Dušan Lj. Kašić: Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj

Prema podacima s kojima je Sveti sinod raspolagao 1943, približan broj do tada pobijenih Srba u NDH iznosio je oko 700.000. Manhatan uzima da je poginulo 850.000 ljudi, žena i dece

Autori: Zoran Čvorović, Vladimir Dimitrijević

Umesto uvoda

Pred čitaocima se nalazi tekst uglednog srpskog crkvenog istoričara, pokojnog prote Dušana Kašića, koji je, na osnovu crkvene dokumentacije i vrednih istoriografskih poduhvata, napravio sintezu o stradanju SPC i naroda u ustaškoj NDH. Ovaj sintetički tekst je izvrsna brana savremenom revizionizmu, koji se, pod izgovorom „naučne objektivnosti“, podmeće srpskom narodu, a koji zagovaraju (O, tempora! O, mores!) čak i pojedinci u samoj SPC. Oni novim istraživanjima pristupaju kao da je u pitanju postmoderna teorija književnosti, pa istoriografiju o Jasenovcu koriste kao „narativ“ podložan promenama u skladu sa klepetanjem vetrokaza na vetrometinama epohe. Njihov revizionizam nije nasrtaj na komunističku istoriografiju, nego, između ostalog, na istoriografiju SPC, sasvim u skladu sa NATO revizionizmom u zemljama bivšeg Varšavskog pakta. Pošto se sprema uvođenje Srbije i Bosne i Hercegovine u NATO, ovaj posao nas mora pripremiti za novu zajednicu sa nepokajanim potomcima ubica na strani Hitlera i Musolinija. Zato je neophodno da čitamo pravu istoriografsku i istoriosofsku literaturu, i da odolevamo iskušenju postmodernističkog antizavetnog konvertitstva. Ne smemo dozvoliti da se spomen na Novomučenike Jasenovačke izlaže samovoljnim prekrajanjima utvrđenih činjenica.

Dušan Lj. Kašić: Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj

Srpska pravoslavna crkva doživela je za vreme okupacije (1941–1945) najtežu sudbinu u onom delu raskomadane Jugoslavije koji su okupatori kao „Nezavisnu Državu Hrvatsku“ dali u vlast ustašama. To područje nije u početku imalo tačno određene granice, jer „sile osovine“, koje su ovoj „državi“ dale „nezavisnost“, još nisu bile načisto šta će zadržati za se.^[1] Područje Nezavisne Države Hrvatske (NDH) prekinulo je svaku vezu sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim pokrajinama, koje su se nalazile pod mađarskom, bugarskom ili italijanskom okupacijom. Tako je i Srpska crkva na tom području izgubila vezu sa svojom centralom u Beogradu, ostala je odsečena i prepuštena svojoj zloj sudbini u novoj ustaškoj državi, koja otpočetka nije krila svoj neprijateljski stav prema srpstvu i pravoslavlju. Naprotiv, ona je uništenje srpstva i pravoslavlja na svom području smatrala za svoj prvi zadatak, te nije ni oklevala sa njegovim ostvarenjem. Grupa, kojoj je okupator dao vlast u Hrvatskoj, imala je već odranije o tome izrađen plan i sad ga je trebalo samo privesti u delo.

Ideologija mržnje

Odmah po proglašenju Nezavisne Države Hrvatske (10. aprila 1941) počela su hapšenja Srba, stvarani koncentracioni logori i učestala pojedinačna i masovna ubijanja Srba. Već 25. aprila 1941. izdao je Pavelić Zakonsku odredbu o zabrani ćirilice u javnom i privatnom životu,^[2] 3. juna su ukinute sve srpske konfesionalne škole i zabavišta,^[3] Srbima je naređeno da oko ruke nose crvenu traku sa natpisom „Srbin – Serbe“, ukinuta je naplata 10% patrijaršijskog prireza,^[4] svima naseljima koja su u svom imenu imala pridev „srpski“ ili „sremski“ taj deo imena zamenjen je pridevom „hrvatski“, pa su nastali: Hrvatska Mitrovica, Hrvatski Karlovci, Hrvatske Moravice, Hrvatsko Polje, Hrvatska Kapela itd.^[5] Sva pokretna i nepokretna imovina Srpske crkve u Sremskim Karlovcima je oduzeta u vlasništvo Nezavisne Države Hrvatske.^[6] Naposletku je 18. jula 1941. objavljena naredba ministra „pravosuća i bogoštovlja“ prema kojoj „nakon osnivanja Nezavisne Države Hrvatske naziv ’srpskopravoslavna vjera’ nije više u skladu s novim državnim uređenjem“, te narećuje „da se u buduće ima upotrebljavati naziv ’grčko-istočna vjera’“.^[7]

Ove zakonske mere bile su popraćene oštrim antisrpskim izjavama i pretnjama najviših ustaških funkcionera na velikim zborovima, koji su održavani stalno, radi propagande. Sve te izjave su pune laži i kontradikcija u objašnjenju i primeni istorijskih fakata, ali su sve jednodušne u svojim rasističkim iseljama i nastojanju da se protiv Srba raspiri što krvožednija mržnja. Treba podvući da se ustaška rasistička koncepcija razlikovala od hitlerovske. Dok je Hitler  tražio čistoću „arijevske krvi“ i tvrdio da se germanizirati može samo zemlja, a ne narod (das Germanisation nur am Boden vorgenommen werden und niemals an Menschen),^[8] za ustaše je bilo dovoljno da pripadnik druge narodnosti i vere – a radilo se o pravoslavnim Srbima – primi rimokatoličku veru i deklariše se kao Hrvat, pa da za Hrvate bude i priznat. Pošto to niko nije hteo da učini milom, trebalo je to postići silom.

„Što se tiče Srba, koji ovde žive, viče 8. juna na zboru u Vukovaru ’doglavnik’ Mile Budak, to i nisu Srbi, nego dotepenci s istoka, koje su kao trhonoše i ostale slugane doveli Turci. Oni su ujedinjeni samo pravoslavnom crkvom, a mi nismo uspjeli da ih asimiliramo. Međutim, neka znaju, da je naša lozinka: ’Ili se pokloni ili ukloni’“.^[9] Govoreći predstavnicima „Katoličke akcije“, Budak produžuje svoju misao: „Pravoslavni su došli u ove krajeve kao gosti. I oni bi trebali već jednom da napuste te krajeve. Istina, mnogi neće moći otići, ali će zato htjeti preći na našu vjeru“.^[10] Ustaški prvak dr Milovan Žanić je na zboru u Novoj Gradišci 2. juna još otvoreniji: „Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga drugoga i nema te metode koju mi nećemo kao ustaše upotrijebiti da načinimo ovu zemlju zbilja Hrvatskom i da je očistimo od Srba… Mi ne tajimo, to je politika ove države.“^[11] Raspaljujući u masama mržnju protiv Srba i krvožedne prohteve za ubijanjem i klanjem, ustaški ministar dr Mirko Puk na zboru u Križevcima 6. jula 1941. želi da izlije što više uvreda i otrova mržnje: „Srbi su došli u naše krajeve s turskim četama kao pljačkaši, kao talog i smeće Balkana. Ne možemo dopustiti, da u našoj narodnoj državi vladaju dva naroda. Jedan je Bog i jedan narod koji vlada, a to je hrvatski narod. Oni koji su došli u našu domovinu prije 200 do 300 godina, neka se vrate odakle su došli (Tako je! – Pljesak). Doglavnik dr Mile Budak (Živio!) rekao je na jednoj skupštini, da za njega vrijedi hrvatska (!) rečenica: „Ili se ukloni, ili nam se pokloni!“ A ja kažem – naglasio je Puk. Viktor Gutić, krvnik Bosanske Krajine, uzvikuje na zboru u Sanskom Mostu da će ovde „drumovi poželjet’ Srbalja, al’ Srbalja više biti neće“ i hvali se da je izdao „drastične naredbe za njihovo potpuno ekonomsko uništenje, a slijede nove za potpuno istrebljenje … Srbi neka se ne nadaju ničemu i za njih je najbolje neka se isele, neka ih sasvim nestane iz naših krajeva“.^[12] „Srpskom gnijezdu“ – Prnjavoru – poručuje da će doći i uništiti ga za 24 sata. „Ja ću ubijati, a vi ćete za mnom… Ja ću biti ovdje gvozdena metla“.^[13]

Ističiću tako ideju o progonu ili asimilaciji Srba, ustaše nisu imale hrabrosti da udare i na muslimane, jer ako bi u Bosni pored pravoslavnih Srba izgubili i muslimane, onda bi rimokatolički Hrvati u Bosni i Hercegovini predstavljali manjinu. Zbog toga Budak i podvlači da je Hrvatska „država dviju vjera, katoličke i islamske“,^[14] pri čemu se sapliće u nespretnim istorijskim kombinacijama: „Morate pak znati, govori on na zboru u Ivancu 3. avgusta 1941, da ćemo ovu domovinu učiniti hrvatskom katoličkom i muslimanskom domovinom, jer je to bila od postanka (!) i takvu ćemo je predati pokoljenjima koja dolaze iza nas.“^[15] Tu misao razradio je već ranije ustaški Novi list od 29. maja 1941: ,,U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj imat će katolička i islamska vjeroispovjest zaštitu i mogućnost slobodnog razvitka, u skladu s osnovnim interesima hrvatske nacije, koja štiteći sebe, slobodno brani interese katolicizma i islama od njihovog najljućeg i najopasnijeg neprijatelja: pravoslavlja“. Krajem jula 1941. zagrebački radio već smatra program ustaške antisrpske politike ostvarenim: ,,U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj nema srpskog naroda, nema tzv. srpsko-pravoslavne crkve … U Hrvatskoj ne može biti Srba niti pravoslavlja, a Hrvati će se pobrinuti, da se to čim prije ispuni.“^[16] Za ostvarenje ovog cilja izneo je Mile Budak u svom govoru održanom u Gospiću 22.jula 1941. ovakav program: „Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale ćemo prevesti u katoličku vjeru i tako pretopiti u Hrvate.“^[17] Dok su sa zborova i radija dopirali ovakvi glasovi, razdražena masa je skandirala: „Srbe o vrbe“ i „Bježte psine preko Drine“ uzeto iz Budakove pesme „Div planina“ u čast Pavelića.  Magnum crimen je počeo.

Zločin

Naporedo sa izlaganjem ovakve „ideologije“ išlo je i njeno krvavo ostvarivanje.^[18] Srpski narod i njegova Crkva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj našli su se ne samo van zakona već su izloženi direktnom uništavanju. Od prvih dana ove „države“ otpočela su pojedinačna i masovna hapšenja i ubijanja viđenijih Srba, naročito sveštenika. Pohapšeni su ili internirani svi pravoslavni episkopi, a eparhijski organi onemogućeni u svojoj delatnosti, jer su i njihovi službenici – sveštenici poubijani ili prognani.

Mitropolit zagrebački Dositej uhašpen je odmah po proglasu nove „države“ i zajedno sa svojim protođakonom Lazarom Živadinovićem otpremljen u zatvor zagrebačke policije u Petrinjskoj ulici. Kao težak bolesnik premešten je otuda u bolnicu milosrdnih sestara, ali je usled zlostavljanja i živčano popustio i kao težak bolesnik je kasnije prevezen u Beograd, gde je sve lečenje bilo uzaludno. Od teških posledica zlostavljanja umro je 14. januara 1945. u manastiru Vavedenju u Beogradu.^[19]

Banjalučkom episkopu Platonu saopštena je već 10. aprila naredba da svi Srbi iz Srbije moraju da napuste teritoriju NDH, te da i on kao Srbijanac u roku od pet dana mora da napusti Banjaluku. Međutim, on na to nije pomišljao. Kad je zloglasni banjalučki ustaški stožernik Viktor Gutić očekujući vladičin odlazak zatražio 27. aprila pod br. 529. od vladike da postavi za arhijerejskog zamenika, odnosno „za povjerenika ispred hrvatske državne vlasti u poslovima banjalučke eparhije, koja će eparhija odlaskom episkopa Platona kao porijeklom Srbijanca ostati upražnjena“, lice koje je Gutić predložio, episkop Platon je napisao odgovor koji zaslužuje da se trajno pamti: „Ja sam – piše vladika Gutiću – kanonski i zakonito od nadležnih vlasti postavljen za episkopa banjalučkog i kao takav obavezao se pred Bogom, crkvom i narodom da ću voditi brigu o svojoj duhovnoj pastvi trajno i postojano, bez obzira na ma kakve prilike i dogaćaje, vezujući nerazdvojno život i sudbinu svoju sa životom i sudbinom svoga duhovnog stada i ostajući u sredini njegovoj na duhovnoj straži za svo vrijeme dokle me Gospod u životu podrži, ostajući uz svoje stado kao pastir dobri koji dušu svoju polaže za ovce svoje. Na to sam se zavjetovao i zakleo, primajući episkopski čin i preuzimajući pod svoju upravu Eparhiju banjalučku i toj svojoj zakletvi ostajem vjeran i nepokolebljivo dosledan dokle god mi bude moguće da samostalno odlučujem o svome držanju i dajem izraza svojoj volji.

Ako bi me gruba sila, protiv koje sam nemoćan, ipak rastavila od moje pastve i uklonila me sa područja povjerene mi eparhije, tada bih, po Ustavu Srpske pravoslavne crkve, zamolio jednog od susjednih arhijereja (sarajevskog ili tuzlanskog) da me za vrijeme moga odsustvovanja zastupa u vršenju strogo episkopskih poslova u Eparhiji banjalučkoj, a za ostale poslove ovlastio bih svoga zakonito postavljenog arhijerejskog zamjenika i Crkveni sud, koji mi i sada u velikoj mjeri pomažu u obavljanju tih poslova.

To je zakonski i ustavni red i propis koji važi za Srpsku pravoslavnu crkvu i po kome samo oni organi koje Ustav te crkve predvića mogu da vrše neku vlast u crkvi, a nikako i takvi drugi organi kojih Ustav ne priznaje. Takvih nezakonitih i spolja nametnutih organa, u to sam najtvrđe ubjeđen, ne bi priznavao ni narod ni sveštenstvo, niti bi takav organ, ako bi bio u svešteničkom činu, mogao i dalje ostati sveštenikom Pravoslavne crkve. Toliko sam sa svoje strane smatrao dužnim da uzvratim kao odgovor na naprijed spomenuti akt toga stožera. Episkop banjalučki Platon“.

Episkop je preko Crkvenog suda upoznao područno sveštenstvo i narod i sa Gutićevim aktom i sa svojim odgovorom. Kad su 4. maja po podne dva policijska agenta saopštila episkopu Platonu da odmah napusti Banjaluku, episkop je zamolio rimokatoličkog biskupa Jozu Garića da interveniše kod stožernika da može ostati još dva-tri dana kako bi se spremio za put. Biskup mu je, svakako verujući u uspeh svoje intervencije, odgovorio da bude miran i spokojan, ali je te noći, 5. maja u 3 časa, upalo šest ustaša u episkopov dvor, uhapsili episkopa i odveli ga u stožer, a otuda zajedno sa protom Dušanom Subotićem, arhijerejskim namesnikom iz Bosanske Gradiške, odvezli automobilom u pravcu Kotor-Varoši. Na pet-šest kilometara od Banjaluke izvedeni su vladika i proto iz automobila, ubijeni i bačeni u reku Vrbanju. Ubistvo je izvršio ustaša Asim Nelić. Vladičin leš je pronaćen u selu Kumsalima tek 23. maja 1941. Polovinu brade i lice nije imao. Sahranjen je sutradan na banjalučkom vojničkom groblju. Vladičin štap-žezal naćen je kasnije u Vrbasu 35 kilometara daleko od mesta ubistva.^[20] 24. maja je pronaćen i leš  prote Subotića kod sela Vrbanje gde je i sahranjen.^[21]

Mitropolit dabrobosanski Petar sklonio se posle bombardovanja Sarajeva po savetu prijatelja u manastir Svete Trojice kod Pljevalja, ali se već 21. aprila vratio u Sarajevo. Kad su mu prijatelji ponovo savetovali da se skloni u Srbiju ili Crnu Goru, sedi mitropolit je odgovario: ,,Ja sam narodni pastir, te me veže dužnost, gdje sam dijelio dobro sa narodom, da isto tako i zlo sa narodom podnosim i podijelim, i prema tome mora se sa narodom sudbina dijeliti i ostati na ovome mjestu“. 27. aprila upalo je u mitropolitov stan pet gestapovaca sa zadatkom da izvrše pretres. Bahati nemački oficir posle drskog raspravljanja upita mitropolita: „Jeste li vi taj mitropolit koji je zahtevao rat sa Nemcima?“ i dodao da ga za to treba ubiti. „Gospodine, vi se ljuto varate – odgovorio je mitropolit – mi nismo za rat krivi, mi nikoga nismo napali, ali se nemojte varati, – mi se ne damo poubijati, mi nismo kap vode koja se da progutati, nego narod koji ima pravo na život“, završio je povišenim tonom mitropolit. Kako je tumač rđavo prevodio ove reči, počeo je mitropolit sam da objašnjava svoju misao na nemačkom jeziku. To je Nemce iznenadilo. Svetiteljski lik i snaga mitropolitovih reči porazili su ih i oni napustiše mitropoliju.

Kad je izišla odredba o zabrani ćirilice, saopštio je mitropolitu tu vest još istoga dana ustaški poverenik za Bosnu i Hercegovinu rimokatolički sveštenik Božidar Bralo, preteći mitropolitu da će biti odgovoran za neizvršenje ove odredbe. „Ćirilovo pismo se ne može ukinuti za 24 časa, a osim toga – rat nije završen“, odgovorio je mitropolit kratko. To je Bralu poslužilo kao povod za motropolitovo hapšenje. 12. maja ustaše su oterale mitropolita Petra u zatvor „Beledija“, a 15. maja već je otpremljen u Zagreb. Tu su ga fotografisali, uzeli mu otiske prstiju i dali mu broj kartoteke 29781. Odatle je pošao na svoju Golgotu. ,,U Kerestincu je, veli izveštaj, obrijan, skinuta mu je mantija i tu je strašno mučen. Odatle je odveden u Koprivnicu a posle toga u Gospić ili Jasenovac. Po svedočanstvu Jove Furtule i Jove Lubure iz sarajevskog sreza, mitropolit je ubijen u Jasenovcu i bačen u užarenu peć za pečenje cigle“.^[22] Ipak, izgleda verovatnije da je mitropolit otpremljen u Gospić i Jadovno gde je našao mučeničku smrt.^[23]

Episkop gornjokarlovački Sava doživeo je istu sudbinu. Kad su 21. maja ustaše preuzele u Plaškom vlast od Italijana, odmah su proglasili episkopa i sveštenike taocima. 8. juna su opljačkali sav eparhijski nameštaj i novac, a episkopu je predloženo da ide u Srbiju. Kad je on odgovorio logorniku da kao zakoniti episkop ne može da napusti svoju eparhiju, bio je 17. jula uhapšen i zatvoren u štalu ustaše Josipa Tomljenovića zajedno sa 13 Srba i trojicom sveštenika: Bogoljubom Gakovićem, Đurom Stojanovićem i Stanislavom Nasadilom. Dok su ustaše mučile svoje žrtve, navijena je ploča na gramofonu ponesenom iz episkopskog dvora sa pesmom „Jelici vo Hrista krestistesja…“ Posle strašnih mučenja ustaše su ih 19. jula lancima vezane oterali u Gospić, gde je episkop mučen u zatvoru sve do polovine avgusta, kad je sa 2000 Srba odveden prema Velebitu. Negde na ovom putu ispio je čašu mučeničke smrti sa hiljadama pravoslavnih Srba.^[24]

Episkop dalmatinski Irinej Đorđević uhapšen je odmah po dolasku italijanskih fašista, ali je navodno bio pušten da se brani iz slobode. O njegovoj sudbini mesecima se nije znalo ništa. Tek 31. decembra 1941. doznao je Sveti sinod da se episkop Irinej nalazi interniran u Italiji u okolini Firence i poslao mu tamo pomoć od 5000 lira. Osloboćen je tek posle kapitulacije Italije. Godine 1944. nalazio se u Rimu. Zatim je, posle završenoga rata, otišao u Ameriku a zatim u Englesku gde je i umro.

Episkop sremski Valerijan Pribićević otišao je bio kao plućni bolesnik u Split da se leči. Tamo ga je zadesila ratna katastrofa i smrt. Umro je 10. jula, a sahranjen 12. jula 1941. u Splitu.^[25]

Episkop zvorničko-tuzlanski Nektarije uspeo je da se kao član Svetog sinoda skloni u Srbiju, a episkop zahumsko-hercegovački Nikolaj Jokanović spasio se ustaškog noža zahvaljujući zauzimanju Italijana i uticajnih Hrvata koji mu omogućiše da se skloni u Srbiju. Tu je živeo kod sina u Sokobanji, gde je i umro 26. marta 1943. Tako je čitavo područje NDH ostalo bez ijednog pravoslavnog episkopa. Prvi deo svoga plana ustaše su ostvarili.

U želji da ostvare potpunu likvidaciju pravoslavne vere i crkve u NDH, ustaške vlasti su se svom silom okomile na pravoslavno sveštenstvo. Sve do sada objavljene zbirke dokumenata, a naročito Spomenica pravoslavnih sveštenika, kipte od strahota i užasa, od neverovatnih zverskih zločina koje normalnim ljudima ne mogu ni na pamet da doću. Mnogi sveštenici su uhapšeni već od prvih dana, tučeni i mučeni, streljani iz puške, ubijani nožem i maljem na kućnim pragovima, po logorima, po planinskim klancima i provalijama. Masovna stradanja sveštenika su počela u koprivničkom logor „Danica“,^[26] odakle su gotovo svi sveštenici prevezeni u Gospić i stradali na Velebitu u provaliji Jadovno. Jadovno je strašna grobnica desetina hiljada Srba i mnogih sveštenika. Spomenica ih poimence nabraja oko pedeset.^[27] Pored ove masovne grobnice pravoslavnih Srba i njihovih sveštenika ima još mnogo takvih mesta strahote i bola. Svakako da su od njih najstrašnija Jasenovac i Stara Gradiška, gde su pored mnogih Srba, čiji broj takoće ide na desetine hiljada, stradali i mnoga sveštenici.

Petorica sveštenika drniške krajine našli su svoj grob sa stotinama svojih parohijana u zapuštenim jamama rudnika pod Prominom;^[28] 29. juna 1941. pobijeni su na Kordunu u Božića jarku četiri sveštenika sa preko pet stotina Srba iz Vojnića i okoline;^[29] trojica sveštenika mučena su i zaklana u Rašića Gaju kod Vlasenice sa najuglednnjim Srbima iz Vlasenice i njene okoline; dvojica jeromonaha posle muka koje su pretrpeli sa mnogobrojnim svojim parohijanima u crkvi u Velikoj Kladuši našli su mučeničku smrt na mestu Mejino Stanje nedaleko od Kladuše; petnaestak hercegovačkih sveštenika našlo je mučeničku smrt po jamama i provalijama hercegovačkog krša i u hladnoj Neretvi.

Svaki masovni pokolj Srba, a bilo ih je mnogo po čitavom području NDH, zabeležio je mučeništvo i smrt ponekog sveštenika. Sa 700 Srba iz Ličkog Petrova Sela stradao je sveštenik Nikola Zagorac, sa 200 gudovačkih mučenika kraj Bjelovara sveštenik Branko Brzin, u ilindanskom pokolju pored mnogih Glamočana isečen je nasred varošice sveštenik Simo Banjac,^[30] dok je u provalijama između Livna i Glamoča našao mučeničku smrt sa svojim parohijanima glamočki paroh Mirko Stojisavljević.^[31] Sa 500 Srba iz Veljuna, Cvijanović Brda i Poloja ginu sveštenik Dimitrije Skorupan i prota Branko Dobrosavljević, koji je svome živom sinu morao da čita opelo. Za vreme pokolja Srba u Kulen Vakufu ubijen je sveštenik Rodoljub Samardžić, kome su ustaše pre toga na njegove oči zaklali ženu i decu.^[32] U Mejinom Stanju našao je mučeničku smrt i mladi sveštenik Miloš Vujić sa mnogim Srbima iz okoline Slunja. „Posle tog pokolja muškaraca ustaše su pristupile pokolju žena. Njih su pohvatali 5. VIII 1941. i sve ih pobili na bregu Bakića Glavica, blizu šume Lepušnjak, dva kilometra daleko od Cetingrada prema Krstinji. Tu je ubijena i žena sveštenika Vujića – Danica, koju su živu rasporili i izvadili dete iz utrobe, a drugo dete od dve godine takođe su ubili.“^[33] Istu sudbinu doživela je i Ljubica, žena ubijenog mladog sveštenika Spase Lavrnje iz Suvaje kod Donjeg Lapca. Ona se nalazila pred samim porođajem. Ustaše su joj rasporili utrobu, izvadili živo dete i ubili ga, a zatim su joj iz puške ranili i na-posletku nožem zaklali četvorogodišnjeg sinčića.^[34] Sveštenik Andrej Semilucki zatvoren je sa Kukunjevčanima u Slavoniji u crkvu i primoran da im živima čita opelo, zatim da gleda kako su iz crkve „odvođeni po grupama i ubijani maljevima i sečeni noževima nad iskopanom velikom grobnicom nad kojom je poslednji ubijen sveštenik Andrej Semilucki.“^[35] Slepog sveštenika Vukosava Milanovića iz Kulen Vakufa ustaše su naterale da sluša kako mu kolju decu i nagonili ga da kolje ćerku.^[36] I tako redom, crnje od crnjega i gore od gorega.

Stradanja sveštenika po eparhijama u NDH pokazuje sledeća tabela^[37]:

Broj ubijenih
Eparhija	Sveštenika	Monaha	Veroučitelja	Svega
Banjalučka	66	4	–	15
Gornjokarlovačka	12	3	–	70
Dabrobosanska	16	3	–	19
Dalmatinska	22	5	–	11
Zagrebačka	8	3	–	11
Zvorničko-tuzlanska	36	2	–	38
Zahumsko-hercegovačka	18	10	2	30
Pakračka	9	–	–	9
Svega	187	30	2	219

Čitanje ovih strahota iz Spomenice i ostalih zbirki dokumenata zaustavlja mozak. Događalo se ono što niko u normalnim uslovima ne može da zamisli. Ipak, od svega je najžalosnije što su u mnogim ovim zverstvima bili moralni, pa ponekad čak i fizički učesnici pojedini rimokatolički sveštenici. Knjiga Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera, koju su redigovali i izdali u Zagrebu 1946. Joža Horvat i Zdenko Štambuk, kao i knjiga Viktora Novaka Magnum crimen (Zagreb 1948), strašna su optužba. Da to nisu zbirke originalnih dokumenata, čitalac ne bi verovao u istinitost njihovog sadržaja. Zar nije strašna smrt mladog sveštenika Đorđa Bogića za koju je, nažalost, kriv rimokatolički sveštenik fra Sidonije Šolc iz Našica. „On je na najzvjerskiji način, veli svedok, dao ubiti našega mjesnog paroha Đorđa Bogića. Izveli su ga iz stana u pola noći i iskasapili ga (odrezali nos, jezik, ogulili bradu, rasporili stomak i zamotali crijeva oko vrata…).“^[38] Fratar dr Srećko Petrić iz samostana Gorica kod Livna, čija je jedna sestra bila udata za Srbina, poziva sa oltara na pokolj Srba: „Braćo Hrvati, idite i koljite sve Srbe, najprije zakoljite moju sestru, koja je udata za Srbina, pa onda sve Srbe od reda. Kada ovaj posao završite, doćite k meni u crkvu, gdje ću vas ispovijediti, pa će vam svi grijesi biti oprošteni!“ Posle toga je započeo pokolj. Do 20. avgusta 1941. ubijeno je u srezu livanjskom oko 5600 Srba. Strahote pokolja izvršenog toga dana lede krv i zaustavljaju dah. „Ustaška rulja silovala je žene, rezala im dojke, staricama sjekla ruke i noge, vadila oči, a maloj djeci odrubljivali su glave i bacali ih u krilo majkama…“^[39] Fra Vjekoslav Šimić je „i sam lično svojom rukom ubijao Srbe“.^[40] „Nemojte misliti što sam ja u svećeničkoj odori – govori fra Dionizije Juričev – pročelnik verskog odseka Državnog ravnateljstva za ponovu, ali da znadete da ja, kada je potrebno uzmem strojnicu u svoje ruke i tamanim sve do kolijevke, sve ono što je protiv ustaške države i vlasti“.^[41]

Na čelu svih ovih izobličenih i izopačenih svešteničkih ličnosti stoji svakako Fra Vjekoslav Filipović „monstruozna zvijer u halji sveca iz Asizija“ (V. Novak). Među njegova mnogobrojna nedela spada i pokolj srpskih đačića u selu Drakulićima, čija je učiteljica od užasa poludela. On je kao komandant logora smrti u Jasenovcu i Staroj Gradiški, pod imenom Miroslav Majstorović, izmišljao i u delo sprovodio najgnusnija i najbestijalnija mučenja i ubijanja sa svojim saradnicima među kojima su bili fratar Zvonko Brekalo, Ivica Matković i neki Brkljanić.^[42] Kad se o svemu tome sluša, nameće se pitanje savesti tih ljudi. Katolički tjednik od 15. juna 1941. daje odgovor. On slika patnje Srba, ali sve to pripisuje politici, prema kojoj „opće dobro i opći interes traže željezan, krut, tvrd postupak. Ljudi koji vladaju uzimaju na sebe i odgovornost. Pojedinca se to ne tiče! Ni naših se katoličkih i vjerskih savjesti to ne tiče!…“

Dok su katoličke savesti u Hrvatskoj bile tako uspavljivane, progovorila je savest banjalučkih muslimana, koji su uputili protest potpredsedniku ustaške vlade Džaferu Kulenoviću i ministru Hamdiji Bešlagiću. „Još od početka uspostavljanja ove naše NDH gledamo mi Muslimani sa najvećom zabrinutošću kako su neki ustaše i drugi neodgovorni faktori činili najgrublje greške, pa i zločine. Najelementarnija prava čovjeka gažena su bez ikakvih skrupula. Sigurnost života i imetka, sloboda vjere i savjesti prestali su da važe za veliki dio naroda ovih krajeva.

Ubijanje svećenika i prvaka bez suda i presuda, strijeljanje i mrcvarenje u gomilama često posve nedužnih ljudi, žena i djece, gonjenje u masama iz kuće i iz postelje čitavih porodica sa rokom od jednog do dva časa za spremanje te njihovo deportiranje u nepoznate krajeve, prisvajanje i pljačkanje njihove imovine, te silenje na prelazak u katoličku vjeru, sve su to činjenice koje su zaprepastile svakog istinskog čovjeka i koje su i na nas Muslimane ovih krajeva djelovale najneugodnije…

Jedan dio katoličkog svećenstva smatra da je došao njegov čas i on ga bez skrupula iskorišćuje. Propaganda za katolicizam je uzela toliko maha da podsjeća na špansku inkviziciju. Pod njezinim pritiskom i uz toleriranje javnih organa izvršena su pokatoličenja hrišćana u masama. I tako oni kojima su dotle poricana svaka graćanska vrijednost i svaka nacionalna srodnost, postali su građanski punopravni i nacionalni Hrvati, samo zato što su primili katoličku vjeru. Ravnopravnost Islama često pisanim slovima i mnogim izjavama i sa najvišeg mjesta, dovodi se često u pitanje u životu i u praksi prelazak na Islam, koji mi nismo nikad propagirali i nije nikada pružao onu zaštitu kao prelazak na katoličku vjeru. Mnogi intelektualci su takav pokušaj platili i životom kao što je to slučaj u Travniku. Čuju se često i pogrdne pjesme od strane nekih katolika, koji vrijeđaju vjerske osjećaje Muslimana i proriče im se ista sudbina kao hrišćanima… Mi znamo dosta primjera gdje su ustaše pristupale klanju i ubijanju pod fesovima na glavi. To je bilo u Bosanskom Novom gdje su četiri kamiona ustaša došli pod fesom na glavi, udružili se sa muslimanskim ološem i izvršili klanje hrišćana u masama. Isto se desilo i u Bosanskoj Kostajnici, kad je na isti načii i za jedan dan poklano 862 hrišćana. I u Kulen-Vakufu su neki tako uradili. Tu se istakao naročito Miroslav Matijević iz Vrtoča. Tu je poklano 950 hrišćana, što je dalo povoda za osvetu četnika od 6. rujna kada je popaljen Kulen-Vakuf i gdje je glavom platilo 1350 muslimanskih ljudi, žena i djece…“^[43]

Stari mostarski biskup Fra Alojzije Mišić, iako je želeo srpsku konverziju, zgraža se nad progonima Srba i kad piše o tome zaključuje: „Iza nekoliko godina svatko i svi osućivat će ovakav nepromišljeni rad i djelovanje“.^[44] Ali, sve su to bili samo glasovi koji viču „u pustinji“. Ko je trebalo da ih čuje, nije hteo da ih čuje. Zločini su vršeni i dalje.

Iseljavanje

Politika Hitlerove Nemačke predvićala je postepenu, ali dobro planiranu germanizaciju Podunavlja i Balkana. U tom cilju trebalo je izvršiti pomeranje i deportaciju stanovništva na tom području. Početak je učinjen sa Slovencima^[45] iz Donje Štajerske i Gorenjske, koji su trebali biti preseljeni u Srbiju i u Hrvatsku. Hrvatska će prema tom planu iseliti u Srbiju odgovarajući broj Srba da bi se na njihova mesta mogli useliti Slovenci. Prema zaključku nemačko-hrvatske konferencije održane u Zagrebu 4. juna 1941. deportiranje odgovarajućeg broja Srba iz Hrvatske trebalo je obaviti u tri talasa od 4. juna do 31. oktobra 1941. Izvoćenje ovog plana u NDH povereno je Državnom ravnateljstvu za ponovu, koje je osnovano zakonskom odredbom od 24. juna 1941. i imalo tri glavne podružnice: u Banjaluci, Osijeku i Sarajevu. Za iseljavanje Srba izdana su specijalna strogo poverljiva uputstva i obrazovani sabirni logori u Slavonskoj Požegi, Bjelovaru i Capragu kod Siska. U toku meseca jula otpočela su hapšenja Srba, čijem izvršenju se prema uputstvu „pristupa u razno doba noći, iznimno danju, po mogućnosti bez buke i grubosti“, pa „nakon što se samac ili obitelj – u najduljem roku od 30 minuta – spremila za put, ista se predvodi u sabiralište“.^[46]

Kako su tada već besneli masovni progoni i pokolji pravoslavnih Srba, nije ni ovaj posao prošao bez ustaške svireposti i zlostavljanja nevinih ljudi. Iz Bihaća su proterani svi Srbi iako su se bili svi osim osmorice prijavili za prelaz „u krilo katoličke crkve“. To međutim „unosi nemir i zabunu u pravoslavni živalj, koji je ovdje u velikoj većini i zbog toga postoji mogućnost nereda pa i pobune. Ovo je tim više moguće, što se prilikom pretresa sela ne nalazi oružje, koje je možda zakopano ili sakriveno u šumama“, kaže se u izveštaju Stožera Vrbaskog divizijskog područja.^[47]

Već 19. jula logori su prepunjeni, u njima nastaju teškoće oko prehrane i opasnost od zaraznih bolesti, a ustaše su već do tada iz istočne Bosne prebacili u Srbiju 10.500 Srba „ u vrlo žalosnom stanju, gotovo sve bose i gole.^[48] Mnogi Srbi su sami begali u Srbiju da izbegnu sve opasnosti koje su ih na svakom koraku čekale. Tek 1. avgusta otpočelo je transportovanje srpskih iseljenika iz sabirnih logora. Svaki dan je polazio jedan transport iz po jednog logora naizmenično, sve do 25. avgusta (osim 21. avgusta). Posle toga su Nemci prekinuli deportovanje i tek su 26, 27. i 28. septembra otpremljena još samo tri transporta i jedan početkom oktobra. Prema objavljenim podacima u članku Andrije-Ljubomira Lisca „u svemu je deportirano 15.004 osoba, odnoono 6.936 muškaraca, 7.064 žena i 1.004 djece ispod 4 godine… K tome možemo pridodati još 252 osobe, koje su deportirane na temelju pojedinačnih dozvola, te bi tako ukupan broj deportiranih Srba iznosio 15.256 osoba“.^[49] Međutim, ovi podaci su izgleda mestimično nepotpuni, jer broj prisilno iseljenih Srba iz pojedinih srezova (na pr. Virovitica i Teslić) je bio daleko veći od onoga koji je A. Lisac isčitao u arhivi Državnog ravnateljstva za ponovu.^[50] Činjenica je da je u Srbiji 1943. godine bilo oko 300.000 izbeglica, koji su ovamo prebegli, prognani ili iseljeni iz NDH.^[51]

Među nasilno deportiranim Srbima iz Hrvatske bilo je i 334 sveštenika sa njihovim porodicama (259 žena i 467 dece). To su u stvari bili svi pravoslavni sveštenici koji su se tada na području NDH nalazili kod svojih kuća. Oni su noću izmeću 10. i 11. jula 941. pohapšeni i sa svojim porodicama otpremljeni u sabirni logor u Capragu. Iako je na osnovu nemačko-hrvatskog sporazuma Ravnateljstvo za ponovu u svojoj okružnici odredilo da „svaka uhapšena osoba ima pravo ponijeti 50 kg najnužnije prtljage kao: rublje, posteljinu, odjeću i obuću, pribor za jelo itd.“^[52] mnogi su sveštenici isterani iz svojih kuća onako kako su se zatekli, neki čak u spavaćoj košulji i bez ikakvog korisnog prtljaga. Onima opet koji su nešto poneli oduzeto je prilikom ulaska u logor sve što je bilo vrednije, a naročito novac, štedne knjižice, nakit, satovi, odeća, čaršavi, salvete…

Život u logoru, u koji su pored sveštenika i njihovih porodica bili doterani i mnogi Srbi iz okoline Siska, sa Banije i ostalih krajeva, bio je očajan. Hrana, tek da se ne umre od gladi. Voda je dovožena u sakama izvan logora, pa je bilo malo. Naporan rad na izgradnji ceste i ograđivanju logora, ponižavanja, zastrašivanja, kazne i batine, a iznad svega ubitačna neizvesnost, činili su ovaj boravak u logoru strašnim. Kad je prvi transport krenuo 1. avgusta za Srbiju, logoraši su pored sveg nepoverenja doživeli neiskazanu radost, a kad su zaista to veče sišli na železničkoj stanici u Topčideru na tlo Srbije, mnogi su padali ničice i ljubili zemlju, grlili platane i od sreće plakali. U tri transporta su svi sveštenici iz Capraga sa svojim porodicama deportirani u Srbiju i upućeni u Aranćelovac odakle su rasporećeni širom Srbije i Banata.

Područje NDH ostalo je tada sasvim bez srpskog pravoslavnog sveštenstva. Od 577 srpskih sveštenika, koliko ih je bilo na ovom području, trojica su se nalazila u zarobljeništvu, pet ih je u međuvremenu umrlo, 217 su ustaše pobili, 334 su deportirani u Srbiju, dok je 18 već ranije uspelo da prebegne u Srbiju.^[53] Crkveni život je potpuno zamro. Sveštenika više nema, crkve se razaraju, a strah od deportovanja, progona i smrti lebdeo je u vazduhu. Stvorena je pogodna atmosfera za ostvarenje prozelitističkih težnji rimokatoličke crkve.

Prekrštavanje

Prelazak pravoslavnih Srba na rimokatoličku veru želeli su podjednako i ustaški političari i predstavnici Rimokatoličke crkve: prvi radi denacionalizacije Srba i asimilacije u Hrvate, a drugi iz svojih prozelitističkih ciljeva. Mile Budak je jasno rekao u Gospiću da će one Srbe koje ustaše ne pobiju i ne rasele „prevesti u katoličku vjeru i tako pretopiti u Hrvate“. Za tu akciju postojao je i u detalje se razraćivao poseban plan. Pavelić je, pre svega, izdao 3. maja 1941. Zakonsku odredbu o prijelazu s jedne vjere na drugu, kojom je ukinut stari austrijski komplikovani postupak prilikom verskih prelaza. Sada je bilo dovoljno da stranka donese potvrdu državne upravne vlasti prve molbe da je najavila svoj verski prelaz. Rimokatolička i ustaška štampa je pri tome neumorno ponavljala i propagirala tvrdnju da je prelazak pravoslavnih u rimokatoličku veru i crkvu u stvari samo „povratak vjeri otaca“, jer su pravoslavni tobože „na hrvatskom govornom području“ nekad bili rimokatolici, pa su za vreme Turaka pod pritiskom pravoslavne crkve „masovno“ prešli u pravoslavlje. Tu tezu je pokušao da dokaže na osnovu materijala iz arhiva papske Kongregacije za propagandu vere Krunoslav Draganović u svojoj doktorskoj disertaciji koja je 1937. dobila vatikansku aprobaciju^[54] i postala kolosalna istorijsko-naučna platforma za opravdanje prozelitističke agresije koja je imala da usledi. Zato Nadbiskupska kancelarija dajući prva uputstva o sprovođenju novog zakona o verskim prelazima tretira pravoslavne kao otpadnike od katoličke crkve.^[55] Na jednoj naučnoj montaži stvarala se politička montaža radi obmanjivanja masa u kojima se raspaljivala mržnja protiv Srba i pravoslavlja. Ustaški ministar Mirko Puk otvoreno izlaže stav države: „Nezavisna Država Hrvatska podupire akciju prelaza grko-istočnjaka na katoličku vjeru jer je taj prelaz samo povrat prijašnjoj djedovskoj vjeri, te jer je državi poznato, da je samo promičbom iz toga hrvatskog elementa stvoreno naknadnom promičbom srpstvo. Ovim prelazom na djedovsku vjeru vraća se jedinstvo hrvatskog naroda u svim onim krajevima gdje je silom to jedinstvo oslabljeno, oni se vraćaju iskonskim svojim predajama i duhovnim izvorima“.^[56]

Iz straha od ubijanja i svih vrsta ustaškog terora, a u uverenju da će okupacija brzo proći, mnogi su Srbi, da bi spasli glavu, podneli molbe za prelaz u rimokatoličku veru, jer im je obećavano da će samim prelazom postati punopravni građani i biti spaseni od progona, iako su često u tome bili prevareni. Po Slavoniji je širen letak u kome se pozivaju pravoslavni na verski prelaz. „Biskup ćakovački – veli se u letku, – primio je sada u svetu Katoličku crkvu na hiljade građana, koji su od državnih vlasti dobili svjedodžbu čestitosti. Ugledajte se u ovu svoju braću pak se prijavite što prije za prelaz u katoličku crkvu. Vi ćete kao katolici moći ostati u svojim domovima. Vi ćete nesmetano unapređivati svoje gospodarstvo…“^[57] Kako su verski prelazi zaista postali masovna pojava, pri čemu su mnogi pravoslavni hteli da preću na grko-katoličku veru, izdala je vlada 30. jula 1941. okružnicu u kojoj se ističe vladina želja da pravoslavni ne prelaze na grkokatoličku veru već na rimokatoličku. Zatim se izričito kaže: „Kod izdavanja potvrde treba paziti na grčko-istočne učitelje, popove, trgovce, bogate obrtnike i seljake, i uopće na inteligenciju, da im se ne izdaju potvrde osim u slučajevima kad se doista dokaže njihova osobna čestitost, jer je načelno stanovište vlade, da se ovim osobama ne izdaju potvrde… Seljaci mogu dobiti potvrdu o čestitosti bez teškoća, osim ako se radi o izvanrednim slučajevima…“^[58] Kad su o ovom obavešteni biskupski ordinarijati, odgovorio je po naredbi nadbiskupa Stepinca generalni vikar Josip Lah pored ostalog i to da pravoslavnoj inteligenciji i bogatašima ne treba uopšte braniti prelaz, iako „valja biti na oprezu“. Ali „tko može reći da se mnogima baš po teškim danima sadašnjice neće otvoriti oči za spoznanje istine“.^[59]

Do kasne jeseni 1941. prelazili su pravoslavni u rimokatoličku veru većinom pojedinačno, gonjeni strahom od ustaškog pogroma. Međutim, od 17. do 20. novembra 1941. održana je u Zagrebu biskupska konferencija koja se specijalno bavila ovim „prelazima grčko-istočnjaka na katoličku vjeru“. Crkva sada želi da potpuno preuzme celokupnu akciju oko prevođenja pravoslavnih, jer ona „je jedina ovlaštena po božanskom pravu i po kanonskim odredbama izdavati za te crkvene prijelaze direktive i propisivati im odredbe tako da je i mimo crkvenog autoriteta isključena svaka akcija u tom pogledu. 2. Radi toga nitko osim Katoličke crkvene hijerarhije nema prava postavljati „misionare“, koji bi provodili konverzije grčko-istočnjaka na katoličku vjeru. Svaki takav „misionar“ mora dobiti misiju i jurisdikciju za svoj duhovni rad od mjesnog ordinarija. U tačci 6. se veli da je episkopat izabrao odbor trojice koji će „raspravljati i rješavati sva pitanja koja dolaze u obzir gledom na konverzije grko-istočnjaka na katoličku vjeru“.^[60] U odbor su ušli nadbiskup Alojzije Stepinac, senjski biskup Viktor Burić i apostolski admistrator križevačke unijatske biskupije Janko Šimrak. Na kraju se zahteva da se konvertitima priznaju obećana prava i da se prestane sa rušenjem pravoslavnih crkava. Crkva je na taj način preuzela inicijativu u prekrštavanju, a država je preuzela brigu o materijalnom obezbećenju ove akcije.^[61]

Masovni verski prelazi vršeni su od tada širom NDH. „Misionari“ su pretnjama sakupljali konvertite,^[62] isticali su im politički značaj prelaza, hvalili rimokatoličku veru, a ponižavali prelaznike, nazivajući ih ponekad vrlo pogrdnim imenima.^[63] Samo franjevac dr Petar Berković, koji se kao ustaški pukovnik već istakao svojim zločinima u Drnišu i drugde, „preveo je u općini Voćin, Čačinci i Ceralije preko 6000 duša“.^[64] U ime ovih prelaznika poslani su pozdravni telegrami Paveliću.^[65] Ustaška štampa neprestano je donosila vesti pod zvučnim naslovima: „Vraćanje vjeri svojih djedova“ (Kamensko kod Karlovca), „Hrvatski graničari vraćaju se vjeri otaca“ (Cepeliš kod Petrinje), „Cijelo selo Budimci prešlo u katoličku crkvu“ (2300 duša), „Progovorila su srca, zemlja, prošlost i dom prelaznika grko-istočne vjere“, „Povratak hrvatskom stablu“ itd. Masovni prelazi vršeni su i po Baniji, po Bosni, Hercegovini, svuda. Banjalučki biskup fra Jozo Garić izdajući dozvole za prelaz pojedinaca veli da treba „one koji nisu došli k razumu jednostavno unijeti u knjigu prelaza“.^[66]

Prevodeći pravoslavne Srbe u rimokatoličku veru, „misionari“ su pretvarali i pravoslavne crkve u rimokatoličke. Biskupski ordinarijat đakovački je 14. februara 1942. na to i službeno uputio „misionare“ u Vukovaru i okolini.^[67] U toj biskupiji, gde je prozelitistička revnost bila najjača, pretvorene su, prema izjavi samog biskupa Akšamovića, pravoslavne crkve u rimokatoličke u ovim mestima: Bračevci, Majar, Paučje, Dopsin, Tenje, Dalj, Markušica, Kapelna, Kućanci, Budimci, Bijelo Brdo, Borovo Selo, Trpinja, Pačetin, Čepin, Martinci, Čepineli, Trnjani, Klokočevik, Topolje, Slavonski Brod.^[68] Bilo je takvih crkava u čitavoj NDH (na pr. Londžica i Slatinik kod Slavonske Požege, Doljani, Severin, Narta, itd.), naročito u slavonskoj Posavini. Popaljeni su konaci i opljačkane crkve svih srpskih manastira u Hrvatskoj i Slavoniji, pri čemu je propalo mnogo nacionalnog kulturnog blaga. Od 203 crkve i kapele u Gornjokarlovačkoj eparhiji uništeno je 88, a teško oštećeno 67, dakle tri četvrtine. Među uništenima su značajnije crkve u Dubici, Kostajnici, Petrinji, Glini, Topuskom, Vojniću, Veljunu, Donjem Lapcu, Vrepcu, Širokoj Kuli, Gornjem Budačkom i Senju.^[69] U Slavonskoj (pakračkoj) eparhiji su delimično ili potpuno porušene 54 crkve (Pakrac (Sv. Ilija), Bučje, Striježevica, Kusonje, Čaglić, Voćin, Smude, Macute, Klisa, Slavonska Požega, Bolomače, Oljasi, Sloboština, Treštanovci, Vetovo, Čečavac, Nova Gradiška, Slavonski Brod, Stari Slatinik, Slavonski Kobaš, Bodegraji, Okučani, Benkovac, Grećani, Vrbovljani, Stara Gradiška, Donji Rajić, Paklenica, Novska, Uštica, Jablanac, Podravska Slatina, Suhopoljska Borova, Virovitica, Zrinj, G. Miholjac, G. Bukovica, Medinci, Suhamlaka, Dobrović, Gaćište, Gradina, Budimci, Klokočevik, Orahovica, Paučje, Novo Topolje, Slatinski Drenovac, Jasenovac, Čovac, Šumetlica, Staro Petrovo Selo i Ratkovica), a u Zagrebačkoj eparhiji 13 crkava (Dapčevica, Rastovac, Veliki Zdenci, Mali Zdenci, Čaćavac, Ribnjačka, Velika Pisanica, Lasovac, Graberje, Ivanićgrad, Celje, Maribor i manastir Lepavina).^[70]

Mnoge crkve su obesvećene i oskrnavljene na najružnije načiie. Neke su upotrebljene za magacine (Hadžićevo, Kalanj, Plaški, Gomirje), za kasapnice (Slavonska Požega), drvarnice (Vrebac), u neke je zatvarana stoka (Jasenovac, Majkovac, Gazije) pa su kasnije porušene. U Bosni su porušene ili zapaljene crkve u Bosanskoj Gradiški, Jezeru, Šipovu, Strojnici, Grabovcu, Šamcu, Dubici, Bosanskoj Kostajnici, Zborištu, Rovincima, Bosanskoj Kpypi, Mrkonjić Gradu, Dobrljinu… „Banja Luka imala je tri pravoslavne crkve. Dve su porušene, treća pretvorena u grkokatoličku. Na veliku sabornu crkvu najpre je bačena bomba iz aviona 12. aprila 1941. i pogodila je pored časne trapeze i srušila oltar. Rušenje je nastavljeno prisilnim radom i ceo prostor raščišćen kao da crkve nije ni bilo“.^[71]

Stradali su i opljačkani svi fruškogorski manastiri. Veliki deo njihovih starina sačuvali su zagrebački muzealci, ali su mnoge dragocenosti zauvek propale. Ustaše su opljačkali čak i mošti sv. kneza Lazara i drugih svetitelja, oduzevši im i dragocene ćivote (kovčege). Svakako bi stradale i njihove mošti da nisu intervencijom Nemaca, na inicijativu profesora Radoslava Grujića i razumevanjem nemačkog oficira profesora Rajsvica, bile 14. aprila 1942. prenesene u Beograd.^[72]

Ipak, najtragičnija sudbina je bila onih crkava koje su poslužile kao klanice za ljude koji su se do tada u njima Bogu molili. U Švici su u crkvi ustaše poklali sve odrasle Srbe koje su uhvatili u Švici, Poloju i Gorićima. U Kolariću spalili su u crkvi 160 Srba. U Sadilovcu je puna crkva Srba potpaljena slamom i benzinom. To su učinili i u Kusonjama u Slavodiji i Zborištu u Bosanskoj Krajini. „Ali nijedna crkva nije videla većih užaea od one u Glini. Hilmija Berberović, ustaša koji je i sam sudelovao u pokolju, priča o tome na saslušanju pred srpskom policijom u Beogradu: Početkom avgusta 1941. crkva je napunjena Srbima 6 ili 7 puta; uz svetlost džepne baterije ustaše su poklale sve do poslednjeg. Ja sam sudelovao u klanju 3 puta. Krv je potekla na vrata. Komandir satnije određivao bi za dželate po 15 ustaša i dobro bi ih napio rakijom. Pokolj bi trajao oko 4 časa po prilici, od 10 do 2 noću. Po iskazima drugih svedoka u toj crkvi poklano je oko 1800 Srba iz srezova Glina i Vrgan Most, pohvatanih na prevaru“.^[73]

I ovde, kao i na drugam mestima sličnih zločina, poslužilo je kao mamac zakazivanje verskog prelaza. Stanko Šapić iz Vlakuše, jedan od preživelih, priča kako je naređeno po svim selima opštine Vrgan Most i Čemernica „da svi Srbi koji žele biti mirni, dođu 3. avgusta u 8 sati ujutro u Vrgan Most, gdje će biti prisutna dva rimokatolička svećenika, pa će istog dana obaviti i zajednički prijelaz na katolicizam. Toga dana skupilo se u Vrgin Mostu oko dvije hiljade ljudi. Bio je prisutan i Stanko Šapić. Na njihovo iznenaćenje nije bilo nijednog svećenika. Ustaše, naoružane mitraljezima, opkolili su sakupljene Srbe i stali su ih u gomilama odvoditi u zatvor sreskog suda. Tek mali broj sa kraja uspio je da utekne. Svi ostali bili su sutradan odvezeni kamionima u Glinu, gdje su ih sve poklali. Dan prije toga, na isti način bili su Srbi pozvani i sakupljeni u Topuskom iz sela općine Topusko. Njih je došlo u Topusko oko 500 i svi su ubijeni te zakopani u bari kraj Topuokog. Istog dana su ustaše dovodili i djevojke i zatvarali ih u srpsku crkvu u Topuskom, gdje su mnoge silovali, a nakon toga ubili. Ustaški bijes razorio je i popalio srpske crkve u Čemernici, Topuskom, Stipanu, Kirinu, Boviću, Slavonskom Polju, Perni i Blatuši. Preživjeli Srbi morali su preći na katolicizam“…^[74] Svi Srbi u Brčkom morali su do 31. decembra 1941. da podnesu molbe za prelaz. „Prekrštavanju prethodilo je paljenje i demoliranje pravoslavne crkve. A jednako su uništeni i svi nadgrobni spomenici pravoslavaca. Zapaljena je i pravoslavna kapela na starom pravoslavnom groblju. Nad prelaznicima vodila se kontrola, da li na određene blagdane idu u crkvu i da ne praznuju svoje pravoslavne praznike.^[75] Porušeni su mnogi spomenici srpskim književnicima i zaslužnim ljudima. Tako je srušen spomenik Njegošu u Trebinju, Branku Radičeviću na Stražilovu, Zmaju u Kamenici, Georgiju Brankoviću i Savi Tekeliji u Sremskim Karlovcima i mnogi drugi, da i ne govorimo o nadgrobnim spomenicima.^[76]

Poseban način denacionalizacije Srba predstavljalo je oduzimanje dece onim Srbima koji su odvođeni u Jasenovac i druge logore. Ta su deca odvojena od svojih roditelja koji su mahom pobijeni pa su odvođena u velike gradove i dodeljivana na izdržavanje i vaspitanje u imućnije hrvatske rimokatoličke porodice, koje su želele da ih prime. Mnoga od te dece nikad nisu doznala za svoje krvno poreklo ni za veru iz koje su potekla. Neka su to ipak doznala i vratila se svojim preživelim srodnicima.

Hrvatska pravoslavna crkva

Početkom 1942. Pavelić je počeo da uviđa da je njegova verska politika zapala u velike teškoće. Srbi su prelazili u rimokatoličku veru neiskreno, samo da bi spasavali glave; muslimani i protestanti, kao priznate veroispovesti, negodovali su što se sprečava prelazak pravoslavnih Srba u njihove verske zajednice; međunarodna javnost je doznala za sve strahote koje su učinjene sa srpskim pravoslavnim življem u Hrvatskoj; narodnooslobodilački pokret i njegova vojska su ojačali i pojavili se kao smrtna opasnost po ustaški režim. Pored svih pogroma, pravoslavnih Srba ima još u državi. Trebalo ih je učiniti bezopasnim, zapravo denacionalizovati i asimilirati u Hrvate na nekakav bezbolniji način. Kako? Dok je Mirko Puk razdraženo vikao u hrvatskom saboru da se svi Srbi moraju odreći pravoslavlja i preći u rimokatoličku veru, a koji to neće „prosto mu stoji napustiti teritorij ove države,^[77] Pavelić je na opšte iznenaćenje izjavio u saboru 28. februara 1942: „Nije istina, da Hrvatska država nastoji, da pra- voslavce prevede u katoličku vjeru“, čak je izustio „brat je mio koje vjere bio“,^[78] i bez imalo neugodnosti izjavio: ,,U pravoslavlje ne dira nitko, ali u Hrvatskoj državi ne može biti srpske pravoslavne crkve“.^[79] Ovo je bilo samo priprema za novi Pavelićev potez na planu asimilacije Srba i obmanjivanja svetske javnosti. Dana 3. aprila 1942. on je izdao Zakonsku odredbu o osnivanju autokefalne Hrvatske pravoslavne crkve.^[80] Time je ostvarena ideja Ante Starčevića i Eugena Kvaternika o pravoslavnim Hrvatima i hrvatskoj pravoslavnoj crkvi. Na osnovu pomenute zakonske odredbe proglašen je 5. juna 1942. Ustav Hrvatske pravoslavne crkve.^[81] Pošto je privolio ruskog emigrantskog arhijereja, bivšeg arhiepiskopa jekaterinoslavskog i novomoskovskog Germogena, da se stavi na čelo ove „autokefalne“ crkve, imenovao ga je Pavelić za mitropolita zagrebačkog i poglavara Hrvatske pravoslavne crkve. Germogen je bio ustoličen u Zagrebu 7. juna 1942.^[82]

Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve osudio je nekanonsku odluku poglavnika Pavelića i kanonski prestup arhiepiskopa Germogena, koji je godinama uživao gostoprimstvo Srpske crkve. Ruski zagranični Sveti sinod isključio je Germogena iz svog sastava, osudio njegov postupak i stavio ga pod zabranu sveštenodejstva, ali se on na to nije obazirao. Naprotiv, on je sa rumunskim episkopom Visarionom Puju 15. avgusta 1944. hirotonisao Spiridona Mifku, koga je Pavelić imenovao za episkopa sarajevskog, i time učinio još veći kanonski prestup.^[83] I dok je Srpska crkva u svom bolu osuđivala ovaj akt, ustaša Rušinović javlja Lorkoviću iz Rima: „Priznanje pravoslavne crkve, kako sam ti već javio, primljeno je jako dobro. U tome Sveta Stolica gleda put k vjerskoj uniji i nestanak šizme u Hrvatskoj. To bi za njih bio ’najdragoceniji dar’ koji Hrvatska može pokloniti Sv. Stolici…“^[84] Doduše, Rušinović javlja i to da kardinal Tiseran ironizira ovu crkvu i kaže, da su „Nijemci priznali Hrvatsku pravoslavnu crkvu, kad su zajedno s nama poklali sve svećenike i kad je nestalo 350.000 Srba“,^[85] a „Srbi su, kako je drugom prilikom rekao kardinal Tiseran, u borbama s Turcima dali za Zapad i katolicizam isto toliko koliko i mi, možda i više Hrvati su dobili naziv „antemurale christianitatis“, jer su bili katolici“^[86]. Ervin Lobković, novi „promatrač NDH pri Vatikanu“ javlja 20. demembra 1942. da je Tiseran rekao za Hrvatsku pravoslavnu crkvu „da ne znači ništa, jer je postala voljom Poglavnika i njegovom voljom može opet nestati“.^[87]

„Hrvatska pravoslavna crkva“ nije imala nikakav stvarni uticaj na položaj pravoslavnih Srba u Hrvatskoj. Sa nekoliko sveštenika, mahom problematičnih ljudi, koji su se pukim slučajem ili špekulacijom našli u NDH, nije ona mogla da vrši nikakvu misiju niti da postane značajniji faktor koji bi mogao da zaštiti svoju pastvu. I dalje je trajalo prevođenje u rimokatoličku veru,^[88] i dalje je postojao i radio „Ured za rušenje pravoslavnih crkava“^[89], zločini nisu prestajali. Sve je to uticalo da je ucveljen i obespravljeni srpski narod sve više odlazio u šume i pridruživao se narodnooslobodilačkim odredima, koji su postali faktor sa kojim je ustaška „država“ ne samo morala da računa, već od koga ju je uhvatio smrtni strah, koga se neće osloboditi do svoje propasti.

Srpska pravoslavna crkva u Hrvatskoj dočekala je kraj rata kao najteži ranjenik. Sveštenika-povratnika bilo je malo, crkve i crkvene zgrade su velikim delom popaljene i porušene, trećina vernih pobijena. U ciframa je taj bilans stradanja najočigledniji: od devet episkopa na području bivše NDH preživeo je samo jedan, ustaše su pobili 217 sveštenika i oko 750.000 vernih,^[90] 28 sveštenika stradalo je prilikom oslobođenja, mnogo ih je umrlo u toku rata, neki se nisu vratili iz Srbije. Sva strahota rata sagledana je tek kad se rat svršio. Ali, glavno je da se on svršio. U slobodi i miru, rane će se brzo zaceliti.

---

[1] V. Novak, Magnum crimen. Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb 1948 (dalje: Magnum crimen), 576.

[2] Narodne novine br. 11 od 25 IV 1941.

[3] Isto, br. 56 od 21. VI 1941.

[4] Isto, br. 59 od 25. VI 1941.

[5] S. Simić, Prekrštavanje Srba za vreme drugog svetskog rata, Titograd 1958 (dalje: Simić, Prekrštavanje), 36.

[6] Isto, Magnum crimen, 617.

[7] Narodne novine br. 80 od 19. VII 1941; Hrvatski narod od 21. VII 1941.

[8] A. Hitler, Mein Kampf, München 1940, 428.

[9] Katolički tjednik (Sarajevo) br. 26 od 29. VI 1941.

[10] Isto, br. 25 od 26. VI 1941.

[11] Hrvatski narod br. 109 od 3. VI 1941.

[12] Magunum crimen, 608.

[13] Isto, 609.

[14] Hrvatski narod br. 143 od 7. VII 1941.

[15] Isto, br. 171 od 4. VIII 1941.

[16] Isto, br. 166 od 30. VII 1941.

[17] Magnum crimen, 605.

[18] O ustaškim zločinima i stradanju srpskog naroda i njegove crkve u NDH postoji priličan broj publikacija, mahom dokumenata, koji iako ne iscrpljuju svu tragediju i sva stradanja pravoslavnih Srba na ovom području, daju jezovitu sliku onoga što se dogodilo. Od tih publikacija treba pomenuti: Saopštenja o zločinima okupatora i njegovih pomagača u Vojvodini 1941–1944. knj. II Srem, Hovi Sad 1946, V. Novak Magnum crimen, Pola vijeka klerikatizma u Hrvatskoj, Zagreb 1948; Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i ustaške NDH, Zagreb 1952; Dokumenti o protivnarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera, Zagreb 1946; Sima Simić, Vatikan protiv Jugoslavije, Titograd 1958; Isti, Prekrštavanje Srba za vreme drugog svetskog rata, Titograd 1958; Spomenica pravoslavnih sveštenika žrtava fašističkog terora i palih u narodnooslobodilačkoj borbi, Beograd 1960; N. Nikolić, Jasenovac, Zagreb 1948. Od stranih pisaca treba pomenuti dve knjige Avra Manhatana (Avro Manhatan, Terror over Yugoslavia. The threat to Europa, London 1953; Catholic terror today, London 1949) i knjigu Karla Falkonija (Karlo Falkoni, Il silenzio di Pio XII, Milano 1965).

[19] Spomenica pravoslavnih sveštenika žrtava fašističkog terora i palih u narodnooslobodilačkoj borbi, Beograd 1960 (dalje: Spomenica), 23.

[20] Izveštaj Svetog arhijerejskog sinoda br. 1060/zap. 237 iz 1947. (dalje: Sin br. 1060/237/1947.. I ostala akta iz arhive Svetog sinoda navodiće se samo pod Sin br.).

[21] Spomenica, 24–25, 137.

[22] Sin br. 1060/237/1947.

[23] Spomenica, 22.

[24] Sin. br. 1060/237/1947; Spomenica, 26.

[25] Sin. Br. 719/1941.

[26] Spomenica, 189–192.

[27] Sin br. 1060/237/1947, Prilog 1 str. 25.

[28] Spomenica, 32, 56, 82, 121, 150.

[29] Isto, 62, 105, 114, 150.

[30] Isto, 36.

[31] Isto, 137.

[32] Isto, 131.

[33] Isto, 52.

[34] Isto, 91–92; sr. Žene Hrvatske u NOB, I, 16.

[35] Spomenica, 130.

[36] Isto, 100.

[37] Sin br. 1060/237/147.

[38] Magnum crimen, 641.

[39] Isto, 651–652.

[40] Isto, 652.

[41] Isto, 627.

[42] Magnum crimen, 646–649. O strahotama jasenovačkog logora vidi i: Zvonko Tkalec, Koncentracioni logori, Zagreb 1945; Đorđe Miliša, U mučilištu – paklu Jasenovac, Zagreb 1945; Nikola Nikolić, Jasenovac, Zagreb 1948; Užasi logora Jasenovca, Politika 28. V 1945; Drago Čolaković, Zapis iz Jasenovca, kalendar „Prosvjeta“ iz 1953. (Zagreb); Avro Manhatan, Catholic terror today, London 1969.

[43] Magnum crimen, 634–635.

[44] Isto, 637.

[45] F. Škerl, Nacistične deportacije Slovencev v letu 1941, ZČ VI–VII, 1952–1953, 768–797.

[46] Okružnica Državnog ravnateljstva za ponovu od 2. jula 1941, A. Lj. Lisac, Deportacije Srba iz Hrvatske 1941, Historijski zbornik (Zagreb) 1956, 128–129. Gutić je otvoreno rekao jednom Srbinu da Srbija ima samo da postane sabiralište Srba iz Hrvatske, odakle će ih Nemci sve odvesti u Sibir (Magnum crimen, 619).

[47] Historijski zbornik 1956, 133.

[48] Isto, 137.

[49] Isto, 145.

[50] Isto, 138.

[51] Sin br. 1060/237/1947. Prilog 1 str. 22.

[52] Historijski zbornik 1956, 129.

[53] Andrija-Ljubomir Lisac u svom članku o deportovanju Srba (Historijski zbornik 1956, 127) ne kaže da je iko od srpskih sveštenika u NDH stradao, već je za sve one sveštenike koji nisu iseljeni, a bilo ih je po računu 235, rekao da su „za vremena napustili teritorij NDH“. Naprotiv, kao što pokazuje napred nadedena tabela i dosadašnje izlaganje, preko 200 tih sveštenika su zauvek ostavili svoje kosti u zemlji i provalijama Hrvatske u kojoj su sa svojom pastvom živeli. To i A. Lisac dobro zna, pa nas čudi ova njegova omaška.

[54] Krunoslav Draganović, Massenüberaritte von Katholiken zur ,,Orthodoxie“ im kroatischen Sprachgebiet zur Zeit der Türkenherrschaft, Roma 1937, separat iz Orientalia Cristiana Periodica.

[55] Simić, Prekrštavanje, 48–49.

[56] Isto, 100.

[57] Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera, Zagreb 1946 (dalje: Dokumenti), 55.

[58] Katolički list br. 31, 8. VIII 1941; Simić Prekrštavanje, 60.

[59] Simić, Prekrštavanje, 63.

[60] Magnum crimen, 628–629.

[61] Dokumenti, 107.

[62] Dionizije Juričev govori kao „misionar“ okupljenim Srbima u Stazi: ,,U ovoj zemlji ne može više da živi nitko osim Hrvata, jep ovo je zemlja hrvatska, a tko se neće pokrstiti, mi znademo kuda ćemo s njim, ja sam u ovim gore krajevima davao očistiti od pileta do starca, a ako to bude potreba, učinit ću i ovdje…“ (Dokumenti, 58–59). Franjo Matica, župnik iz Nove Gradiške, veli okupljenim Srbima radi prelaza: „…Bog je na nebu, ustaše su na zemlji, a Jasenovac je posrijedi, i sad hoćete li ili nećete“ (Isto, 76).

[63] Dokumenti, 67, 69.

[64] Isto, 59.

[65] Isto, 93.

[66] Isto, 105.

[67] Isto, 55.

[68] Magnum crimen, 693–694.

[69] M. Radeka, Srbi i pravoslavlje Gornje Krajine, Zagreb 1963, 68.

[70] D. Kašić, Srbi i pravoslavlje u Slavoniji i sjevernoj Hrvatskoj, Zagreb 1967,120.

[71] Sin br. 1060/237/1947, Prilog 1, str. 59–60.

[72] Isto.

[73] Isto, str. 47.

[74] Magnum crimen, 685.

[75] Magnum crimen, 684.

[76] Sin br. 1060/237/1947. Prilog 1, str. 20.

[77] Simić, Prekrštavanje, 100.

[78] Magnum crimen, 799.

[79] Simić Prekrštavanje, 101; Poglavnik dr Ante Pavelić, Pravoslavni kalendar za 1943. godinu, Zagreb 1942, 42.

[80] Hrvatski narod br. 394; Pravoslavni kalendar za 1942, 53.

[81] Hrvatski narod br. 443 od 6. VI 1942; Pravoslavni kalendar za 1942, 53–67.

[82] Ustoličenje mitropolita Germogena, Pravoslavni kalendar za 1943, 79–84.

[83] Glasnik Srpske cravoslavne crkve 1946, 54; Magnum crimen, 947.

[84] Suđenje Lisaku, Stepincu, Šaliću i družni, ustaško-križarskim zločincima i njihovim pomagačima, Zagreb 1946, 309, cp. Simić, Prekrštavanje, 123.

[85] Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i ustaške NDH, Zagreb 1952, 118.

[86] Isto.

[87] Isto.

[88] Magnum crimen, 780.

[89] Isto, 799.

[90] Prema podacima s kojima je Sveti sinod raspolagao 1943, približan broj do tada pobijenih Srba – ljudi, žena i dece u NDH iznosio je oko 700.000 (Sin br. 1060/237/1947. Prilog 2, str. 2–3. Manhatan uzima da je poginulo 850.000 ljudi, žena i dece (Catholic terror today, London 1949, 48).

Izvor: STANjE STVARI