Cavtat grad Srba katolika

Srbi katolici  bili su većina u Cavtatu, koji je zbog toga bio poznat kao  „mali Beograd”. Zbog toga su bili u stalnom sukobu sa hrvatskim nacionalistima. Dr. Frano Kulišić, sekretar  Matice Srpske u Dubrovniku i potstarosta  dubrovačkog Srpskog Sokola „Dušan Silni” primio se posla da uredi Bogišićevu biblioteku u Cavtatu. U pismu Milanu Rešetaru Kulišić je pisao o sukobima u Cavtatu 1910. : „Na Svisvete u večer vratili se (dubrovački) pravaši iz Čilipa, te preko Cavtata zaudarali Starćevićevu. Bili su obećali da će je zaudarati, pa izišli živi ili mrtvi, te prije se nijesu uputili nego li im je došla žandarmerija koju su poslali zvati. Kad su udarali i prolazili, sasula se na njih kiša jaja.”. (1)

Marija Bogišić, udata Pol, nasledila je svog brata Valtazara Bogišića, dala je preneti iz Pariza u Cavtat biblioteku i kupila zgradu za smeštaj biblioteke. Osnovala je muzej. Uložila je mnogo novca za izgradnju vodovoda za Cavtat iz sela Oboda, popravila pločnike, crkve, groblje i podigla bratu spomenik na obali.  Biblioteku i kulturno-istoriske zbirke ostavila je Cavtatu „kao temeljni kamen podizanju rodnog mjesta i na vječitu uspomenu svog brata“.Ideju za osnivanje Bogišićevog muzeja izneo je Luka Zore nakon što je Bogišić objavio zbirku slovenskih inkunabula u kalendaru Dubrovnik. Muzej je otvoren posle Bogišićeve smrti,  u septembru 1909. u njegovoj kući. (2)

Grupa  srpskih  sokola iz  Vojvodine, Srbije i Stare Srbije predvođena  dr Lazom  Popovićem,  starešinom  Fruškogorske  Župe,  na  parobrodu „Soko“ posetila  je 17 avgusta 1911.  Cavtat.   Grad  je  bio  iskićen  zastavama,  a  sokole  je  dočekala  opštinska  muzika  i  gruvanje  prangija. Na  grobu  Valtazara  Bogišića  položio  je  dr Laza Popović, uz nekoliko biranih reči, venac sa  srpskom  trobojnicom. Posle razgledanja gradića, Bogišićevog  muzeja, knjižnice i  slika Vlaha Bukovca u crkvi   sokoli  su  se  vratili  u  Dubrovnik.

Stanovnici Cavtata smatrali  su da je ujedinjenjem sa Srbijom i stvaranjem Jugoslavije 1918.  njihova borba za ujedinjenje završena. U listu „Dubrovnik” 1922. objavljen je članak iz Cavtata „Kuda ćemo ovako ?” u kome se navodi : „Dok u našim raznim nadleštvima imamo u izobilju činovnika, koji snijevaju o Karlu ili Radićevoj republici, koji se nadaju još jednako prošlom zemanu, dotle ono malo ispravnog činovništva strepi pred raznim iznenađenjima, koja se … i dešavaju. Tako je eto iz naše sredine premješten, negdje čak u albanske krajeve, Ilija Ćuruvija, finansijski postajni poglavica. Taj  je čovjek kod nas poznat kao patriot koji među finansijskom stražom pravi onu poznatu iznimku rijetkih, koji vole ovu današnju državu i koji je s toga i skrupolozno predan svojoj službi, eto taj čovjek i takav državljanin baca se u puste krajeve a ostavljaju se drugi, da na ovom našem domu, plaćeni od države, rade proti svojoj hraniteljici. E, pa kuda ćemo ovako ?!”(3)

U „Radu Sokolske župe Mostar u godini 1933” za Sokolsko društvo u Cavtatu se ističe da je prema prošloj godini rada društvo u 1933. pokazalo vidan napredak, u prilivu članstva i sokolske dece. U društvu Cavtat bilo je na dan  31. 12.1932. 158 članova a na dan 31.12.1933. bilo je 197  članova. Članovi društvene uprave su se starali da prema svojim mogućnostima i datim sredstvima udovolje zahtevima sokolske organizacije. U društvu Cavtat bilo je 18  prednjaka bez ispita. Društvena uprava je radi obrazovanja prednjačkog kadra, svoje vežbače slala na župske tečajeve.  U Upravi Sokolskog društva Cavtat 1934. bili su : starešina Ivo P. Kušelj, zamenik starešine Todor Bernardi, tajnik Pero P. Petrić, načelnik Nikša Đ. Vragolov, načelnica Marija A. Miljan, blagajnik Miso M. Margaretić, prosvetar Petar Markoni, pročelnik štednje Danica V. Miljan, pročelnik trezvenosti Niko Kušelj, lekar dr.Vlaho Novaković. U Sudu časti bili su : dr. Božo Raše, Božo N. Vragolov, dr. Stefi Račić, Marin Lucijanović, Luko Pekas. Zajedno sa proslavom Gospe od snjega 1934. sokoli su priredili svečani blagoslov svoje zastave. Oko 9 sati krenuli su sokoli sa svojom zastavom,predvođeni  Cavtatskom Diletantskom Muzikom u crkvu sv. Nikole, gdje je u prisustvu vlasti i okupljenog naroda dekan Dum Ivo Dagonig blagoslovio sokolsku zastavu. Zastavi je kumovala zaslužna propagateljica narodnog veza i dugogodišnja predsjednica Ženske Udruge u Cavtatu Jelka Miš, koju je na svečanosti zamenjivala učiteljica vezilačke škole u Cavtatu Ljubica Račić. Zastava je izrađena u ovoj školi, koja je doprinela upoznavanju i propagandi konavoskog veza. Cavtaćani i okupljeni narod sa veseljem su pozdravili  zastavu sokolskog društva. Sokoli i sokolski podmladak su poslepodne izveli javni čas župskih i sletskih vježbi i odbojku. Rad sokola u Cavtatu pratila je ,,Dubrovačka tribuna”  u rubrici ,,Glas Konavala”.  (4)

Sokolsko društvo u Cavtatu održalo je 30. januara 1938. svoju sedmu redovnu glavnu skupštinu, kojoj je od strane župske uprave bio prisutan Bukvić, direktor dubrovačke učiteljske škole. Bukvić je u svom govoru istakao da je Cavtat uvijek visoko nosio svoj nacionalni barjak i prednjačio u nacionalnom radu i djelovanju. Naglašavajući važnost sokolstva, čija će uloga prestati jedino nestankom Jugoslavije, pozvao je sve prisutne da u buduće svoj rad podvostruče, jer je to od njih i svih sokola zahtijevao sveti zavjet kojeg su položili do navršenja Sokolske Petrove Petoljetke. U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je : ,,Ja želim da vaše društvo, dragi Cavtaćani, prinese 6 septembra 1941 pred Prestolje našeg mladog Kralja dostojan dar, koji će vam biti na čast … iako nijesam Cavtaćanin, vaše mjesto volim i u srcu nosim možda jednako koliko i vi sami…”. Član Saveznog Prosvetnog Odbora Saveza Sokola profesor Bogoljub Krejčik proveo je 1938. letnji odmor u Cavtatu. Poneo je sa sobom projektor, te je u  tri maha na trgu u Cavtatu priredio 3 filmske pretstave. Ove pretstave pratili su sokoli iz Cavtata, građani i turisti iz svih krajeva Jugoslavije. Na ovaj način je blizu 600 osoba videlo desetak sokolskih filmova. (5)

Smrt Stefi Račića potresla je Dubrovčane a pogotovo Srbe katolike.  Parobrodi ,,Kumanovo” i ,,Ston” prevezli su veliki broj građana iz Dubrovnika, koji su želeli da prisustvuju sprovodu u Cavtatu. Kapetani Dubrovačke plovidbe snijeli su sa  ,,Kumanova” mrtvački kovčeg i svrstali se u nepreglednu povorku koja je ispatila leš do groblja. U kapeli Mauzoleja izvršeno je opijelo, kom je prisustvovala udovica gđa Pave. Po svršenom crkvenom obredu iznijeli su Cavtaćani kovčeg i položili pred vrata Mauzoleja. Tu je održano sedam oproštajnih govora. Prilikom sahrane dr. Stefi Račića u Cavtatu 17. marta 1937. Dubrovačko Srpsko Pjevačko Društvo „Sloga” otpevalo je „Dnes svjat” i „Vječnaja pamjat” od Mokranjca, a dubrovačka sokolska muzika otsvirala je posmrtni marš. Bio je oženjen ćerkom Nikole Pašića.U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je : ,,Po svom nacionalnom osvjedočenju bio je u redovima srpske dubrovačke omladine, te se je kao takav uvijek i sa ponosom isticao, a u svakom momentu, kad je narodna stvar od Srba Dubrovčana, naročito od Srba katolika, tražila bilo kakvu žrtvu, pok. Stefi bio je u prvim redovima.”   Pomen  dr. Stefi Račiću, direktoru Dubrovačke plovidbe i prvaku nacionalnog Cavtata održan je 13. marta 1938. Cavtatska opština održala je komemorativnu sednicu na kojoj je govorio  Niko Vragolov. U svom govoru istakao je : ,,U nacionalnom pogledu gospar Stefi još kao mladić isticao se svojim radom, …da je još prije rata, za vrijeme Austrije, gospar Stefi kao mladić hodio u Beograd i tražio od srpske Vlade da se dubrovački brodovi stave pod Srpsku zastavu. … Za vrijeme rata gospar Stefi se je nalazio u Londonu gdje je odmah prve dane formiranja Jugoslavenskog Odbora, stupio u njegove redove … Najplodniji rad gospara Stefi ogleda se u pomorstvu, a najviše u Dubrovačkoj paroplovidbi,  … da je on bio mozak i duša  Dubrovačke paroplovidbe. … Osobito mu moramo biti zahvalni što je on pokrenuo akciju za dobijanje naše samostalne opštine. On je prvi poduzeo korake da Cavtat dobije svoju općinu …”. nakon komemorativne sednice Cavtatska Opština je odala poštu pokojniku, nazivajući obalu pred njegovim kućama ,,Obala Dr. Stefi Račića”. Opštinska uprava sa cavtatskim vijencem i građanstvom varoši Cavtat prisustvovala je  pomenu, koji je priredila gospođa Pava Račić-Pašić svom suprugu i ocu u mauzoleju i na grobu. Pomenu su prisustvovali i istaknuti prijatelji Stefi Račića iz Dubrovnika, članovi dubrovačkog mjesnog odbora JRZ, urednik ,,Dubrovnika” i Dubrovačka Građanska Muzika. Na grobu  je govorio Niko Vragolov, kao predsednik mjesnog odbora JRZ, i od strane Cavtatske opštine i Odbora JRZ, položio lovorove vijence. Takođe položili su lovorove vjence Sokolsko društvo Cavtat, kao svom prvom starešini i Cavtatska diletanska muzika, kao svom dugogodišnjem predsjedniku.(6)

Povodom smrti Andre kap. Benića, rezervnog oficira i dobrovoljca, u listu „Dubrovnik” istaknuto je : „Sprovodu je sudjelovala Sokolska muzika na čelu sa sokolskim članstvom; četa mornara ratne mornarice; … veliko mnoštvo građanstva. Mrtvi ostaci preneseni su u dubrovačkoj luci na lađu Cavtat, da se prenesu u obiteljsku grobnicu u Cavtatu. Kad je lijes položen na parobrod, četa marinaca ispalila je, kao poslijedni : s Bogom!, počasnu posmrtnu salvu. U Cavtatu je sprovodu, uz dubrovačko građanstvo, uzeo učešća gotovo cio Cavtat. Sa pokojnikom se oprostio, pred Sokolskim domom, brat Nino Šutić u ime nacionalnog Dubrovnika. Na grobu je održao posmrtni govor g. Vragolov u ime Cavtata a g. I. kap. Hadžija u ime pomorskih kapetana.” Kapetan Benić se za vreme Prvog svetskog rata odrekao austrijskog podanstva i otišao kao dobrovoljac u Solun. Poverena mu je komanda torpiljera „Srbija”. List „Dubrovnik” je istakao: „I baš je u tome značaj ove povjerene mu časti, što je njemu, sinu teritorija dubrovačkog, katoliku i Srbinu, predata u amanet ova jedina prestavnica Srbije na moru.” Posle rata vratio se na svoju dužnost pilota Sueckog kanala do 1931. kada je penzionisan. Ostatak života proveo je u Dubrovniku.

U Cavtat je 1. maja 1937. stigla đačka eskurzija. O onome što se dešavalo u listu „Dubrovnik” je navedeno : „Prije nego su došli u Cavtat, sigurno ih je neko izvjestio, da je u ovome mjestu čisto nacionalni elemenat, što znači isto što i srpski. Stoga kad su došli na Obod, upitaše tamošnju čeljad : koliko još ima puta do vlaškog Cavtata ? Pa  kad dođoše u Cavtat, svrstaše se tri i tri, sa harmonikom na čelu, pa u društvu njihova fratra udarili u klasičnu muziku : Marjane ! Marjane ! Da im je bio cilj provocirati to je svak odmah uvidio, te ih se lijepo, preko fratra, opomenulo, da budu pristojniji i da poštuju mjesto u koje su došli. Videći da im nije uspjelo „osvojiti” ovo „vlaško mjesto”, pokunjiše se, ali kad stigoše na parobrod da otputuju za Dubrovnik, onda se ponovo razjunačiše i dadoše u izvađanje visoke klasične muzike. Ovakovo njihovo izazovno ponašanje izazvalo je u cijelom mjestu ogorčenje te ih je i staro i mlado otpratilo onako kako su tražili i zaslužili.” (7)

U Cavtatu je 1937. proslavljen Vidovdan uz učešće predstavnika svih ureda, nacionalnih i kulturnih ustanova, škola i mnogobrojnog građanstva. Povorka sokola, škola i građanstva predvođena Cavtatskom diletanskom muzikom krenula je ispred sokolane u 9 sati u crkvu sv. Nikole, gdje je Don Ivo Dagonik, održao tihu misu a zatim molitvu za pale Kosovske junake. Pjevao je hor cavtatskih omladinaca. U crkvi je bio lepo udešeni katafalk, a predstavnici ureda, škola i sokola bili su na svojim mjestima. Zadušnicama je bio prisutan vojni delegat na aerodromu Gruda, vazduhoplovni kapetan I klase, izviđač Pavle Blagojević. Posle pomena u crkvi formirana je još veća povorka, u kojoj su uzeli učešća skoro svi, koji su se u crkvi nalazili, predvođeni  Cavtatskom diletanskom muzikom, i koja je krenula u sokolanu. U sokolani je Nikola Mijušković, upravitelj mjesne osnovne škole, i prosvetar sokolskog društva, održao prigodan govor, popraćen klicanjem kralju, Jugoslaviji i Vidovdanskim herojima. Muzika je intonirala himnu. Posle toga su recitovane nacionalne pjesme od dece iz škole i pripadnika sokolskog društva. Svečanost je završena sviranjem Slavenske himne. Posle himne pročitan je od strane učiteljice gđe Mijušković, koja je bila u crnogorskoj nošnji, i učitelja N. Mijuškovića, godišnji uspjeh djece u školi, koji je bio mnogo bolji od prošlih godina.  Pred sokolanom u pola devet formirana je manifestaciona povorka na čelu sa  Cavtatskom diletanskom muzikom i bakljadom u kojoj je učestvovalo preko 300 građana Cavtata. Burno pozdravljena povorka je dva puta prošla mjestom, neprestano kličući kralju, Jugoslaviji, jugoslavenskoj vojsci, jugoslavenskom Cavtatu i sokolstvu, pjevajući uz to nacionalne pjesme. Cavtatska diletanska muzika održala je koncerat pod dirigovanjem učitelja Iva Trojkovića. Svaki komad, svaki marš, praćen je dugim aplauzom. Kako komentariše izveštač lista „Dubrovnika” : „Ovo je bio dokaz, da se sve može samo kad se hoće.”(8)

Pred Sokolskim domom 5.9.1937. svečanim paljenjem zavjetne baklje otvoren  je ulazak u drugu godinu Sokolske Petrove Petoljetke. Kuće B. Banca, Račića kao i svih ostalih bile su ukrašene i osvetljene. Mjesto iskićeno zastavama i zelenilom pratilo je povorku sokola, vojske i građanstva predvođenu sa Cavtatskom Diletantskom Muzikom do crkve Sv. Nikole, gdje je održano svečano blagodarenje. U sokolani je zatim održana svečana sednica sokolskog društva uz prisustvo svih prestavnika vlasti i škola, društava i ustanova. Rođendan kralja Petra II proslavili su sokoli 1937. u Cavtatu, Opuzenu, Suđurđu na Šipanu (9). Dan Ujedinjenja u Cavtatu 1937. proslavljen je svečano. U crkvi sv. Nikole župnik je održao blagodarenje u prisustvu svih nacionalnih društava, pretstavnika vlasti i ustanova a zatim održana je svečana sednica u Sokolani. U veče priredilo je sokolsko društvo u svojoj dvorani akademiju. Diletanti sokolske sekcije odigrali su Nušićev „Svet”. Publiku je zabavljala Cavtatska diletanska muzika. U programu je bila zastupljena i Cavtatska Udruga sa recitacijom izabranom od nacionalne radnice Jelke Miš : „Došli naši ….”. U međuratnom periodu u Cavtatu je uz sokolsko društvo delovalo  Kolo srpskih sestara i  Povjereništvo Jadranske straže. (10)

Na izborima u Cavtatu  19 decembra 1937. većinu je dobila nacionalna lista Nika Vragolova. Ranije su Konavli sa Cavtatom sačinjavali jednu opštinu, a od 1937. Cavtat sa Obodom bio je jedna, a sva konavljanska sela druga opština. HSS je nastojala da raznim načinima i pod pritiskom otkaza radnjama poveća  svoj broj glasova. Ali nisu ništa mogli postići pred nacionalnom svesti Cavtaćana. Ministar Socijalne politike i Narodnog zdravlja Dragiša Cvetković posetio je dan posle održanih izbora Cavtat. Novoizabrano općinsko predstavništvo na čelu sa predsednikom Nikom Vragolovim bilo je primljeno od ministra u stanu gđe Račić. Niko Vragolov pozdravio je ministra, a Cvetković je čestitao na izboru, zaželeo im sreću u radu za napredak Cavtata. Ovom prilikom odredio je za siromašne građane Cavtata pomoć od 10.000 dinara.

Nakon obavljene zakletve novoizabranog odbora istaknuta je na opštini državna zastava uz pucanje mužara, zvonjenjem zvona na crkvama, kićenjem cijelog mjesta sa državnim zastavama i sviranjem muzike, koja je intonirala državnu himnu. Nakon toga je opštinski odbor pošao korporativno u crkvu na blagodarenje. U članku „Iz Cavtata” štampanom u listu „Dubrovnik”  ističe se da se Cavtaćani osjećaju 70% kao Srbi, a 95 % su jugoslovenski opredeljeni. HSS je protiv njih vodio kampanju i kako kaže pisac članka:  „da nas u našem domu vrijeđaju i da pokazuju svoju snagu vlasima Cavtaćanima” (11)

Dan sv. Save, zaštitnika narodne crkve i škole proslavljen je u Cavtatu 1938. Pre podne održano je u svim školama predavanje sa prigodnim deklamacijama, naročito uspješno u mjesnoj osnovnoj školi. Uveče u sokolani priređena je od poludržavne ženske zanatske škole akademija sa usjelim programom što je zasluga vrijednog učiteljstva i spreme učenica ove škole. Zabava je trajala do 2 časa posle ponoći. Čisti prihod ove priredbe išao je u fond siromašnih učenica.

Antun Račić, unuk Nikole Pašića, sazvao je skupštinu za osnivanje Omladinskog odbora JRZ u Cavtatu. Na Uskrsni ponedeljak 1938. u prostorijama mjesne Muzike na skupštini izabrana je  uprava Omladinskog odbora : Račić Antun, predsednik;  Vragolov Đ. Nikša podpredsednik; Sukno Ivo, blagajnik; Kralj Ivo, sekretar i odbornici  Kvarantoto Ivo, Lele Antun i Kušelj Pero. Na skupštini je bio prisutan Mjesni odbor JRZ, čiji je predsednik N. Vragolov pozdravio prisutne omladince zaželevši im uspijeh u radu. Osnivanjem cavtatske opštine došlo je do napretka : putevi su bili uređeniji, parkovi očišćeni i uređeni, trotoar se popravljao i obnavljao. Planirani su radovi na vodovodu. Cavtat je posetio sa parobrodom „Šumadija”  15.aprila 1938. poljski ministar saobraćaja. Pregledao je Meštrovićev mauzolej, Bukovčevu galeriju slika i  „grob gospodinov” koji je bio izložen toga dana u crkvi matici, te je bio ushićen ovim majstorskim djelom Bukovca.

Andrija Radović, bivši predsednik crnogorske vlade i član uprave narodne banke posjetio je 19. aprila 1938.  Cavtat, radi odavanja pošte Valtazaru Bogišiću. Radović je svojedobno sa svojim ocem pomagao Bogišiću na izradi crnogorskog Zakonika. Posjetio je njegov grob, biblioteku i muzej, a za proslavu tridesetogodišnjice smrti stupio je u kontakt sa Odborom za  komemoraciju 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića. Posetio je gospođu Đurđinu Pašić i Pavu Račić. U Cavtatu je 24.aprila 1938. otvoren novosagrađeni dom, ,,Dom Sv. Nikole”. Pozornicu je izradio cavtaćanin Niko Miljan, učenik Bukovca. Cavtaćani su čestitali Msg. Don Ivu Dagonigu kako na gradnji doma tako i na novim orguljama. U ,,Domu Sv. Nikole” otvorena je 17 jula 1938. permanentna izložba starih crkvenih slika. Među njima je bio  ,,Grob Isukrstov” od Vlaha Bukovca.

Proslavljajući Vidovdan 1938. Cavtat je naročito svečano odao poštu palim borcima za slobodu. U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je : ,,obrazovanjem samostalne cavtatske općine duh patriotskih cavtaćana sjedinjen opštom i žarkom ljubavi prema svemu što služi Kralju i Otadžbini.” Cavtat je na Vidovdan osvanuo u moru zastava, jer je opština okitila zastavama obalu, a narod svoje kuće i radnje. U 9 sati cavtatska muzika je pred sokolanom povela sokole i škole na blagodarenje u crkvu-maticu sv. Nikole, gdje su cavtatski omladinci otpevali Rekvijem za upokoj duša palih za kralja i otadžbinu. Posle toga sa muzikom i mnoštvom naroda obavljen je ophod mjestom, uz burne patriotske poklike. Uveče u 8 sati formirana je svečana povorka sa općinskim funkcionerima, muzikom sokolima i mnoštvom naroda. Mjesto je bilo rasvetljeno, a osobito vila Banca. Povorka se zaustavila na sred Cavtata, gdje je Nikša Vragolov održao govor. Uz klicanje palim borcima za slobodu, kralju i Jugoslaviji, povorka je obišla mjesto.  (12)

Cavtaćani su sarađivali sa dubrovačkim nacionalnim društvima. Inicijativom Dubrovačkog Radničkog Društva i uredništva „Dubrovnika” oktobra 1937. održan je pomen  na grobu Antuna Fabrisa, povodom 33-godišnjice njegove smrti. Pred Domom Dubrovačkog Radničkog Društva okupila se povorka. Povorku je predvodila Dubrovačka građanska muzika iza koje su nošena četiri venca : „Dubrovačkog Radničkog Društva”, lista „Dubrovnik”, „Mjesnog odbora Jugoslovenske radikalne zajednice” i „Nacionalnog Cavtata”.   Dum Andro Murat prekadio je grob u kome je počivao Fabris zajedno sa dum Ivanom kanonikom Stojanovićem.  Posle toga  D.S.P.D. „Sloga” otpjevala je Mokranjčev „Dnjest svjat”. Sledili su govori : Iva Šuberta, predsjednika Dubrovačkog Radničkog Društva, Nika Vragolova u ime nacionalnog Cavtata, Boža Hope u ime lista „Dubrovnik” i Ruđera Vučetića koji se zahvalio u ime rodbine. Omladinska nacionalna organizacija Nova Jugoslavija je  9 januara 1938. razvila svoj barjak u Dubrovniku.  U listu „Dubrovnik” istaknuto je : „ …U nedelju u jutro stigla je iz našeg dičnog nacionalnog Cavtata delegacija sa Cavtatskom Muzikom“. Dva parobroda Dubrovačke plovidbe prevezla su prvog maja 1938. u Cavtat dubrovačka kulturna i nacionalna društva sa njihovim članovima, na čelu sa dubrovačkom „Maticom Srpskom“  da pohode i polože vijence na grob  i spomenik  Valtazara Bogišića. Predsednik opštine Niko Vragolov uputio je 22 aprila 1938. proglas Cavtaćanima u kome se pozivaju da prisustvuju poklonu  grobu i spomeniku pionira Slavenskog bratstva. U proglasu se ističe : „Okitite svoje domove, da Cavtat u svečanom ruhu dočeka ovaj značajni dan i dođite bratski dočekati poštovaoce dragog nam Bogišića koji će doći ovaj spomen uveličati. Budimo gordi i ponosni na velike sinove naše slavne prošlosti i na njihovim primjerima izgrađujmo sebi sigurnu i sretnu budućnost”. Dubrovačka društva i ustanove dočekali su Cavtaćani.

Na vest o smrti Luko Bone 14 februara 1940. sva nacionalna društva u Dubrovniku u znak žalosti izvjestila su crne zastave, izdala su osmrtnice i korporativno preko članova uprava izrazila ožalošćenoj rodbini svoje saučešće. Sahrana Luko Bone bila je manifestacija poštovanja, priznanja i zahvalnosti Dubrovčana  prema ličnosti koja je svoj grad u mnogome zadužio. U tužnoj povorci bio je komandant mesta M. Knežević, predstavnik Srpskog kulturnog kluba iz Beograda, ceo odbor mjesne radikalne stranke, prestavnici iz Cavtata sa načelnikom Nikom Vragolovim, te prestavnici svih mjesnih nacionalnih ustanova. Na grobu govorili su : advokat dr. Nino Svilokos u ime Dubrovčana; Ivo Šubert u ime Dubr. Radn. Društva; Ante Anić u ime talaca; J. Miloslavić u ime Narodne odbrane; Niko Vragolov u ime Cavtaćana i Melko Stanković, notar u ime notara.(13).

List ,,Dubrovnik” preneo je iz ,,Vremena” kraj članka dr. Obrada Simića o Cavtatu : ,,…stigosmo najzad u lijepi, tihi i idealni Cavtat, u to prekrasno mjesto na našem biser Jadranu, gdje se svaki Beograđanin i Srbin odmah osjeti kao kod svoje kuće, a pogotovu ja, koji sam mu sa najvećim zadovoljstvom vjeran već 15 godina … .” O poseti predsednika vlade Cavtatu u listu ,,Dubrovnik” : ,,Jedan delirijum oduševljenja i radosti Cavtaćana dočekao je g. dr. Stojadinovića”. U ime Cavtata pozdravio ga je načelnik Niko Vragolov, a u ime Konavljana Mato Đurović. Stojadinović je praćen muzikama krenuo do stana Pave Račić-Pašić čiji je bio gost.  Kneginja Olga, njena majka princeza Jelisaveta, kneževići Nikola i Aleksandar te vojvoda i vojvotkinja od Kenta su pri odlasku na jahtu ,,Tiha” bili srdačno pozdravljeni od Cavtaćana .(14)

Cavtat je 1938. u pravom deliriumu oduševljenja proslavio rođendan kralja Petra II, slaveći istovremeno ulazak u proslavu 20-godišnjice oslobođenja i ujedinjenja. Općinska uprava i sokolsko društvo izdali su proglase na mještane. Već 5. 9. 1938. Cavtat je blistao iskićen zastavama a u 8 sati uveče zaplivao je u moru sveća i žarulja. Na mjesnoj centrali dizao se visoko u stotinama sijalica veliki monogram kralja Petra II. Čitav Cavtat  slegao se pred Sokolanu, gde je formirana povorka sa bakljadom, koja je predvođena predsednikom općine i članovima odbora, upravom sokolskog društva i mjesnih škola i ustanova, na čelu sa Cavtatskom diletanskom Muzikom obišla nekoliko puta mjesto, kličući kralju, Domu Karađorđevića, Jugoslaviji i jugoslavenskoj vojsci. Poklici su se mješali sa grmljavinom mužara i raketa. Sutradan 6. 9. 1938. krenula je duga povorka sokola i mještana put crkve sv. Nikole. Pred crkvom postrojene sokole obišao je i pozdravio komandant aerodroma Gruda kapetan I klase Blagojević, koji je kao predstavnik vojske ovoj svečanosti prisustvovao. Masa je prisustvovala blagodarenju koje je izvršio Msgr. Don Ivo Dagonik. Posle blagodarenja povorka je prešla u sokolanu gdje je održana svečana sjednica. U 9 časova priređena je u sokolani svečana akademija, kojoj je prisustvovao ministar Božidar Purić sa sinom i dve kćeri, Pave Račić Pašić, komandant aerodroma Blagojević, predsednica  Cavtatske Udruge gđica Jelka Miš sa upravom te delegacije mjesnih škola i ustanova. Akademiju je otvorio Niko Vragolov, predsednik cavtatske općine i podstarješina  Sokolskog društva.

Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske  banovine  i   dodeljen  novostvorenoj  Banovini  Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa progonima Srba katolika, Jugoslovena i sokola. Povodom zabrane proslave Dana Ujedinjenja 1 decembra 1939. u listu „Dubrovnik” je objavljen članak koji je potpisan sa Cavtatska omladina i u kome se ističe: „Radi toga svog vjerovanja, još pod mrskom Austrijom teško je stradao izgnanstvom, taoštvom, mučeništvom u utamničenju, nevoljama u dezerterstvu i ostalim mnogobrojnim maltretiranjima, koja su  crnožute aveti iskaljivale na mnogim patriotima našega rodoljubivog mjesta. …Ali Jugoslavija, … ostati će vječno čista i sjajna kao sunce, … A Ti, stara naša majko, Srbijo kao nekoć kada su tebe radi očevi naši, braća i sestre naše u izgnanstvu, u tamnicama i progonstvu, u mukama i patnjama svoj duh čeličili; kao onda, kada su u Tebi sva slobodarska uzdanja bila,  obraća se Cavtat tvoj i moli te i preklinje : Ustaj Srbine, složi se, ne kloni – pravda te zove, na ovo naše sinje Jadransko more! “. (15)

Stanovnici Cavtata bili su 1940. izloženi policijskim pretresima  i to „najvećim dijelom baš istih onih, kod kojih su se 1914 vršili isti pretresi i tražile slike … Kralja Petra, Kralja Aleksandra i Kralja Nikole, te srpske trobojnice i ine nacionalne svetinje sa namjerom, da bi ih se pod vješala dovelo. …  u svakoj kući bez razlike, mješte paklenih mašina, bombi mitraljeza i ekrazita, nađeno samo na najistaknutijim mjestima mnoštvo slika, sličica, knjiga, posveta i spomenara, koji su ostali na svome mjestu, da čuvaju svete tradicije Cavtata, da svjedoče o prošlosti …  u kojima se uz staru pjesmu javorovih gusala, odgajaju zdravi i svijesni naraštaji, koji će i u buduće samo čuvati i graditi a nikada otuđivati i rušiti ! … tu ćemo ostati bez obzira  „na čuđenje čitave hrvatske javnosti” (kako to za Cavtat piše Obzor od 23 II).” (16).

Sokolsko društvo Cavtat održalo je 25 februara 1940. u svojim prostorijama devetu glavnu godišnju skupštinu, kojoj je prisustvovalo cjelokupno članstvo, naraštaj i nacinalno građanstvo Cavtata. Rad skupštine bio je prekidan čestim oduševljenim manifestacijama Jugoslaviji, kralju i sokolstvu. U članku o skupštini koji je pisao Nikša Đ. Vragolov istaknuto je : ,,Sokolima je politika jedinstva, naroda i otadžbine najsvetija i jedina i njima je  jednako, svaki režim, koji se u svome radu tom parolom rukovodi, bez obzira upravljao njime Stojadinović, Maček, Cvjetković ili ma ko drugi, drag i blizak i dužni su da ga vole i pomažu !…” Na skupštini izabrana je nova uprava na čelu sa Vlatkom Miljanom. Na Uskrs izvedena je u domu sv. Nikole pod vodstvom župnika msgra. Don Iva Dagonika a u režiji Karla Bulića drama ,,Rasipni sin”. Prostrana dvorana doma sv. Nikole bila je prepuna svijeta. Dramu su izveli članovi sokola. Ovi mladići bili su desna ruka župniku preko čitave Velike sedmice. Po piscu R.P. koji je pisao o tome članak u listu ,,Dubrovniku” Cavtaćani su pored svog postojanog nacionalizma  bili dobri i ispravni katolici. Na Uskrsni ponedeljak priredilo je sokolsko društvo Uskrsnu akademiju. (17)

U članku „Brisanje srpskih opština” objavljenom 18. maja 1940. u listu „Dubrovnik” komentariše  se  priključenje  općine  Cavtat  konavoskoj   općini  sa  sedištem  u  Grudi : „Jer,  ne  postoji  nikakvih  razloga,  da  se  općina  Cavtat,  koja  je  pokazala  sposobnost  svog  samoupravljanja,  briše  prosto  s  toga,  što  time  hoće  da  se  utvrdi,  kako  kod  nas  ne  postoji  srpskih  općina,  i  prema  tome  ni  Srba” (18).  List „Dubrovnik” je februara 1941.  preneo izjavu  jednoga  iz  voćstva HSS  izrečenu  na  sednici  u  Dubrovniku : „Mi dobro znamo da je to za  Cavtat propast, ali neka propada, isto nije naš!”(19).

Sve što se događalo u Dubrovniku i okolini  u Banovini Hrvatskoj  bilo  je uvod u  sve  ono  što  se   dešavalo  u NDH. Ustaški progoni nisu slomili Srbe katolike. U Dubrovniku delovao je „Pokrajinski nacionalni komitet za Hercegovinu, Boku i Dubrovnik”, a Srbi katolici upisivali su se u Dubrovačku brigadu Jugoslovenske vojske u Otadžbini, pod komandom rezervnog kapetana dr.Nina Svilokosa. U Dubrovačkoj brigadi bili su : Ivan (Nino) Svilokos, Veljko Burić, Vojo Čejović, Đuro Zmajić, Stevan Kakaridži, braća Mitrovići, braća Ciganovići, Kulišići, Milišići, Vragolovi i drugi. Načelnik štaba brigade bio je Nino Burić. Dubrovnik i Cavtat su u toku celog rata važili kao značajno uporište Jugoslovenske vojske u Otadžbini. U Dubrovniku glavni predstavnici Jugoslovenske vojske u Otadžbini bili su Frano Bona, Toša Perović, Kolja Slavković, major Đovanović, Danilo Mitranović, Veselin Zmajić, Milan Branđolica. U Konavlima su se isticali:  Pero Kocelj, Niko, Đuro i Pero Vragolov. Nina Svilokosa su Italijani  internirali kao taoca na Mamuli u Boki Kotorskoj. Hrvatske ustaše vršile su „kontrole svih jugonacionalista, bez obzira na vjeroispovest” i smatrali da su spremni da „se priključe partizanima, a ako ovi ne pobjede, onda srpskim četnicima”. Do kraja novembra 1942. u „regrutne knjige jugoslavenske vojske u otadžbini na ataru dubrovačke opštine” upisano je „345 vojnih obveznika”.  Petar Vragolov je u toku rata bio ađutant kraljice Marije. U Cavtatu su sa radio-stanicom održavali vezu sa Kairom i izdavali list „Ravnogorac”. Pukovnik Svilokos je iz Cavtata prebačen u Kairo kod jugoslovenske vlade. (20)  Grupa američkih i engleskih oficira kod JVuO na čijem čelu je bio pukovnik Bejli je preko Iva Skurić Banovića, iz stare srpske katoličke kuće iz Ćilipa prebačena februara 1944. iz Glavske u Konavle. Dogovoren  je susret sa podmornicom podno Konavolskih stijena nedaleko od Ćilipa. Zbog lošeg vremena nisu mogli da dođu do podmornice. Grupa se vratila  iz Konavla u Glavsku. Kasnije su evakuisani brzim čamcem. Sa njima je krenuo Petar Vragolov, pitomac pomorske akademije.(21)

Na sednici Predsedništva AVNOJ-a 24.februara 1945. rešeno je : „Hrvatska u granicama bivše Savske banovine sa 13 srezova bivše Primorske banovine i Dubrovačkim srezom iz bivše Zetske banovine” (22). Bogišićev muzej pripojen je Historijskom institutu JAZU i premešten u Knežev dvor u Cavtatu. Muzej je otvoren 1958. (23)

Posle pobede HDZ na izborima u Dubrovniku nastaje pokret za autonomiju „Dubrovačka republika“. Ispisivane su parole „Živjela Dubrovačka republika“. Inicijatorima pokreta pretilo se telefonom „da se ne igraju životom“.  Mnoge pristalice pokreta pobegle su. U Cavtatu je 24. novembra 1991. održan sastanak pokreta za autonomiju Republike Dubrovnik koji je vodio Aleksandar Apolonio.(24)

Saša Nedeljković

član Naučnog društva za zdravstvenu istoriju Srbije

Cavtat-Cavtat

Napomene :

1. Nikola Tolja, „Dubrovački Srbi katolici istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str. 392; Milan Rešetar, „Iz pisama pok. Frana Kulišića”, br.48, „Dubrovnik”, 24 Decembar 1937, Dubrovnik, str. 1;

2. J. „Marija Bogišić, ud. Pol”, „Ilustrovani list”, br. 12, God. I,  u Beogradu, 17. VII.- 2. VIII. 1920,   str. 3; Mr Andrej Vujnović, „Muzej u delu i životu Valtazara Bogišića“, „Srpska slobodarska misao“, br. 5, Beograd, septembar-oktobar 2011, str. 59; Dr. V. Novaković, „Cavtat i Konavle“, Cavtat 1954, str. 26;

3. „Srpski Soko”, br. 11 i 12,  25 Oktobar 1911, Sremski Karlovci, str. 182;

„Kuda ćemo ovako ?”, „Dubrovnik”, 30 Septembra 1922, br. 77, Dubrovnik, str. 3;

4. „Rad Sokolske  župe Mostar u godini 1933”, Sarajevo, 1934, str. 16, 60, 61, 198; „Sokolski zbornik”, God. I,   Beograd 1934,   str. LXI; ,,Proslava Gospe od snijega i blagoslov sokolskog barjaka u Cavtatu”, ,,Dubrovačka tribuna”, 26 septembra 1934, br. 263, Dubrovnik;

5. R.P., „Glavna godišnja skupština”, „Dubrovnik”, br. 6, Dubrovnik,  12 februara 1938, str. 3;  „Propaganda  putem  uzanog filma prilikom  letovanja“, Sokolska Prosveta, br.7, septembar 1938, Beograd, str.236;

6. „Dr. Stefi Račić”,  „Dubrovnik”, 20 marta 1937, br. 7, Dubrovnik, str. 2, 3; ,,Godišnjica smrti velikog rodoljuba i ispravnog Cavtaćanina dr. Stefi Račića”, „Dubrovnik”,  br. 11, Dubrovnik,  19 marta 1938, str. 1,2;

7. „Benić kap. Andro”,  „Dubrovnik”, br.14, Dubrovnik, 8 maj 1937, str.3;

„Prave li se za ovo đačke eskurzije ?”,  „Dubrovnik”, br.14, Dubrovnik, 8 maj 1937, str.3;

8. „Proslava Vidovdana u Cavtatu”, ,Dubrovnik”, br.23, Dubrovnik, 3 Juli 1937, str.3;

9.„Kraljev rođendan u Cavtatu”, „Dubrovnik”, br.33, Dubrovnik , 11 septembar 1937, str.2

10. „Dan Ujedinjenja”, „Dubrovnik”, br.46, 11. Decembar 1937, Dubrovnik, str. 3,4; Svetozar Borak, „Srbi katolici“, Novi Sad,1998, str.43; „Izveštaj Glavnog odbora Jadranske straže za IV glavnu skupštinu Ljubljana, 6-8.9.1935“, str. 11-12;

11. „Iz Cavtata”, str. 2, br. 30, „Dubrovnik”, 21 avgust 1937; „Općinski izbori u Cavtatu”, „Ministar Cvjetković u Cavtatu”, „Dubrovnik”, „Dubrovnik”, br. 48, 24. Decembar 1937, str. 4; „Nastup dužnosti nove općine u Cavtatu,  „Dubrovnik”, str. 3, br. 1,  6 januara 1938, Dubrovnik;

12.  ,,Proslava sv. Save u Cavtatu”,  „Dubrovnik”, br.5,  Dubrovnik, 5 februara 1938, str.4; ,,Razno iz Cavtata”, „Dubrovnik”, br.16,  Dubrovnik, 23 aprila 1938, str. 2,3; ,,Izložba u Cavtatu”,  „Dubrovnik”, br. 29, 23 jula 1938, str. 3; ,,Proslava Vidovdana u Cavtatu”, „Dubrovnik”, br. 26, Dubrovnik, 2 jula 1938, str.3;

13. „Dubrovčani na grobu pok. Antuna Fabrisa”, br.39, 23. oktobar 1937, „Dubrovnik“, str.1; „Svečanost razvijanja barjaka Nove Jugoslavije”,  br.2, „Dubrovnik”, 15 januara 1938, str.3-4; „Dubrovačke vijesti“, „ Cavtaćani !”, br. 17, „Dubrovnik”, 30 april 1938, Dubrovnik, str. 3; „Luko Bone”, „Dubrovnik”, 17 februara 1940, br. 7, Dubrovnik, str. 4;

14. ,,Cavtat kao turističko mjesto.”, „Dubrovnik”,  br.27, Dubrovnik, 9 jula 1938, str. 4;  ,Veličanstveni doček dr. Stojadinovića u Dubrovniku”, br.30, „Dubrovnik”, 30 jula 1938, Dubrovnik, str.4; ,,Odlazak Visokih Gosti”,  3 septembar 1938, „Dubrovnik”, br. 35, Dubrovnik, str.4;

15. „Proslava rođendana Nj. V. Kralja Petra II”, „Dubrovnik”, br. 37, 17 septembra 1938, Dubrovnik,str. 3;  „Cavtat o danu Ujedinjenja”, br. 50,  „Dubrovnik”, 16 decembra 1939, Dubrovnik, str.4;

16. „Ruši, pali …”, br. 11, „Dubrovnik”,  16 marta 1940, Dubrovnik, str.3;

17. Nikša Đ. Vragolov, ,,Cavtat, 28-II-1940”, „Dubrovnik”, 9 marta 1940, br. 10, Dubrovnik,  str.2,3; R.P., ,,Djela, djela ….”, „Dubrovnik”, 30 marta 1940, br. 13, Dubrovnik, str. 4;

18. „Brisanje  srpskih  opština”,, br.20, „Dubrovnik”, 18.maja 1940, Dubrovnik, str. 4;

19.  „Cavtajske prilike”, br.6, „Dubrovnik”, 8 februara 1941, Kotor-Dubrovnik, str.2-3;

20. Bogdan Radojičić, „Ustanak u nevesinjskom srezu”, „Spomenica Organizacije srpskih četnika „Ravna Gora”, Kragujevac, 2008, str. 129,1.036, 1.037; „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945“, Split 1985, str. 79, 80, 104, 481, 482, 487, 622, 1057, 1058, 1087;

21. Marko Ručnov, „Tako je to bilo”, Beograd 2009, str. 20, 77, 78;

22. Kosta Čavoški, „Zgaženi ustav”, Beograd 2003,  str. 22;

23. Mr Andrej Vujnović, , „Muzej u delu i životu Valtazara Bogišića“, „Srpska slobodarska misao“, br. 5, Beograd, septembar-oktobar 2011, str. 59;

24.  Vukoje Vasiljko, „Dubrovnik, adio …“, Beograd 1995, str. 6, 14, 41;