Genocid u Hercegovini: Kad se to zvalo samo istrebljenje

Kako su, kad i gdje ubijani Srbi po Hercegovini; priča je koju niko više nema pravo da zaboravlja i prešućuje. Frontal stoga otpočinje još jedan feljton.

Tragična drama srpskog naroda Hercegovine, započeta stvaranjem „Nezavisne Države Hrvatske“ (10. april 1941. godine), učinila je ovaj krševiti kraj arenom najgnusnijih zločina koje je zapamtila svjetska istorija, ali i kolijevkom prvog masovnog ustanka protiv fašističke tiranije u porobljenoj Evropi.

Ono što su podivljale ustaške horde počinile u proljetnim i ljetnim pokoljima hercegovačkih Srba 1941. godine prevazilazi maštu i bestijalnost najsvirepijih zločina koje je istorija zapamtila.

Muškarci, žene, djeca i starci ubijani su na najbrutanije načine: spaljivanjem na kućnom ognjištu, udaranjem maljevima, polugama i šipkama, pečenjem na ražnju, davljenjem žicom i konopima, bacanjem u mračne ponore i brze hercegovačke rijeke. Puščani metak bio je Božija blagodet.

Tokom rata 1941.-1945, u Hercegovini je od ustaša, muslimana, Nijemaca i Italijana ubijeno i bačeno u jame, rijeke i ponore preko 12 000 Srba. Do sada je evidentirano 108 masovnih stratišta sa oko 7 000 žrtava ustaškog genocida u Hercegovini.

Prvi talas ustaškog genocida nad hercegovačkim Srbima počeo je u noći između 31. maja i 1. juna 1941. godine u Mostaru. Grupa ustaških „lovaca na glave“ uhapsila je petoricu Mostaraca, odvela ih na obalu Neretve kod sela Ortiješ i tamo četvoricu zvjerski ubila, dok je peti zarobljeni uspio da pobjegne i spasi živu glavu. Sutradan, 1. juna, grupa ustaša uhapsila je u Trebinju 60 Srba, od kojih su odmah na brutalan način ubili devetoricu, i to u prisustvu njihovih porodica.

Sljedećeg jutra po Trebinju su osvanule plakate kojima se obznanjuje da će ubuduće ustaške vlasti za jednog ubijenog Hrvata streljati po 100 Srba. Bio je to znak za početak genocida nad Srbima u Hercegovini.

Nevesinje

Prvog juna počela su masovna hapšenja i ubijanja Srba iz Nevesinja i okoline. Grupa od oko 800 ustaša upala je drugog juna u selo Udrežnje kod Nevesinja, pobivši pri tome 27 srpskih domaćina.

Šest dana nakon toga u Nevesinje je stigao glavni ustaški poglavnik za Bosnu i Hercegovinu, Jure Francetić i izdao naređenje da se u Nevesinju i Gacku pobije po 20 najuglednijih talaca. U noći između 9 i 10 una u šupama vojnog logora u Nevesinju, maljevima, gvozdenim šipkama i noževima masakrirano je 20 uglednih nevesinjskih Srba. Zatrpani su u jamu koju su prethodno sami sebi iskopali.

Gacko

Prvi talas ustaškog pokušaja istrebljenja Srba najžešće se sručio na ondašnji srez Gacko. Pod vođstvom ustaškog povjerenika Hermana Togonala i gatačkog hodže Muharema Glavinića, pohapšeni su svi muškarci iz sela Korita starosti između 16 i 60 godina. U noći između 4. i 5. juna 121 uhapšeni bačen je u 30 metara duboku jamu „Golubnjaču“.

Prije nego što su bačeni, nad jamom su im maljevima razbijane glave i vađene oči. Najstarija žrtva krvave korićke noći bio je osamdesetogodišnji Jevto Svorcan, dok je najmlađi bio četranestogodišnji dječak Kosta Glušac, koji je jedini hrabro pružao otpor zlikovcima nad jamom.

Među stradalnicima najviše je bilo mještana iz porodice Svorcan, te Bjelica, Starović, Trklja, Šarović, Šakota, Glušac, Rogač, Jakšić, Dumnić, Kovačević, Kurdulija, Kosnić, Milošević, Milović, Nosović, Radan i drugi. Egezkutori zločina bili su prve komšije, muslimani iz Fazlagića Kule kod Gacka, od kojih mještani sela Korita nisu očekivali takav zločinački i sadistički poriv za uništavanjem svega što je srpsko.

Oni koji su bili uhvaćeni i zatvoreni u osnovnu školu u Koritima služili su ustašama kao pokretne mete za vježbanje gađanja. Njih su, sa zavezanim rukama, puštali da se udalje 30-50 metara, da bi ih zatim gađali u potiljak, takmičeći se ko će to preciznije učiniti. Istog dana u blizini jame ubijeno je i sedam muškaraca iz porodice Milović, koji su zajedno survani u jamu Golubnjaču. Pouzdano je utvrđeno da je u tu jamu, iz tog kraja, bačeno 167 Srba, a petog juna u istu jamu bačeno je još 50 ljudi, čija imena nisu utvrđena jer su dotjerani iz drugih srezova.

Kod sela Stepen na području opštine Gacko, ustaše su ubile 19 najuglednijih gatačkih Srba iz ovog sela, i njihove leševe pobacali u jamu „Golubnjača“. Tačan broj Srba koji je u junskim pokoljima progutala jama u Koritima, nikada se neće utvrditi, ali je nekoliko decenija kasnije iz jame izvađeno oko 180 lobanja i na tom mjestu izgrađeno spomen obilježje i kapelica.

Poslije pokolja, iz bogatog sela Korita opljačkano je oko 15 000 grla krupne i stine stoke, koja je većinom podijeljena izvršiocima zločina, ustašama i muslimanima iz susjednog sela Fazlagića Kula.

Ljubinje

Prvi talas ustaškog genocida žestoko je pogodio i ondašnji ljubinjski srez. U prva tri dana juna divlji ustaški odred od oko 500 ljudi opljačkao je u Ljubinju i okolini i sve što je bilo srpsko. Pri pljačkanju sela ubijeno je 8 Srba koji su se opirali, a 170 je uhapšeno.

Spomenik u Koritima

Svi su stradali u jami Kapavica, u ljubinjskom kraju, gdje su bačeni nakon što su zvjerski ubijeni. Njih su po desetoricu vezivali u red jednim konopom, pred dovođenje nad jamu zavezali bi im oči da ne bi mogli vidjeti kud ih ustaše vode ni šta im spremaju. Nad jamom bi prvoj trojici iz lanca maljevima razbijali glave, da bi ta trojica, sunovraćajući se u bezdan, povlačili i ostale za sobom.

U noći 13. i 14. juna ljubinjske ustaše su iz kotarskog zatvora izabrale 26 najuglednijih talaca, masakrirale ih i bacile u jamu Pandurica. Među ubijenima nalazio se i sveštenik Božidar Šarenac, čiji se otac prota Šćepan Šarenac 1918. godine energično usprotivio svima onima koji su htjeli da se svete Hrvatima i muslimanima zbog zločina što su ih tokom Prvog svjetskog rata počinili nad Srbima.

U stolačkom, čapljinskom i konjičkom srezu prvi talas ustaških zločina nije imao razorne posljedice. U tim krajevima nije bilo mnogo uhapšenih ni pobijenih Srba. To je uspavalo Srbe iz ovih krajeva, što će skupo platiti u sledećem, drugom talasu pokolja.

Piše: Radovan Papović

Izvor: frontal