Zločini nad civilnim stanovništvom

„Na bosanskom ratištu neprijatelj, gde god da je primoran na povlačenje ispred naših trupa, ubija sve Srbe i pali njihova sela. U selu Sankoviću naše su trupe našle 22 leša, 20 muških i dva ženska. Ljudi su unakaženi, izvađenih očiju…

Slična su zverstva zabeležena i u drugim selima.” Ova vest, objavljena u „Politici” 25. septembra (12. septembra po julijanskom kalendaru) 1914. godine, samo je jedan od opisa ratnih strahota koje je tih dana beležio naš najstariji list.

Nažalost, materijala je bilo više nego dovoljno. Jer, osim zločina prema civilnom stanovništvu koji su se dogodili tokom Cerske bitke, a za koje se, zahvaljujući Arčibaldu Rajsu i drugim izveštačima, već čulo izvan granica Srbije, septembra 1914. godine desili su se i novi zločini, koji nisu zaostajali za prethodnim.

Reč je o zločinima izvršenim tokom bitke na Drini, vođene u periodu od 6. septembra do 11. novembra 1914. godine. Inače, bitka na Drini naziv je za veći broj borbi vođenih između Cerske i Kolubarske bitke, na širokom frontu koji se protezao nekoliko stotina kilometara od Zemuna i Srema, preko Podrinja, do centralne Bosne i Sarajeva.

Tokom ove bitke srpska vojska je, na zahtev saveznika, da bi oslabila pritisak austrougarskih trupa na Istočnom frontu, forsirala Savu i Drinu. Tako je Prva srpska armija ušla u Srem, a užička vojska u istočnu Bosnu, gde je, prodirući preko Višegrada i Rogatice, stigla blizu Pala i spojila se s trupama crnogorske vojske, koje su, posle uspešno izvedenih operacija, pristigle iz pravca Foče i Goražda.

Usledio je protivnapad austrougarske vojske, posebno usmeren prema Drugoj i Trećoj srpskoj armiji, koncentrisanim u Podrinju. Tokom ove ofanzive odigrala se i čuvena bitka na Mačkovom kamenu, vođena od 19. do 22. septembra, poznata i kao Bitka pod oblacima, u kojoj su obe strane imale velike gubitke.

Srpska vojska, koja je oskudevala u ljudstvu i municiji, posebno u artiljerijskom naoružanju, na kraju je bila prinuđena na povlačenje, i to prvo prema Valjevu, a potom i na desnu obalu Kolubare, što je uskoro bio uvod u Kolubarsku bitku. Budući da ishod bitke na Drini nije bio povoljan za srpsku vojsku, o njoj se manje zna nego o Cerskoj i Kolubarskoj bici.

Inače, u ovoj bici posebno je stradalo civilno stanovništvo, i to sa obe strane Drine, kako u Srbiji, tako i u Bosni. Tako je „Politika” od 19/6. septembra u tekstu na prvoj strani zabeležila sledeće: „Prodirući na austrijsko zemljište, naša vojska saznaje svakoga dana o nečuvenim zverstvima koja austrijski vojnici i oficiri čine nad našim tamošnjim življem. Kada je 64. puk Druge brdske brigade prolazio kroz selo Tušci u Bosni komandant Prvog bataljona naredio je da se ubiju četiri seljaka i jedno dete zbog toga što nisu umeli reći da li ima srpske vojske u blizini. Pošto su pobijeni jedan poručnik opalio je na njih mrtve još po jedan metak.”

Zato se u Srbiji, u strahu od novih zločina, zajedno sa srpskom vojskom povlačilo i civilno stanovništvo, pa su malobrojni putevi bili zakrčeni ljudima, zaprežnim vozilima i stokom.

Istovremeno su, u domaćoj i stranoj (savezničkoj) štampi, beleženi i analizirani zločini koje su austrougarski vojnici počinili, posebno oni iz Mačve i Podrinja.

Tako je „Politika” prenela opširan tekst iz lista „Žurnal de Balkan”, u kojem se, pored ostalog, kaže: „Već mesec dana top grmi. Beograd i Zemun su u ratu. Ali, ako i tri rata nisu mogla ukaljati čast srpske vojske, kojoj čak i njeni protivnici odaju zahvalnost ovih trideset dana je dovoljno da obeščaste austrijsku vojsku, da utisnu na njenu zastavu pečat podlosti i da njene šefove stave u isti rod sa drumskim razbojnicima.”

Ko su bili počinioci ovih zločina? Zahvaljujući istraživačima, posebno doktoru Arčibaldu Rajsu, kao i potonjem radu istoričara i raznih državnih komisija, danas se znaju njegovi obrisi, naredbodavci i približan broj žrtava.

– Prema podacima Arčibalda Rajsa, tokom i posle Cerske bitke, u Mačvanskom, Jadarskom i Pocerskom srezu ubijeno je 1.283, a nestalo 554 civila, i to većinom žena, dece i staraca. Valja napomenuti da je Rajs, švajcarski precizno, beležio samo ono što je video, tako da je broj žrtava verovatno bio veći. Najveći zločini dogodili su se u Prnjavoru, Lešnici, Dobriću, Glušcima i drugim selima, ali i u samom Šapcu. Zločini koji su se dogodili u tamošnjoj crkvi imali su i verski karakter i govorili o patološkoj mržnji koju su njihovi počinioci gajili prema našem narodu. Masovni zločini prema Srbima dogodili su se i u prekodrinskim krajevima, posebno u Sremu i Bosni, i to posle povlačenja srpske vojske iz tih oblasti – objašnjava istoričar Miloš Ković, s Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Motivi za ove zločine bili su različiti, ali se među njima, po rečima našeg sagovornika, izdvajaju: antisrpska propaganda u Austrougarskoj, posebno izmišljanje srpskih zločina u balkanskim ratovima, potcenjivačko pisanje o Srbima i Srbiji, kao o primitivnoj zemlji, kojoj je potrebna „civilizatorska misija”, kao i direktna naređenja na frontu, izdata od strane pretpostavljenih (oficira), da se zločini izvrše.

Tome svakako treba dodati i najmračnije ljudske porive, koji u ratnim situacijama i velikim stradanjima dolaze do izražaja. Inače, znaju se i jedinice čiji su vojnici i oficiri na teritoriji Srbije počinili ove zločine.

– Prema Srbiji su iz pravca Drine nastupale Peta i Šesta, a iz pravca Save Druga armija austrougarske vojske. Petu armiju činili su Osmi – Praški i Trinaesti – Zagrebačko-slavonski korpus, Šesta armija bila je sastavljena od Petnaestog – Sarajevskog i Šesnaestog – Dubrovačkog korpusa, dok su Drugu armiju uglavnom činile trupe regrutovane na teritoriji Mađarske. U Cerskoj bici glavne borbe primila je Peta, koja se „proslavila” zločinima u Mačvi i Podrinju, a u Kolubarskoj bici Šesta armija. Valja napomenuti i da se u sastavu Petnaestog (Zagrebačko-slavonskog) korpusa Pete armije nalazila i 42. „vražja” divizija, kojom je komandovao Stjepan Sarkotić. Ova divizija bila je „čuvena” po najgorim zločinima, a Sarkotić je, valjda zbog tih svojih „zasluga”, kasnije izabran za komandanta Pete armije. Inače, on se, tokom osvajanja Crne Gore, „proslavio” rušenjem Njegoševe kapele na Lovćenu, a posle rata bio je jedan od predvodnika ekstremnih hrvatskih organizacija iz kojih je kasnije nastao ustaški pokret. Stoga možemo reći i da zločini koji su se dogodili tokom Drugog svetskog rata koren i prethodnicu, pored ostalog, imaju i u događajima iz 1914. godine – ističe Miloš Ković.

Piše: Jovan Gajić