena nad provalijom između jama kod Orešković stanova i Peratove drage i nad provalijom na ulazu u Ličko Lešće od Janča sa leve strane ceste. Ostala su brojna neistražena gubilišta oko Ličkog Lešća prema Marković Rudinama, Lisini i Goljaku a i u široj okolini.[15] Pokraj Macoline jame postoji manje udubljenje u koje su žrtve dovođene i tu boravile, posmatrajući kako se njihovi sunarodnici na razdaljini od njih 10-15 metara, muče i guraju u tu provaliju. To bi posmatrali dok i sami nisu došli na red. Veliki transport vagona koji su prolazili iz svih krajeva Bosne, Srema, Slavonije i drugih mesta kretali su se preko železničke stanice Ličko Lešće u pravcu Gospića. Neki od tih transport-vagona ili cela kompozicija kada je bilo mesta, stajala je na toj stanici, radi istovara nekih od žrtava koje su kasnije bacane u jame oko Ličkog Lešća. Vrata vagona bi se otvarala, a u njima su sedele, ležale i preplašenih očiju gledale žrtve. Polumrtvi su samo posmatrali. Sledilo je deranje, psovanje, tuča nogama i bilo čime drugim, zatim izbacivanje iz vagona na prugu, a zatim samo nekoliko metara u jedno udubljenje koje je bilo delomično ograđeno žicom. Tu su žrtve ostavljene dok ne dođu na red za odvođenje u obližnje jame. Kad bi došli na red, provereno je da li su svi dobro svezani, pa su tada postrojavani dva po dva i u drugoj koloni bi krenuli prema stratištu-gubilištu. Veći deo vođen je prema Jami kod Macole i Jami u Peratovoj Dragi, a neki ka Jami Ugljenači, a već prvih dana zločina oko Ličkog Lešća Jama kod Orešković Stanova, bila je napunjena, pa je iz nje dopirao zadah da joj se nije moglo prilaziti, a putem pokraj nje teško je bilo prolaziti.[16]

Kakve su sve metode primenjivane u pripremanju za ubijanje srpskog, jevrejskog naroda i ostalih koje su tretirali kao neprijatelji, najbolje se vidi sa saslušanja poznatog ustaškog koljača Jose Oreškovića, kojeg su uhvatili i isleđivali partizani. On je izneo kako je učen i pripreman za ubijanje i klanje: “Još kao đak šestog razreda gospićke gimnazije“ – pričao je Orešković – „stupio sam 1939. godine u vjersku organizaciju „Križare“. Tu su nas pod firmom vjere odgajali u ustaškom duhu.Na naše sastanke dolazili su Jurica Frković i Juco Rukavina i držali nam predavanja protiv Srba i komunisata. Naša parola bila je: “u ime Krista – ubij antikrista!“. Antikrisi su bili Srbi, Židovi i komunisti. Organizovali smo i svoju udarnu jedinicu, koja je noću napadala ljevičare. Kad je došlo do rata i rasula jugoslavenske vojske, mi smo je razoružali. Odmah smo stupili u ustaše jer smo to smatrali svojom nacionalnom dužnošću. Mene, s još nekim Gospićanima, odredili su u logor Slano, na otoku Pagu. Tu su se nalazili najviše Židovi i Srbi, a bilo je i nekih Hrvata ljevičara. Kad sam došao onamo, zapanjilo me kad sam vidjeo kako muče one ljude. Spavali su pod vedrim nebom u žici. Za hranu im nisu davali ništa osim slane ribe, ali im vode nisu davali, tako da su mnogi poludjeli od žeđi. U to je došla nova skupina zatočenika. Starješine su nam dale naređenje da odvojimo dvjesta zatočenika iz prve partije, da ih odvedemo na more i pobijemo. Ja i neki moji drugovi nismo mogli. Onda su nas grdili i pribacivali nam kakvi smo to mi Hrvati i ustaše. Govorili su da nije ustaša onaj tko ne može s veseljem da ubije Srbina, Židova i komunistu. Da nas pridobiju za ubijanje, davali su nama mladima vina i likera. Dovodili su pred nas zatočene djevojke, svlačili ih dopola i govorili da možemo uzeti koju hoćemo, al da ih poslije akta moramo ubiti. Neki mladići opijeni vinom i zaneseni strašću počeli su tako ubijati. Ja nisam mogao. Gadilo mi se, i to sam javno rekao. Nakon par dana došao je u logor neki viši funkcioner iz Zagreba. Zvao se Luburić. Došao je da pogleda rad logora. Tek tada je započelo pravo klanje.

Sve more oko Paga bilo je crveno od krvi. Luburiću su referirali da ja i još neki nećemo da ubijamo. Na to je Luburić sazvao sve ustaše, postrojio nas i održao govor u kome je rekao da su izdajice ustaštva oni koji ne mogu da ubijaju Srbe, Židove i komuniste. Na to je upitao tko je taj „ustaša“ koji ne može da ubije. Javio sam se ja i još nekoliko. Kako sam bio prvi na redu od tih koji su se javili, Luburić me je pozvao pred stroj i upitao me, kakav sam ja to ustaša kad ne mogu ubiti Srbina i Židova. Rekao sam mu da sam spreman u svako doba dati život za poglavnika, da mislim da bi mogao ubiti neprijatelja u borbi, ali da ne mogu ubijati ovako goloruke ljude, a osobito žene i djecu. On se na to nasmijao i rekao da je ovo borba i da Srbi, Židovi i komunisti nisu ljudi, nego zvjerad i da je naša dužnost da očistimo Hrvatsku od te kuge, a tko to neće da je neprijatelj poglavnika i Hrvatske, kao i oni.

Na to je pozvao jednog od svoje pratnje i nešto mu šapnuo. Ovaj je otišao i donio mu dvoje male dvogodišnje djece. Luburić mi je predao jedno djete i rekao mi da ga zakoljem. Odgovorio sam da ne mogu. Na to su svi oko mene prsnuli u smjeh, rugali mi se i vikali – usraša, a ne ustaša. Onda je Luburić izvadio nož i zaklao preda mnom dijete govoreći: “Evo ovako se radi“. Kad je djete vrisnulo i prsnula krv, oko mene se sve zavrtjelo. Skoro sam pao. Jedan me ustaša prihvatio. Kad sam se malo pribrao, rekao mi je Luburić da dignem desnu nogu. Digao sam, i on mi je pod nogu stavio ono drugo djete. Onda je zapovjedio: “Udri!“ Udario sam nogom i zgnječio glavu djeteta. Luburić mi je prišao, potapšao me po ramenu i rekao: “Bravo! Bit ćeš ti još dobar ustaša!“

Tako sam ubio prvo dijete. Nakon toga sam se opio do smrti. U pijanstvu sam zajedno sa drugovima, silovao neke židovske djevojke, a onda sam ih poubijao. Poslije se nisam trebao ni opijati. Kasnije, kad je Slano likvidirano i svi njegovi zatočenici pobijeni poslan sam u kotar Korenicu na čišćenje Srba. Što sam tu radio znate…“[17]

Odnos prema srpskim žrtvama

Dobro je poznato da Titova partizanska vojska nije ozbiljnije napadala Koncetracioni logor Jasenovac od 1941. do 1945. godine, neovisno o tome, da li su raspolagali sa pedeset, sto ili petsto hiljada vojnika, jednostavno Josip Broz to nije hteo. A za srpski narod (koji je Brozu čitavo vreme činio okosnicu vojske) to je bilo najprioritetnije pitanje tokom Drugog svetskog rata. Činjenica je, takođe, da partizani nisu vršili prepade na transporte nesrećnog naroda koji je vožen prema Jasenovcu. Manje je poznato da rukovodstvo KPH ili KP Like, također, nije izvršilo ni jedan prepad na transporte (vagone, kamione ili pak pešačke kolone) koji su vozili ili vodili Srbe, Jevreje i ostale, prema stratištima Koncentracionog logora u Gospiću, premda su na relacijama prema Gospiću postojali bolji uslovi za takve akcije. To nije učinjeno, uprkos izbacivanja papirića iz vagona, pored pruge, obaveštavajući kuda idu.[18]

U jednoj izjavi Centralni komitet KPJ i Vrhovni štab partizanske vojske 1942. godine, priznaje zločin nad Srbima ali se odgovornost prebacuje na fašiste i ostale osvajače Jugoslavije, i ističe: “Oni su našli podlog izdajnika iz redova hrvatskog naroda, Pavelića, koji je trebao da posluži kao oružje za istrebljivanje srpskog naroda. U tu svrhu oni su stvorili takozvanu Nezavisnu Državu Hrvatsku, stvorili su komediju, nad kojom se smijao čitav svijet.“[19]

Svet, ipak, nije dovoljno obavešeten o genocidu velikih razmera učinjenom za vreme NDH nad srpskim, jevrejskim i romskim narodima. Ove žrtve su predstavljene uopšteno kao antifašisti, što su i bili. Takođe, na spomenicima, njihovi egzekutori su uopštenim pojmovima prezentovani, što je načelno tačno, ali ne i precizno, pa se ne vidi kojoj naciji pripadaju. „Umesto da se, kako civilizacijski i ljudski obziri nalažu odmah posle rata prebroje žrtve sa stratišta kao posvuda u Evropi učine vidljivom i simboličnom opomenom, kako se ono što je bilo ne bi ponovilo, Jasenovac je buldožerima sravnjen sa zemljom i učinjen bezimenom utrinom, dok su ličke jame zabetonirane.“[20] Nije se vodila briga o srpskim žrtvama tokom rata, takav je odnos nastavljen i posle oslobođenja, s tim da je uložen dodatni trud da se brišu tragovi koji žestoko optužuju hrvatsku naciju.

Tako su mnoge jame zabetonirane ili zatrpane, u kompleksu Koncentracionog logora Gospić, ali i drugde gde su bacani Srbi. Koncentracionom logoru Jasenovac je bilo dozvoljeno da se urušava na razne načine, da bi na kraju bilo naređeno da se poruše svi njegovi ostaci. Sklonjena je ili poništena dokumentacija koja govori o broju žrtava, kao što su bile putne liste sa podacima onih koji su prebacivani u Jasenovac. Dokumentacija o Jadovnu je zatečena po oslobođenju u Gospiću, gde je i uništavana posle Brionskog plenuma, odnosno smene Aleksandra Rankovića.[21] 

Ciljeva za brisanje tragova je bilo više. Jedan je da bi se mogli izjednačavati zločini Hrvata i Srba, zatim da bi se osporila brojka ubijenih Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Čelni ljudi Jugoslavije i Hrvatske nisu dozvoljavali vađenje žrtava iz jasenovačkih, velebitskih i ostalih jama i bezdani, i drugih stratišta. Verovatno se ne bi mogao nikada, u potpunosti, utvrditi broj žrtava, ali bi se tako uveliko smanjila mogućnost manipulacije o njihovu broju. Takođe, nije bilo u interesu da se žrtve popišu, što se opravdavalo različitim razlozima. Hrvatski teoretičari ulagali su i sad ulažu velik trud, dokazujući raznim metodama, da se radi o znatno manjem broju ubijenih Srba, nego što je posle Drugog svetskog rata konstatovala „komisija“, ili što su posle rata izjavljivali ustaški funkcioneri, pa i komadanti Koncentracionog logora Jasenovac, kao i nemački generali.

Tako, po hrvatskim verzijama, ispada da „nisu bili obavešteni“ koliko je ubijeno Srba, ustaški rukovodioci i nadređeni nemački generali, što je, mora se priznati apsurd. Niko sa hrvatske strane, ni danas, nakon više od 60 godina, ne predlaže da se vade žrtve iz jama i bezdani, gde se i danas nalaze metarski slojevi ljudskih kostiju.

Podrazumeva se da svi Hrvati nisu sprovodili genocid nad srpskim narodom, i da hrvatsku naciju ne treba poistovećivati sa ustašama, ali ne treba negirati činjenicu da je režim NDH 1941. godine, ogromnom većinom, prihvatio hrvatski narod. Poznati srpski intelektualac Jovan Dučić koji je 1941. godine emigrirao u Ameriku i tamo pisao o zločinima Hrvata nad srpskim narodom, naročito o pokoljima u Jadovnu, pa i ostalim stratištima.

Zbog upoznavanja svetske javnosti o tim zločinima, naročito su ga osuđivali srpski ministri („stavljeni u funkciju“) Sava Kosanović, Jovan Banjanin, Srđan Budisavljević i Milan Grol, kao i hrvatski ministri u Vladi Kraljevine Jugoslavije Juraj Krnjević, Ivan Šubašić i drugi.

Sakrivanje zločina nad Srbima bila je koordinirana politika sa hrvatske strane, kako unutar zemlje, tako i na spoljnom planu. U to su bili uvučeni i neki srpski komunisti, koji su se tako uveliko, obračunavali sa onima, koji su iskreno govorili o zločinima što su počinjeni nad srpskim narodom.

Neverovatna je činjenica da je hrvatska politika unutar KP/SK pokušavala opravdati ustaška klanja nevinog srpskog naroda, i za to okrivljivati Srbe. To je, navodno, zbog odnosa Srba prema Hrvatima u vreme Kraljevine Jugoslavije. Takva objašnjenja nisu odgovarala stvarnom stanju. Apsurd je bio i veći, jer su tu teoriju prihvaćali i neki Srbi, koji su u novom sistemu stekli jaku ideološku „naobrazbu“. Tako u knjizi „Kotar Korenica i kotar Udbina u NOR-u“, Istorijskog arhiva u Karlovcu, navodi Jovo Bogdanović, nekad seljak iz Like a kasnije general: “Ustaše se obračunavaju sa nesrećnicima iz sela Jezerca, koji su prije rata izvikivali parole i kamenovali političke protivnike na izborima. Tako su nepromišljeno poslužili kao oruđe u tuđim rukama i bili su vezani za režim. Zbog svega toga ovi Srbi su to među prvim platili glavom!?“[22] Neverovatno je, čim su i režimski Srbi po političkim instrukcijama opravdavali ustaška zverstva. Evo izjave i jednog drugog „spomeničara“ iz Like Mladena Vukmirovića: “Pa dobro je za Komunističku partiju što su ustaše pobile te Srbe, jer su komunisti tako lakše došli na vlast“[23] Zaprepašćuje tako bezobzirna logika unutar KP prema srpskom narodu, koju su nametnuli komunisti hrvatske nacionalnosti. Prema drugim izvorima, tako isto je govorio srpskom narodu opštine Kosinj poznati hrvatski komunista Jakov Blažević: “Što ostane biće dobri proleteri“.[24]

Poznat je zahtev američkog predsednika Ruzvelta „da se Hrvati stave pod međunarodno starateljstvo zbog zločina nad Srbima, zbog saradnje sa Hitlerom i zbog toga što je Ante Pavelić 1941. godine objavio rat Amerikancima. Tako predsednik SAD osuđuje Hrvate a srpski komunisti ih brane…“[25] Dugo vremena posle Drugog svetskog rata, ćutalo se o hrvatskim zločinima nad srpskim narodom. Podsetiću na događaj iz Smiljana, kod Gospića, kada Vladimir Bakarić ne dozvoljava Dušanu Brkiću, Stanku Opačiću i Radi Žigiću (koji su podneli ostavke 1950. godine) da idu u Liku na podizanje spomenika Nikoli Tesli, što je učinjeno u aranžmanu SKD „Prosvjeta“, jer mu se ne sviđa, na koji način govore o ustaškim zlodelima, trebalo je govoriti, što su ustaše učinile u Teslinom rodnom selu Smiljanu i okolini.“[26] U brojnim knjigama posle Drugog svetskog rata, a naročito na spomen tablama, ustaške žrtve su prikazivane kao „žrtve fašističkog terora.“ Ovo je načelno tačno, ali je to ipak bio metod prikrivanja hrvatskih zločina uopštavanjem. Mnogi komunisti su pokušavali da se naknadno opravdaju, što nisu branili a niti su ozbiljnije protestovali protiv prvih odvođenja Srba u NDH. O tome je general i narodni heroj Pavle Jakšić 1990. godine rekao: “Sve je ovo povezano sa vatikanskim klerikalizmom i privremeno zapretano kominterovskom doktrinom, jasno formulisanom kao borba protiv „srpskog hegemonizma“, a tajno borba za uništenje srpstva i pravoslavlja.“ Bez obzira na višedecenijsku interpretaciju ovakvih stavova, svakako se mora, ponovo, proanalizirati svojevremena konstatacija dr Dušana Bilandžića, hrvatskog istoričara i akademika “Komunisti su smatrali Mačekovu HSS za političkog protivnika a ne ustaše.“[27] Opšte je poznata činjenica, da su neki Hrvati, članovi ustaške organizacije pre Drugog svetskog rata prelazili komunistima. U ratu a i posle oslobođenja 1945. godine, bili su na odgovornim dužnostima. Teško da su takvi mogli biti zaštitnici srpskog naroda od režima NDH. Takvi su sumnjičili i optuživali Srbe da su „četnici i monarhisti.“ Uz pomoć srpskih komunista, hapsili su ih, streljali i mučili. Skoro redovno su ubijali dobrovoljce sa Solunskog fronta. Neretko su egzekutori bili Srbi, što je bila stara oprobana i efikasna metodologija. Takva partizansko-komunistička struktura,takođe je rušila pravoslavne crkve i ubijala srpske sveštenike, to je ono sa čim su i ustaše počele sa svojim zločinima. Naročito je bilo snažno zalaganje, da se posle Drugog svetskog rata, u Hrvatskoj ne obnavljaju pravoslavne crkve. Slična su imali objašnjenja odnosno opravdanja ustaše, kao i deo komunista. Posle Drugog svetskog rata, mogle su se čuti teze da su komunistima ustaše učinile uslugu. Evo nekih primera, po nekim navodima (premda su različiti D.M.) u Lici je 1941. godine bilo oko 200 komunista. U vreme najžešćeg pokolja Srba u Gospiću i Jadovnu gotovo da nema primera da su komunisti upozoravali Srbe, nepismeni i polupismeni seljački svet šta hrvatska država i politika sprema i šta ustaše čine sa jamama. Komunisti nisu preduzimali nikakve akcije u pogledu spašavanja uhapšenih Srba: “Tako je u Lici postojao Okružni komitet komunista za Liku i 8 kotarskih komiteta. Okružni komitet se nalazio tu, u blizini Gospića, gdje su rađeni najveći zločini od strane Hrvata. Ni jedan jedini put se ti komunisti nisu sastali da porazgovaraju o tim zločinima i da se organizuju u direktnoj ugroženosti Srbima.“[28]

Istoriografija nije u potpunosti objasnila likvidacije nekih komunista na teritoriji NDH, kao ni veoma tolerantan odnos prema komunistima koji su se slobodno kretali po Zagrebu i drugim gradovima. Neki su šetali hrvatskim gradovima 1942, pa i 1943 a neki i kasnije. Takođe je bila nepobitna činjenica, da su mnogi bili dobro poznati određenim ustašama. Nesporna je činjenica da su određeni komunisti, pre svega hrvatske nacionalnosti, pokušavali od početka prikrivati zločine NDH nad Srbima. U knjizi „Srbin u Hrvatskoj“, Stanko Opačić Ćanica vođa kordunskog partizanskog ustanka je naveo: “Od 6. do 8. maja 1941. godine izvršen je masovni zločin ustaša nad Srbima iz Veljuna u školi u Hrvatskom Blagaju. Tu su ubijeni i Nikola Kukić, član Okružnog komiteta Karlovca, 17 članova Partije i preko 500 Srba seljaka…. ali je Ivo Marinković, Hrvat i član Okružnog komiteta Karlovac, pobijao vijesti da su ti ljudi pobijeni.“[29] Postoje navodi, da se ni Josipu Brozu nisu sviđala obaveštenja o ubijanju Srba u Hrvatskoj o čemu ga je obavestio poznati komunista Rade Končar. Mnoge izjave nisu decenijama naučno rasvetljene. Ono u čime se mnogi naučni istraživači uglavnom slažu, da je prilazak komunista srpskim ustanicima na teritoriju NDH imao za cilj, da se preuzme vlast, što je uspešno učinjeno. Tokom čitavog rata, nije im nikad bio proritet zaštita nevinog srpskog naroda, od likvidacije hrvatskog režima Ante Pavelića. Vrhovni štab na čelu sa Josipom Brozom je izbegao tokom rata da se obračuna sa režimom nacističke NDH. Tako, kad je poznata partizanska jedinica, Šesta lička divizija, u jesen 1943. godine opkolila Gospić, gde su se bile koncentrisale ustaše iz čitave Like, dobila je direktivu da se izmesti. Ova partizanska jedinica je tada imala oko pet hiljada vojnika. Posle velikih poraza, koje su četnici na tim prostorima doživeli, prethodno od partizana, svi su očekivali obračun sa ustaškim i ostalim jedinicama NDH, koje su se koncentrisale u Gospiću a koji su partizani opkolili. Međutim, Broz i ostali to nisu hteli, u međuvremenu je stigla naredba o pokretu i napuštanju položaja oko Gospića. Po partizanskim izvorima u Gospiću je bilo oko 5.000[30] ustaša a iz izvora bolje upućenih, bilo je i znatno više, od pet do deset hiljada. Šesta lička napustila je Liku početkom novembra 1943. godine a Vrhovni štab je ostavio slabe snage u Lici, prvenstveno hrvatske nacionalnosti, tako da je srpski narod ostavljen ponovo na milost i nemilost postrojbama NDH. O tome čelni čovek KP Like, Jakov Blažević piše: “Ustaše svakodnevno pojačavaju teror….a prilikom prodora na oslobođeni teritorij skoro svagdje pokolju sve što im dođe pod ruku… U vezi s time nameće se problem organizacije zaštite naroda…“[31] Broz se nije hteo obračunati sa ustašama ni 1945. godine, kad je imao ogromnu vojnu moć, nego je pustio da Ante Pavelić i njegovo rukovodstvo pobegnu iz zemlje. Nije optuživan ni Vlatko Maček, vođa HSS i Banovine Hrvatske koji je pozvao Hrvate da prihvate režim NDH, znači nacizam i fašizam. Takođe, nije proglasio Alojzija Stepinca ratnim zločincem premda je igrao veoma značajnu ulogu u režimu Ante Pavelića i čuvao po oslobođenju ustaško zlato koje je oteto ili skidano sa ubijenih Srba, Jevreja i ostalih (vađeni zubi, itd). Jakov Blažević javni tužilac Hrvatske je kasnije opravdavao odnos prema Stepincu time da tokom procesa, „nisu imali sve podatke“, ali je ipak istakao da nema NDH bez Mačeka i Stepinca. Josip Broz je dozvolio da se Alojzije Stepinac sahrani u Zagrebačkoj katedrali gde me se hrvatsko katoličko stanovništvo klanjalo i dolazilo kao na procesiju.

Nije li srpski narod na teritoriju NDH a naročito na prostoru gubilišta Koncentracionog logora Gospić obeščašćivan posle oslobođenja 1945. godine, tako što su neretko deca ili bliski rođaci išli u škole u objektima koji su bili mučilišta njihovih roditelja, braće i sestara. Pored škola brojne zgrade koje su bile srpske mučione posle rata su bili kulturni centri, domovi, sudovi, zatvori i drugo.

Koncetracioni logor Gospić i njegova gubilišta u socijalističkoj Hrvatskoj

Odmah po oslobođenju nastavljeno je potiskivanje istine o srpskim žrtvama stradalim od režima NDH. Potpuno se zapostavljaju velika srpska stratišta, o manjim da se i ne govori. Najveći koncetracioni logor Jasenovac je porušen uz saglasnost Josipa Broza a po naredbi Vladimira Bakarića i Ivana Krajačića, tako da se ne vide tragovi, što nigde na svetu nije učinjeno.[32] Prvi veliki koncetracioni logor po uspostavi NDH 1941. godine bio Gospić sa svojim logorima i gubilištima. U njegovom sastavu nalazi se veliki kompleks jama i bezdani pripremljenih ranije za eliminaciju srpskog naroda. Ovde je najčešće govoreno o kompleksu od 16 jama. Međutim pored izdvojenih, tu ide i niz drugih manjih ili manje poznatih jama i stratišnih mesta, gde su likvidirani Srbi i ostali. Radilo se o desetinama jama a u momentu kad je omasovljena likvidacija, otvorena su i dva stratišta na ostrvu Pagu, Slana i Metajna. Dakako, pored likvidacija u ovim logorima, ubijano je na čitavoj teritoriji Nezavisne Države Hrvatske. Ustaše su izvodile neviđene, masovne i brutalne pokolje i druge oblike likvidacije srpskog naroda. Dolazi do ustanka protiv režima NDH na teritoriji gde je živelo srpsko stanovništvo. NDH nije mogla zaustaviti širenje ustanka, njen prostor je postao nesiguran za elementarne saobraćajne komunikacije, potrebne pre svega velikim silama. Zbog toga je italijanska II armija reokupirala Drugu i Treću zonu, pa je rukovodstvo NDH moralo izmestiti Koncentracioni logor Gospić sa svim stratištima. Dolazi do masovnog ubistva logoraša od 10. do 25. augusta 1941. (Izveštaj I hrvatske oružničke pukovnije od 22. avgusta, upućen „Ravnateljstvu za javni red i sigurnost NDH“). Ostali su natovareni i odvezeni: “Dana 19. ovog mjeseca od 3 do 6 sati na 36 teretnih samovoza odveženi su četnici iz sabirnog logora iz Gospića na ovdašnju želježničku postaju, gdje su natovareni u vagone i odvezeni u pravcu Zagreba. Točno odredište se nije moglo utvrditi.“[33] Vidljivo je da hrvatski režim naziva Srbe četnicima, što je shodno njihovoj organizovanoj propagandi koju smo upoznali i pola veka kasnije. Posle izmeštaja i likvidacije Koncentracionog logora u Gospiću, krajem avgusta 1941. godine, dolazi do uništavanja tragova zločina, pa su tako u neke bezdane jame, pored bacanja kreča, natrpali granje i kamenje preko leševa te ih zamaskirali a neke jame i zabetonirali. Brojna stratišta „Kompleksa Gospić“ nisu dovoljno poznata domaćoj a ostala su potpuno nepoznata svetskoj javnosti. Interesantno je da nisu samo vojne i političke strukture NDH sakrivale zločine, nego je to radilo i civilno stanovništvo.“Nisu samo zločinci uklanjali tragove za sobom. I stanovništo nastanjeno u blizini masovnih grobnica je doprinjelo da se istina ne sazna, krijući od zainteresiranih gdje se nalaze mjesta zločina, tako da su ona neminovnim zakonitostima promijenjena u prirodi novim gustim rastinjem, neprohodno isprepletenim, toliko obrasla da je mnogima zameten svaki trag.“[34] Značajan je izveštaj italijanskog oficira (potporučnika) dr Vitorija Finderlea od 6. septembra 1941. godine, u kojem Vojnu zdrastvenu direkciju V armijskog korpusa II italijanske armije obaveštava da mu je otežan zadatak da pronađe bezdane jame u koje su bačene žrtve u kompleksu Logora Jadovno. Ovo je bilo potrebno da bi se sprečilo eventualno zagađivanje voda, jer stanovnici okolnih naselja ne žele da sarađuju i pokažu gde se jame nalaze, pa su ih sami uz velike poteškoće pronašli tek nekoliko.[35] Da se zločin skrivao konstatuje i dr Đuro Zatezalo, koji se decenijama bavio ovom problematikom: “Sve vrijeme rata, istina o zlodjelima je u dokumentima falsifikovana, zločini su prikrivani i umanjivani, a mnogima su tragovi posve brisani. Brojne dokumente su ustaše tokom rata uništili. Pa i poslje rata su pojedinci uništavali pisana svjedočanstva koja su bila sačuvana. Nažalost i službeni organi vlasti u oslobođenoj Jugoslaviji, na određen način su sprečavali, da se autentični izvori o masakrima ustaša nad srpskim i jevrejskim narodom sakupljaju i objavljuju. Nastojalo se, da se o ovoj temi što manje govori i piše, da se zločini zaborave u ime bratstva i jedinstva.“[36] Zločini su sakrivani, pre svega, da bi se prikrio razmer učinjenih zlodela nad Srbima. Zatezalo dalje navodi: “Teško je shvatiti da u vremenu od 1945. do 1947. godine gotovo i nije bilo incijativa za obilježavanje pravog logora masovne smrti na području NDH-Jadovna, njegovih pomoćnih logora i brojnih stratišta. Samo su rijetki pojedinci, potomci zatočenika ili članovi SUBNOR nastojali da se pobijeni dostojanstveno sahrane a bezdane jame označe. Od 1947. pa sve do devedesetih godina bilo je više pokušaja da se sam logor obilježi na jedinstven način, bez utroška velikih sredstava, da se mjesto logora vrati u autentično stanje… a da se žrtve koje su pobijene posljednjih dana njegovog postojanja sahrane tu ili da im se kosti prenesu na groblje u Gospić, gdje bi bilo postavljeno skromno obilježje. Međutim godine su prolazile, službeni oragani vlasti žrtvama nisu posvećivali dužno poštovanje, i mjesta zločina je pokrivalo razno rastinje…“[37] Posle tog perioda dolazilo je do zahteva, sa raznih strana, o potrebi obeležavanja i vađenja žrtava iz ovog logorskog kompleksa. Najuporniji zahtevi su dolazili od Narodnog odbora Sremskih Karlovaca. Shodno tome je Vlada NR Hrvatske 24. juna 1952. obavestila pismom Narodni odbor sreza Sremski Karlovci,[38] da je 8. marta 1952. formirana „komisija“ koja je obišla logor Jadovno i ispitala “stanje grobova žrtava fašističkog terora pogubljenih u Jadovnom“, te Vladi podnela izveštaj. Između ostalog navodi: “Na pola metra ispod površine zemlje pronađen je jedan leš koji se sad još nalazi u stanju raspadanja, te i ako je oštra zima i snijega u šumi imade u visini do jednog metra, leš još zaudara.“ Zatim je „komisija“ konstatovala da su i ostali leševi, koji se još dublje nalaze složeni jedan na drugom, u toku raspadanja i da je nemoguće izvršiti prenos kostiju sa lica mesta, to jest iz jame gde su leševi sahranjeni iz higijenskih razloga, s jedne strane, i što ima više jama u kojima su žrtve u gomilama zatrpane, te da bi to iziskivalo pravljenje jedne ogromne zajedničke grobnice a i da se leševi ne bi mogli prenositi već u plehanim sanducima.[39] No uprkos određenim zahtevima, ponovo ništa nije učinjeno, tek je 10. marta 1961, Kotarski odbor Saveza udruženja boraca NOP Gospić, dopisom obavestio Opštinski odbor SUBNOR-a Sremski Karlovci i doktora Kostu Popovića, inicijatora zahteva da će spomenik ubijenih u bivšem ustaškom logoru Jadovno biti podignut pored pravoslavnog groblja u Gospiću u blizini Parka Jasikovac. Zatim je navedeno da će biti otkriven povodom 20-godišnjice ustanka naroda Hrvatske, 27. jula 1962. godine. U pismu je još navedeno: “Uklesavanje imena stradalih žrtava na spomenik neće biti izvršeno pošto se tu radi o velikom broju žrtava, te je nemoguće sva imena uklesati na pomenuti spomenik, već će to biti izvršeno u cifarskom izrazu.“[40] Za dvadesetogodišnjicu ustanka je oko jedne humke na mestu logora Jadovno podignuta drvena ograda a Šaranova jama ograđena kamenim zidom i označena malom spomen pločom, postavljenom uz put udaljena od nje preko pedeset metara. „Gotovo istovetno su prošli pokušaji obilježavanja logora Slana i Metajina na otoku Pagu. Od 1947. do 1962. godine u organizaciji Saveza boraca Pag, polagani su vijenci na prekopane grobnice na Furunaži, iznad Mlina, i pokretane akcije za podizanje spomenika.“[41] Đuro Zatezalo ističe: “Svi pokušaji dostojanstvenog obilježavanja mjesta najmonstruoznijih ustaških zločina 1941. godine ostali su bez rezultata sve do danas. Pomoćni logor Stupačinovo, zbrni logor Ovčara, kaznionica Okružnog suda u Gospiću i prihvatni logor na želježničkoj stanici u Gospiću, nikad niko nije spomenuo ni obilježio“…. Osim Šaranove jame, Jamine i jame Sveta Ana, druge nisu ni speleološki istražene.“[42] On konstatuje za Logor Jadovno: “Zvjerstva izvršena na Velebitu i otoku Pagu od sredine aprila do potkraj avgusta 1941. godine, u 132 dana, nemaju pandana, niti se krvoločnost ustaša može porediti sa onim koje je postojalo u najozloglašenijim logorima u samoj nacističkoj Nemačkoj. U stvari, logori na Velebitu i Pagu su vremenski prethodili većini velikih koncentracionih logora smrti u Njemačkoj. Ustaški režim u NDH, sa Antom Pavelićem na čelu, nadmašio je Nijemce u rasističkim progonima… I dok su u logorima na Velebitu i Pagu masakrirani Srbi i Javreji, bez obzira na pol i uzrast, što po brutalnosti prevazilazi zločine u njemačkim koncentracionim logorima, nacisti su tek pripremali gradnje svojih najvećih logora“…“Ustaše za masovna umorstva na Velebitu nisu podizali tvornice smrti, gdje bi žrtve gušili u za tu svrhu podignutim gasnim komorama, već su iskoristili prirodne bezdane jame.“[43] Kompleks Koncentracionog logora Gospić radio je od 11. aprila do 21. avgusta 1941. godine a njihove logorske ispostave na Pagu od 25. juna do 20. avgusta 1941. godine. Kao što je ostao problem broja ubijenih Srba u Jasenovcu, takav isti je problem i sa Koncentracionim logorom u Gospiću. To nije sučajno, to je politika, koja je trebala da prikrije te razmere. Dr Zatezalo konstatuje: “Vlasti SFR Jugoslavije i njene društveno-političke organizacije punih pedeset godina nisu posvećivale dužnu pažnju ljudskim gubicima iz vremana Drugog svetskog rata bez obzira na to ko je u čijoj vojsci poginuo i kojoj naciji ili vjeri pripadao. Dodajmo da se ni jedna odgovarajuća institucijanije organizovano ni sistemacki bavila radom na imeničnom popisu ustaških zločina na cjeloj teritoriji NDH.“[44]

Koliko je žrtava bilo u kompleksu logora Jadovno? Na osnovu, pre svega ustaških i italijanskih dokumenata taj broj se kreće u rasponu, od dve hiljade do 120.000 žrtava. Prema izjavi Milana Ljuštine koji je bio zatočenik u kaznionici Okružnog suda u Gospiću, od 22. aprila do 22. avgusta 1941. godine govori se o 120.000 ljudi, od toga 118.000 Srba, 1.800 Jevreja i 120 Hrvata.[45] Najniže određena cifra je: “Nasuprot Ljuštinovoj procjeni broja ubijenih, najvećoj od svih do kojih sam došao, stoji najniža 1.794 žrtve, koja je iznijeta u popisu izvršenom na osnovu Odluke Vlade Federativne Republike Jugoslavije od 10. juna 1964. godine, u vezi sa pregovorima sa Saveznom Republikom Njemačkom o ratnoj otšteti. Tokom oktobra i novembra 1964. godine, na osnovu posebnih upustava, po kojima je trebalo registrovati mjesto i godinu rođenja žrtve, te način na koji je izgubila život, sačinjen je popis žrtava, čiji su rezutati obrađeni avgusta 1966. godine. U popisu je zabilježeno da su u Koncentracionom logoru Gospić-Jadovno ubijene 1.784 osobe od kojih su četiri umrle a osam ih je nestalo.“[46]Konstatuje se da je samo s teritorije srezova (kotara) Gospića i Perušića (što je kasnije bila jedinstvena teritorija opštine Gospić) u etničkom čišćenju ubijeno 3.217 muškaraca, žena, djece i staraca srpske nacionalnosti. Ovo je najuverljivija potvrda da je bio pre svega hrvatski interes prikrivanja žrtava srpske nacionalnosti. Jasno je da to nije rađeno bez saglasnosti Josipa Broza, Vladimira Bakarića, Ivana Krajačića i ostalih. Koliki su to apsurdi, što je dozvoljavao srpski narod pod rukovodstvom navedenih, najbolje govore prethodno izneti podaci. Samo u jednoj opštini ubijeno je više Srba, nego što je prezentovano avgusta 1966. godine na pregovorim sa Saveznom Republikom Nemačkom o ratnoj odšteti, posle Brionskog plenuma. Istorijska nauka bi trebalo da detaljnije ovaj podatak analizira. Ništa se nije dešavalo slučajno pa ni Brionski plenum. Posle ovog plenuma, u Gospiću su kamionom odvezli i uništili veliki deo arhivske građe o Koncentracionom logoru u Gospiću.[47] Srećom još ima živih svedoka koji su to gledali.

Prema podacima Franje Zdunića „Lava“ koji je živeo u Gospiću a posle 1945. godine i istraživao broj žrtava, u logoru u Gospiću-Jadovno ubijeno je 37.660 žrtava. Prema izjavi Tereka Gojmerca koji je za period od 20. jula do 19. avgusta 1941. (30 dana) kao očevidac tvrdio, da je samo kroz kaznionicu Gospić, bez onih koji su sa železničke stanic direktno odvedeni na likvidaciju prošlo oko 25.000 ljudi. Hrvatska istoričarka Fikreta Jelić Butić je napisala, da je u ovom logoru stradalo između 30.000 i 40.000 ljudi. U Vojnoj enciklopediji je navedeno da je u Jadovnu stradalo 72.000.[48] Đuro Medić, zatočenik u Gospiću, dao je izjavu 11. aprila 1942. godine, da je između 3. i 20. avgusta samo kroz kaznionicu Okružnog suda u Gospiću prošlo 35.000 ljudi. Drago Svjetličić je izjavio da je samo u 16 dana, tokom njegovog boravka u avgustu 1941. godine iz Okružnog zatvora u Gospiću odvedeno i pobijeno 18.000 ljudi. Kao i na ostalim mestima žrtve nisu ekshumirane. Ilustrativan je navod režisera Milorada Bajića koji je naveo za jednu od najvećih jama, poznatu Šaranovu jamu: “Od Simona Vizentala dobio sam podatak koji je on dobio od engleskih speleologa koji su se 1953. godine spustili u Šaranovu jamu i bušili dno jama sondama, da je dno jame bilo ispunjeno spečenom masom od mesa, krvi i kostiju žrtava, debljine oko 6,5 metara.[49]

Zakasnela savest 1989. godine u Gospiću

Po završetku Drugog svetskog rata Okružni zatvor u Gospiću je pretvoren u istražni zatvor. To je bio istražni zatvor Okružnog i kotarskih sudova. Prilikom renoviranja nije se vodilo računa ni o spomeničkim potrebama. Neki delovi ili objekti su uništavani ili zabetonirani, kao što je bio bunar u dvorištu i drugi gde je bilo bačenih žrtava. Planom tadašnje Socijalističke Republike Hrvatske da se Okružni zatvor u Gospiću pretvori u Kazneno-popravni dom, u Gospiću dolazi do javnih rasprava „Tribina“, gde se suprotstavljalo namerama vlasti u Hrvatskoj i zauzimani stavovi da se Okružni zatvor pretvori u Spomen područije a ne u Kazneno-popravni dom. Zaključci predstavnika organizacija bili su jedinstveni da se ne zaboravi prošlost i da se proglasi „Spomen područije Gospić“. Tako je Savez boraca NOR Gospić na skupštini koja je održana 16. juna 1989. godine, raspravljao o zapostavljanju sećanja na Koncentracioni logor Gospić i brisanju tragova iz tragične prošlosti našeg naroda, donoseći zaključke i stavove:[50]

1.

Da se u Gospiću proglasi „Spomen područje koncentracionog logora Gospić“, pa tim povodom do konca 1989. godine oslobodi dio prostorija zgrade Okružnog zatvora Gospić za muzej i smještaj dokumenatacije sjećanja na „koncentracioni logor Gospić“.

2.

Da se u toku 1990.godine u postojećim prostorijama ukine Okružni zatvor Gospić, premještajući ga na odgovarajuće druge terene u okolini Gospića.

3.

Da o d m a h, Muzej „Lika“,Gospić, preduzme akciju sakupljanja odgovarajuće građe i postavljanja u navedene prostorije do formiranja službe spomen područija.

4.

Za „Spomen područije Gospić“ formirati organizaciju i potrebnu službu analogno „Spomen područiju Jasenovac“, koji je nastavak koncentracionog logora Gospić.

5.

Da se uvede „Dan komemoracije žrtava koncentracionog logora Gospić“,koji će se održavati svake prve nedelje poslije 20. VIII u godini, kao dan rasformiranja logora.

6.

Da Skupština općine Gospić pokrene incijativu kod Sabora SRH za donošenje Zakona o spomen područiju Gospić.

7.

Da zastupnici u Saboru SRH iz Like, kao Delegacija Republičkog odbora SUBNOR Hrvatske u Saboru, na osnovi incijative Skupštine općine Gospić aktivno rade za donošenje zakona i drugih odgovarajućih propisa o ovom spomen područiju.

8.

P o z i v a m o, upravo, zakonodavne, istorijske, naučne i druge srtučne institucije da sprovedu formalno-pravni postupak za realizaciju ovih zaključaka i stavova, određujući sve što će odgovarati sjećanjima na ono što se dogodilo u Drugom svj. ratu, u vrijeme postojanja zloglasnog Konc. logora Gospić, kao bi to bilo svjedočanstvo za buduće generacije.

9.

Općinski odbor SUBNOR Gospić, na sjednici održanoj 21. 6. 1989. godine usvajajući predložene zaključke apeluje da se preduzmu neophodne mjere, da tragični događaji iz rata ne odu u zaborav, već da budu dostojno obilježeni radi toga da se nikada više užasi iz onih dana ne ponove…

10.

M o l i m o, da se naša incijativa i predlog budu pravilno tumačeni i shvaćeni, te da naiđu na razumjevanje kod svih nadležnih i zainteresiranih u zemlji, aposebno u SRH i u Bosni i Hercegovini, odakle je na hiljade i hiljade građana dovedeno i ubijeno u „Koncentracionom logoru Gospić“ (Gospić-Velebit-Pag)

SKUPŠTINA UDRUŽENjA SUBNORA GOSPIĆ[51]

Inicijativa SUBNOR Gospića nije realizovana.

Zaključak

Likvidaciju Srba u Drugom svetkom ratu, pa i u Koncentracionom logoru Gospić, izvršili su građani hrvatske nacionalnosti. Do rada Komisije za utvrđivanje zločina i njihovih pomagača čelni ljudi KP/SK nisu držali. Tokom rada često se menjao sastav a bilo je i direktiva da se insistira na italijanskim zločinima. Desile su se gotovo neverovatne stvari, kao što je bilo rušenje jasenovačkog logora i poravnavanje terena, zatim betoniranje ili zatrpavanje jama Koncentracionog logora Gospić kao i svih ostalih logora u Hrvatskoj. Nije se smelo opravdavati vađenje žrtava iz velebitskih i ostalih bezdana, navodnim nedostakom materijalnih sredstava. Ostaje pitanje zašto su u nekim mestima Hrvatske vlasti naredile da se i streljani neprijatelji sistema bace u jame, gde je bacan narod samo zbog verske i nacionalne pripadnosti. Najnovi istorijski pokazatelji objavljeni u „Dnevniku“ Josipa Broza Tita govore o tome, da je politika umanjivanja srpskih žrtava u NDH, naročito pred međunarodnim faktorima i javnost bila pod njegovom kontrolom. Tito je u intervju „Empire News“ 12. novembra 1950, rekao: “Govorili smo o mojoj poseti koju sam 1948. godine učinio osuđeničkoj ćeliji Ljube Miloša, zloglasnog šefa koncentracionog logora u Jasenovcu, u Hrvatskoj, gde je 80.000 pravoslavnih Grka, Jugoslovena i jugoslovenskih Jevreja i komunista poginulo. To je bilo za vreme vladavine hrvatskog kvislinga Pavelića 1941-1945. godine.“[52] Vidljivo je, da Josip Broz umanjuje broj srpskih žrtava stradalih od hrvatskog fašističko-nacističkog režima, premda je za vreme Drugog svetskog rata davao i sasvim drugačije izjave. Bio je izuzetno dobro obavešten čovek, u šta se ne može sumnjati. Iznosim i jedno spoljnje viđenje: “U bivšoj Jugoslaviji nije nikad došlo do stvarnog pomirenja naroda posle Velikog rata, jer su se zasluge jednih preuveličale, a istina o stradanju drugih ne samo falsifikovala, nego i zanemarivala.“[53] Betrand Rasel je o ćutanju o zločinima učinjenim nad srpskim narodom napisao: “Najveća zavera ćutanja je ona o zločinima genocida počinjenim u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata, a koji su organizovane od strane Vatikana“.[54]

Istina o Drugom svetskom ratu je planski potiskivana, zbog toga u hrvatskom društvu nije izvršen proces (denacifikacije) deustašizacije. To se najbolje potvrdilo uvođenjem demokratije u hrvatsko društvo 1990. godine, kada uveliko dolazi do rehablitacije ustaša, što traje do danas. Zločini su se ponovili, jer je istina o njima posle 1945. godine planski potiskivana. Posledica toga je da su Srbi nestali sa teritorija na kojima su vekovima živeli, onim koje se sada nalaze u sastavu države Hrvatske.

Danas se u Hrvatskoj sa srpskim žrtvama upoređuju žrtve iz Blajburga gde su stradale najodanije Pavelićeve pristalice a ne nevine komunističke žrtva kako hrvatske političke strukture žele prezentovati i obmanuti i svoju i svetsku javnost. Hrvatsko društvo, pored falsifikata sa poslednjom postavkom u Jasenovcu i uopšte srpskim žrtvama stradalim od režima Nezavisne Države Hrvatske, u suštini više poštuje blajburške žrtve: “Prema nekim navodima Hrvatski državni sabor u Zagrebu odlučio je, naime, da ove godine pet puta više novca dodjeli za komemoraciju na Blajburškom polju nego u Jasenovcu.“[55]

Kompleks koncentracionog logora Gospić i njegovih stratišta je velika specifičnost retko viđena ili uopšte neviđena u svetu. Ovu specifičnost nije dovoljno upoznala naša da ne govorim svetska javnost. To je metod grube eliminacije jednog naroda, neviđen do sada u istoriji čovečanstva, s ciljem da se sakrije od svetske javnosti a to znači bacanjem leševa ili pak živih ljudi u jame i bezdanke. pronađene u prirodi. One su, pre toga, već bile priređene kako bi se sakrili takvi zločini. Kakav je užasan metod eliminacije bacanjem u more, svezanih ruku ili nogu i razrezanog stomaka iluzorno je i komentarisati. Mora se napomenuti da umobolna projekcija režima Nezavisne Države Hrvatske, bacanja žrtava u jame i bezdanke, nije izvođena samo u Koncentracionom logoru Gospić i njegovom sistemu gubilišta već po čitavoj teritoriji NDH gde je priroda ponudila takve uslove.

Umanjivanje uloge Koncentracionog logora Gospić, radilo se i tako, da se pokušalo svesti njegova gubilišta na Jadovno. Tek kad se raspala SFRJ i srpski narod skoro u potpunosti očišćen sa ovih prostora, postoji različit politički interes između srpskog naroda i današnje Hrvatske, da se podaci o logoru Gospić obelodane i učine dostupni javnosi. Trebalo bi izvaditi iz jama kosti žrtava i sahraniti, odnosno napraviti kosturnicu u Spomen području žrtava Koncentracionog logora Gospić.

Dr. Momčilo Diklić

[1] Dane Lastavica, Hrvatski genocid nad srpskim i jevrejskim narodom u Koncentracionom logoru Gospić (Lika) 1941-1945, a Srbima i 1991-….?, Novi Sad, 2011.

[2] Izjava Ljube Miloša sa saslušanja, Anton Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, knjiga II, str. 1051 i 1052.

[3] Isto

[4] Dane Lastavica, n.d. str. 26

[5] Isto, str.58

[6] Isto, 59

[7] Isto

[8] Isto, 64

[9] Isto, 65

[10] Isto, 62

[11] Isto, 72

[12] Isto, 86

[13] Isto, 87

[14] Isto, 90

[15] Isto, 91

[16] Isto

[17] Šime Balen, Pavelić, Zagreb, 1952, 78 i 80

[18] Gacka dolina i okolina na predstraži srpstva i pravoslavlja, CETNIKOS CANADA, 1991. godine

[19] Narodi porobljene Jugoslavije, „Proleter“, broj 14-15

[20] Petar Džadžić, Nova ustaška država, Beograd 1990, 28

[21] Dane Lastavica, n.d.

[22] Mirko Rapaić, Hrvatski stekliši, Beograd, 2004. 34

[23] Isto, 35

[24] 24 Rade Uzelac, Kosinj sa selima, Gacka dolina i okolina na predstraži srpstva i pravoslavlja, Cetnikos Canada, 1991. 228

[25] Mirko Rapaić, n.d.

[26] Momčilo Diklić, Srpsko pitanje u Hrvatskoj 1941-1945. (doktorska disertacija), Beograd, 2004. 309

[27] Mirko Rapaić, n.d. 190

[28] Isto

[29] Stanko Opačić Čanica, Srbin u Hrvatskoj, Beograd, 1989

[30] Đoko Jovanić, Šesta lička proleterska divizija „Nikola Tesla“ u trećoj godini rata (1.VII 1943 – 30.VI 1944). Treća godina narodnooslobodilačkog rata na području Karlovca, Korduna, Like, Pokuplja i Žumberka, Historijski arhiv Karlovac, Zbornik 8, Karlovac, 1977

[31] Izveštaj Jakova Blaževića predsjedništvu ZAVNOH 5. I 1945. godine, AH, Zagreb -2, 1973

[32] Izjava Dušana Brkića autoru rada 11. oktobra 1997. u Beogradu

[33] Arhiv KOS-a, NDH, K-152. reg.br. 24/4

[34] Đuro Zatezalo, Jadovno, Kompleks ustaškog logora 1941. Muzej žrtava genocida, Beograd, 2007, 640

[35] Ante Zemljar, Haron i sudbine, 1988, 234-242

[36] Đuro Zatezalo, n.d. 359

[37] Isto, 83

[38] Broj 6638, Đuro Zatezalo, n.d.

[39] Isto

[40] Kopija pisma HAK, Jadovno orginal kod Koste Popovića, Novi Sad, Đuro Zatezalo, n.d. 371

[41] Đ. Zatezalo, n.d. 374

[42] Isto, 374

[43] Isto, 377

[44] Isto, 378

[45] AJ, fas, 919

[46] Đuro Zatezalo, n.d. 379

[47] D. Lastavica, n.d.

[48] Vojna enciklopedija, sv.X, 321

[49] „Svet“, nedelja 13. aprila 2008. g.

[50] D. Lastavica, n.d.

[51] Isto, 606

[52] „Dnevnik“, 120

[53] A.A. Zinovjev, Ono što su SAD i NATO učinili Jugoslaviji u strašnim devedesetim godinama, nesumljivo je jedna od najsremnijih stranica zapadnog društva, „Pečat“, 98/2010, 37

[54] D. Lastavica, n.d. 12

[55] Druga strana zaborava, Između Jasenovca i Blajburga, Nin, 23.04.2008.