Đurđevdanski ustanak

Đurđevdanski ustanak je naziv za oružani otpor Srba u Kijevu kod Sanskog Mosta koji je izbio je 6. maja 1941. godine. To je bio prvi oružani otpor vlastima Nezavisne Države Hrvatske, ali i uopšte prvi oružani otpor na teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije tokom Drugog svijetskog rata.

Do oružanog otpora došlo kada su ustaše u jednoj od akcija pod izgovorom „oduzimanja oružja“ od Srba, došle na Đurđevdan, 6. maja 1941. godine u srpski dio sela Kijevo, u kojem je nekoliko porodica proslavljalo krsnu slavu.

U kućama ovih domaćina ustaše su se ponašale veoma bahato, maltretirajući goste i ponižavajući domaćine prevrtanjem slavskih trpeza i lomljenjem slavskih svijeća. Čak su i zapalili kuću Đurđa Domazeta. Zatim su uhapsili Marka Kondića i poveli ga njegovoj kući koja se nalazila na granici sa susjednom Tramošinjom. Kad su došli do njegove kuće, iz obližnjeg šumarka na ustaše je iznenada otvorena puščana vatra.

Čuvši ustaške prijetnje dan ranije u Sanskom Mostu, grupa uglednijih i odvažnijih Srba iz Tramošinje pod vođstvom Ostoje Kondića, srpskog dobrovoljca u Prvom svjetskom ratu, odlučila je da prikupi i osposobi naoružanje u selu, kao i da bude u pripravnosti za slučaj da ustaše napadnu Tramošinju.

Čuvši za događaje u Kijevu, ova grupa se smjestila u šumarku iznad puta kojim bi ustaše morale proći ako bi se zaputile u Tramošinju. Vidjevši maltretiranje Marka Kondića, oni su otvorili vatru i rastjerali ustaše. Ponovni ustaški napad, samo sad višestruko brojniji, desio se istog dana poslije podne, ali je i on uspješno odbijen. Vijest o sukobima sa ustašama u Kijevu brzo se proširila po okolnim srpskim selima što je za posljedicu imalo da ova neformalna grupa pobunjenika već sutradan naraste na oko 400 ljudi.

Na molbu sanskog kotarskog predstojnika (sreski načelnik) Ante Merkadića ustaške vlasti u Banjoj Luci obratile su se 7. maja 1941. godine njemačkoj komandi mjesta s molbom da njemačka 132. Pješadijska divizija uputi svoje snage u Sanski Most jer je tamošnje stanovništvo „ugroženo od ostatka srpske vojske i četnika“.

Dobivši potrebne smjernice iz Sarajeva, komandant 436. Pješadijskog puka naredio je njemačkoj jedinici stacioniranoj u Prijedoru da u Sanski Most pošalje jednu jaču patrolu koja bi tamo zavela red i mir.

Oko 40 njemačkih vojnika stiglo je u Sanski Most poslije podne 7. maja 1941. godine i odmah su se uputili na lice mjesta. Kako su ustanici bili mnogobrojni i pružili snažan otpor, ovo odjeljenje Nijemaca bilo je primorano da se povuče u Sanski Most i sačeka pojačanje za sutradan.Znatno ojačane njemačke trupe su i 8. maja. 1941. napale pobunjenike u Kijevu, ali su se seljaci bez otpora razbježali.

S obzirom da su u ovom okršaju bila ranjena tri njemačka vojnika, komandant 132. Pješadijske divizije general Sincenih je odlučio da primijeni odredbe Naredbe o postupku sa Srbima (Serbenerlass) koja je objavljena 2. maja. 1941. a njome su komandanti sektora bili opunomoćeni da bez prethodnog ispitivanja i bez sudskog postupka strijeljaju u najkraćem mogućem roku sve muškarce sposobne za oružje koji se zateknu u blizini mjesta napada na njemačke vojnike, ili koji eventualno mogu biti u vezi sa onim koji su izvršili napad; ukoliko napad nije izvršen u blizini naseljenog mjesta, bili su opunomoćeni da strijeljaju stanovnike naselja najbližeg mjestu napada, ‘u prvom redu muškarce Srpske rase, sposobne za oružje’ kao i taoce u najbližem mjestu.

‘Ako komandant naredi strijeljanje i vojnici ga izvrše onda to nije ništa drugo do borbeno naređenje za otvaranje vatre’, stajalo je u ovoj naredbi.

U međuvremenu, u Sanskom Mostu je pohapšeno oko 450 srpskih talaca. Goneći razbježane seljake njemačke trupe su pohapsile pedesetak Srba iz okolnih sela, a srpski dio Kijeva je u potpunosti spaljen. U znak odmazde za napad na njemačke vojnike general Sincenih je naredio strijeljanje 27 zarobljenih mladića iz okoline mjesta napada.

Tada su strijeljani: Vidović Miloš, Vidović Mitar, Vidović Đurađ, Vidović Mile, Vidović Marko, Vidović Jovo, Vidović Božo, Vidović Vlado, Vidović Đurađ, Vidović Miloš, Sojnović Petar, Sojnović Lazo, Kovačević Uroš i Kovačević Ostoja iz Tomine; Jovanović Dušan, Šobot Petar, Kaiš Drago, Stojanović Pero, Milanko Ilija, Milanko Prole, Delić Miloš, Praća Veljko i Šobot Ljupko iz Lužana; Stanisavljević Mile i Knežević Jovo iz Čaplja; Vezmar Đuro i Martinović Josip iz Sanskog Mosta.[7]

Tijela strijeljanih istog dana su obješena u gradskom parku kako bi poslužila za širenje straha. Sutradan, 9. maja 1941. godine u svim gradovima okupacionog područja 132. Pješadijske divizije izlijepljen je plakat sljedeće sadržine: Srbi! 7. 5. 41. poslije podne Srbi su iz jednog sela kod Sanskog Mosta pucali na njemačke vojnike. Selo je razoreno od njemačke vojske, 27 Srba je strijeljano, a njihova tijela obješena su na trgu u Sanskom Mostu.Bio je ovo prvi masovni zločin nad Srbima u Sanskom Mostu.

Bio je ovo uvod u masovni Pokolj Srba krajem jula i početkom avgusta 1941. godine kada je na Šušnjaru i okolnim stratištima ubijeno 5.500 Srba i Jevreja.

Ratni zločinac, nemački general-potpukovnik Rudolf Sincenih (1889-1948), komandant „132 pešadijske divizije“ koja je počinila masovna ubistva u opštini Sanski Most (danas Republika Srpska: 1992-).
Sincenihova krivična odgovornost obuhvata brojne najteže oblike ratnih zločina koje su počinili pripadnici njegovih jedinica nad serbskim civilima i zarobljenim vojnicima.

Napomena:
Zahvaljujući komunističkom diktatoru koji je došao 1945. godine na vlast u bivšoj Kraljevini Jugoslaviji (1929-1945), a koji široj javnosti poznat kao Josip Broz – „Tito“ (1892-1980), ovaj nemački ratni zločinac nije odgovarao za masovna ubistva civila i zatvorenika počinjena u Bosanskoj krajini u toku Drugog svetskog rata (1941-1945).

Izvor: SRBI iz Šipova-Republika Srpska