BiH posle Sarajevskog atentata: Uvek smo prvi plaćali u krvi

Pogrom nad Srbima u Bosni i Hercegovini 1914. nije zbir stihijski izvedenih zločina, nego je reč o državnoj politici tadašnjeg Beča, saglasili su se istoričari okupljeni na naučnom skupu u Gacku

Jedan od najvećih pogroma nad Srbima u 20. veku desio se u Istočnoj Hercegovini na prostoru stare nemanjićke države, i to neposredno nakon Sarajevskog atentata 1914, u okolnostima koje su istorijski dobro poznate. Broj Srba pobijenih od strane bosansko-hercegovačkih muslimana, naravno pomognutih od Hrvata, a nahuškanih od austrougarske vojne i civilne vlasti, ni do danas se ne zna. Poznato je samo to da je čak 11. 000 muslimanskih noževa ubijalo i masakriralo sve što je srpsko. Na scenu je stupila osveta za ustanak hercegovačkih Srba protiv Osmanlija u 19. veku, poznat u narodu kao Nevesinjska puška. Najgore društveno dno iz ondašnjih kasaba dohvatilo se te 1914. i noža i puške.

Istoričari okupljeni na 16. po redu naučnom skupu u Gacku, u okviru „Ćorovićevih susreta“ saglasni su da pogrom nad Srbima u Bosni i Hercegovini 1914. nije zbir stihijski izvedenih zločina, nego je reč o državnoj politici tadašnjeg Beča.

Prof. dr Draga Mastilović istakao je da su Prvi svetski rat Bosna i Hercegovina dočekale duboko verski i nacionalno podeljene, dobrim delom zahvaljujući austrougarskoj politici međusobnog podvajanja i raspirivanja verske i nacionalne mržnje, koja je provođena skoro četiri decenije.

„Rat koji je Austro-Ugarska povela 1914. nije bio samo rat protiv Kraljevine Srbije već i protiv srpskog naroda u cjelini, a kada su u pitanju Bosna i Hercegovina, taj rat veoma brzo je dobio karakteristike brutalnog etničkog čišćenja srpskog naroda sa lijeve obale rijeke Drine. Već u julu i avgustu 1914, a i narednih mjeseci, austrougarske vlasti su donijele čitav niz zakona, propisa, uredbi i naredbi po kojima se zemlja prilagođavala novom, ratnom stanju. U osnovi, svi ti akti su bili upereni protiv Srba. Tako su zatvorene srpske škole, zabranjena ćirilica, ukinuta sva srpska društva, zabranjena srpska zastava, ukinuta krsna slava, zabranjeno je čak i nošenje srpske šajkače. Ali, najpogubnije su svakako bile naredbe o osnivanju prijekih ratnih sudova po svim garnizonima i većim vojnim jedinicama, zatim naredba o uzimanju talaca koji su svojim životima morali da garantuju unutrašnji mir i sigurnost strateških objekata“, kaže Mastilović.

Prva masovna hapšenja Srba započela su neposredno nakon Principovog atentata, pa je u narednih 48 časova pohapšeno oko 200 Srba iz Sarajeva i njegove okoline, a samo do početka ratnih operacija uhapšeno je oko 5 000 Srba u Bosni i Hercegovini. Nekoliko dana posle objave rata Srbiji, Austro-Ugarska je donela ratne propise kojima su Srbi stavljeni van zakona kao „nepouzdano stanovništvo“. Instrukcije kako treba sa hercegovačkim Srbima govore da je naređeno da ih tretiraju kao životinje i da se tako i ophode prema njima. Beč, koji je okupio odrede šuckora dobrovoljaca, uglavnom muslimana, odobrio je ovoj nepismenoj i divljoj rulji da reši „srpsko pitanje“. Počelo je otvaranje koncentracionih logora za Srbe. Njihove žrtve do danas nisu popisane.

PRVI LOGORI U EVROPI

Mastilović napominje da je na smrt vešanjem ili streljanjem osuđeno na stotine ljudi. Vešanja su bila grupna, na javnim mestima, trgovima, pred crkvom, školom… Samo u „Crnoj knjizi“ Vladimira Ćorovića navedeno je 550 slučajeva smaknuća po naredbi ratnog suda, ali i bez suda…

„Austrougarski logori za Srbe su prvi koncentracioni logori na tlu Evrope, od onih u Aradu, Komoranu, Šopronjeku (Nežider) Kečkemetu, Turonju i drugih širom Monarhije do onih u Doboju, Žegaru kod Bihaća… Te 1914. logori su postojali čak i za žene i djecu. Prema nepotpunim podacima iz 1918/19. godine, u aradskom logoru bilo je 3 323 osobe iz Bosne i Hercegovine, osim Sarajeva za koje nisu dostavljeni podaci, a Vladimir Ćorović navodi podatak o 5 500 sužnjeva, od kojih je skoro polovina pomrla u logoru. Prvi transport od oko 600 Srba, ljudi, žena i djece, većinom srpskih porodica prethodno ekspatriranih iz Bosne i Hercegovine, a koje su pohvatane poslije Makenzenove ofanzive na Srbiju i Crnu Goru i nešto srbijanskih vojnika, otpremljeno je u dobojski logor 27. decembra 1915. godine. Do kraja rata, samo kroz ovaj logor prošlo je preko 45 000 ljudi, žena i djece iz Bosne i Hercegovine i Srbije. Prema podacima koje iznosi Vladimir Ćorović, samo u toku jednog mjeseca, aprila 1916. godine, u dobojskom logoru umrlo je 643 djece, a prema zabilješkama sveštenika Slavka Trninića, u toku 1916. i 1917. u ovom logoru sahranjeno je preko 1 000 djece ispod deset godina starosti“, ističe dr Mastilović.
Hapšenja i interniranja ljudi u Bosni i Hercegovini započeta su odmah nakon što je austrougarska vlada uputila ultimatum Srbiji.

Dejan Segić, doktorand Bečkog univerziteta Instituta za istoriju Istočne Evrope, u referatu „Bosansko-hercegovački pukovi austrougarske vojske. Problem nacionalno-verske heterogenosti i njihovo držanje na srpskom frontu“ osvetlio je težnje vojnih krugova Austrougarske monarhije da se Bosna i Hercegovina u potpunosti vojno integrišu, poseban akcenat stavljajući na proces potpune diferencijacije vojnih odreda Bosne i Hercegovine na nacionalno-verskoj osnovi, koji počinje avgusta 1914.

„Nakon atentata, a naročito sa mobilizacijom, promenjen je odnos Vrhovne komande austrougarske vojske i viših oficira prema Srbima vojnicima. Na to je uticala i neretka pojava zategnutosti među vojnicima na nacionalnoj osnovi. U Petoj četi Drugog bosansko-hercegovačkog puka u Gracu su se nakon objave rata čule izjave ‚da će srpska vojska doručkovati u Sarajevu, a ručati u Zagrebu‘, ‚da su srpski oficiri bolji od austrijskih‘. Krajem jula je austrougarska Vrhovna komanda naredila konstantno praćenje srpskog ljudstva (i vojnika i oficira) suzbijanje srpske propagande, a u jeku angažovanja jedinica ka Drini je bosansko-hercegovačkim pukovima stigao poverljiv nalog da se pravoslavni vojnici izjasne žele li poći u rat protiv Srbije ili žele biti raspoređeni u druge jedinice. Muslimani i katolici kao poverljiv elemenat većinom ostaju u jedinicama, dok se većina pravoslavaca upućuje u radne odrede.“

ALEJE OD VEŠALA

Iscrpan referat o austrougarskim zločinima nad Srpskom pravoslavnom crkvom i sveštenstvom u Bosni i Hercegovini tokom Prvog svetskog rata dao je dr Borivoje Milošević sa Filozofskog fakulteta u Banjaluci. Baveći se temom plana Austrougarske monarhije vezanog za konačni obračun sa srpskim nacionalnim pokretom u Bosni i Hercegovini, koji je skovan više godina uoči velikog sukoba, Milošević ističe da je Sarajevski atentat bio dobrodošao povod.

„Austrougarske vlasti su bile osjetljive prema bilo kakvom davanju podrške atentatu pa su preduzimale oštre mjere prema svakome ko bi iskazao simpatije prema ovom događaju. Najbanalnija psovka na račun austrougarskog vladara ili riječ simpatije prema Srbiji i njenom kralju, vodila je u zatvor. Tako se među uhapšenima našao i sveštenik Vidak Višnjevac, osumnjičen da je u jednoj krčmi kod Gacka izvikivao parolu ‚Živjela Srbija‘. Nervozne vlasti su u svemu vidjele trag veleizdaje i antidržavne propagande, pa je u danima nakon atentata žandarmerija oduzimala od naroda čak i neke pravoslavne ikone, koje su proglašavane ‚velikosrpskim‘. Vlasti su utamničile popa Jovana Obradovića jer je juna 1914. tražio dozvolu za put na Kosovo, gdje su se trebale održati Vidovdanske svečanosti. Paroh Dimitrije Tekić bio je optužen da u Vozući širi velikosrpsku propagandu nakon što je ustanovljeno da u svom domu drži sliku Petra Kočića. Zbog simpatija prema Kočićevim idejama u Bosanskoj Krajini i angažovanju u listu ‚Otadžbina‘, progonjeni su sveštenici Todor Srdić i Nikola Prokopić. Pop Đorđe Umičević iz Svodne je priveden jer je u svom domu držao više primjeraka ‚Srpskih narodnih pesama‘, Prosvjetinog kalendara, kao i djela koja su veličala pobjede srpskog oružja u Makedoniji. Na spisku nepoželjne literature našle su se i Zmajeve pjesme koje je policija početkom jula 1914. zaplijenila iz kuće bogoslova Milana Kljajića.“
General Oskar Poćorek je oktobra 1914. zaključio, podseća Milošević, kako je veći deo sveštenstva i srpskih učitelja inficiran duhom nelojalnosti prema Monarhiji, da bi početkom sledeće godine njegov naslednik, zemaljski poglavar Stjepan Sarkotić, optužio pravoslavno sveštenstvo da je zatrovalo narodnu dušu i da je glavni krivac za događaje u zemlji.

Sam Leon Bilinski je zabeležio da su u Trebinju napravljene čitave „aleje od vješala“, a u svojim sećanjima hercegovački sveštenik Marko S. Popović da su „srpski pravoslavni sveštenici u Bosni i Hercegovini gotovo svi bili pozatvarani i oni su najviše propatili, jer ih niko nije uzeo u zaštitu, tako, jedva po gde koji, ostao na slobodi“.

TO NIJE NIKAKAV CAR

Uočavajući da u istoriografskom iščitavanju Velikog rata dominira perspektiva političke istorije, mr Vladan Vukliš je upozorio na socijalnu dinamiku koja je u gotovo svim analizama zanemarena, preporučujući kao nekorištene u istorijskim istraživanjima − fondove pravosudne provenijencije, uključujući tu i vojnu.
„Dana 26. jula 1914, dan nakon što je Srbija odbila Julski ultimatum, Zemaljska vlada objavila je poseban zakon kojim je vojno pravosuđe dobilo ingerencije nad civilnim stanovništvom. Pritom su garnizonski sudovi preimenovani u sudove vojnih komandi i već krajem mjeseca jula počeli su sa procesuiranjem civila. Ovo tijelo krivičnih predmeta sadrži neprocjenjiv izvor za izučavanje odnosa između države i njenih podanika na jednom potpuno neposrednom nivou.“

Svedočanstva o krivičnim postupcima, napominje Vukliš, omogućavaju da se kroz kliometrijski pristup istraži struktura državne represije nad civilima − uzimajući u obzir nacionalno-versku pripadnost, društveni status osuđenih, krivična dela koja su počinjena i kazne koje su izrečene.

„Vrste krivičnih djela za koja se osumnjičeni terete raznovrsna su, mada određena vrsta djela preovlađuje. Neki slučajevi rječit su primjer represije po nacionalnoj osnovi. Tako, na primjer, imamo slučaj privođenja Mostarca Vase Misite, koji je početkom rata bio nastanjen u Banjaluci. Prilikom pretresa žandari su zaplijenili sliku ‚Krunisanje Dušanovo u Skoplju‘ i knjižice naslova ‚Balkanski rat‘ i ‚Ženidba Dušanova‘. Sama kaznena prijava konstatuje da se iz toga – citiram – ‚uviditi može da je pričan prijatelj Srbije bio. U mnogim slučajevima je evidentna kao primarna, i socijalna pozadina delikta. Dobar primjer je slučaj Đure Krlića, zemljoradnika iz Založja, optuženog i osuđenog zbog izjave – koju citiram: ‚Mi moramo naše žito u Bosanski Novi otjerati, a naša djeca kod kuće plaču od glada, to je nekakova slaba uprava od našeg cara, kad on tako narod guli, to nije nikakav car, to je prosjak.‘ Nemali broj krivičnih gonjenja pokrenut je upravo zbog odbijanja seljaka (obično pravoslavnih) da agama i dalje isplaćuju ‚trećinu‘.“

OBEZGLAVLjENI NAROD

Da bi u potpunosti obezglavili i nacionalno dezorijentisali srpski narod u Bosni i Hercegovini, Austro-Ugari su shvatili da mu, pre svega, moraju uništiti inteligenciju. Prvi na udaru se našao onaj njen nacionalno angažovani deo.

Ratko R. Marković Riđanin, viši bibliograf, napominje da su okupacione vlasti, imajući u vidu kolika je snaga pobunjenoga čoveka, pre svega umetnika i intelektualca, preduzimale stroge mere protiv svakoga vida organizovanja.

„Zbog slobodarskih ideja hapšeni su omladinci, sveštenici, urednici i svi koji su pokazivali znake neslaganja sa pogubnim stanjem u zemlji. U prvom redu, okupaciona vlast je onemogućavala razvoj samostalnoga školstva, rad kulturnih i umetničkih društava, sputavala je Srpsku pravoslavnu crkvu.“

U svom izlaganju „Petar Kočić i Prvi svetski rat“ Riđanin ističe da je Kočić bio orijentir srpskom narodu, stoga što je njegov književni rad bio izraz plemenitih osećanja i shvatanja položaja obespravljenih i porobljenih. „On vida rane u narodu iskrenim rečima umetnika, on stavovima u političkim govorima ukazuje šta je uzrok takvom stanju u BiH i koji je način izlečenja od te pošasti koja satire narod i njegovu imovinu. Kočić je svesno bio opredeljen za otvorenu borbu kako kroz umetnički, politički, tako i svaki drugi vid otpora i organizovanja snaga srpskog naroda u slobodnu i samosvojnu državu.“

U pismu supruzi Milki iz Crne kuće banjalučke još 11. novembra 1907. Kočić kaže da je „naš narod tako ubijen i satrven jadom i nevoljom, pa je neko morao ustati i podviknuti protiv silnih zuluma i nepravdi koji se nad njim neprestano čine. Taj neko u ovom slučaju bio je tvoj Kočo. Oprosti mu i zaboravi na svoje patnje, jer će te blagosiljati narod. Kako živim da živim − umrijećemo i iza nas će ostati svijetla uspomena da smo se žrtvovali za svoj narod“.

Zatvorska kazna koju je izdržavao u Banjaluci i Tuzli uticala je na Kočića i njegovo zdravlje, dovodeći ga na ivicu opstanka, ali ništa nije moglo pokolebati njegovu veru u dolazak slobode.

Obezglavljen političkim procesima u kojima je najveći broj njegovih političara osuđen na dugogodišnju robiju srpski narod je sa očekivanjem gledao u Srbiju. Glas cara Nikolaja probudio je nadu…

Gost iz Rusije, Anatolij Dmitrijevič Stepanov, istoričar, glavi urednik portala „Ruska narodna linija“ i predsednik društvenog pokreta „Rusko sabranje“, nastupio je referatom „Da li je odluka cara Nikolaja II da zaštiti Srbiju bila sudbonosna greška?“ Stavljajući ovo pitanje u širi geopolitički kontekst sa akcentom na istoriografsko-geopolitičkom kursu politike Rusije na Balkanu uoči Prvog svetskog rata, Stepanov je istakao da je praktično od same propasti Vizantijskog carstva Moskva pokazivala tendenciju da zaštiti pravoslavne narode, a od Petra Velikog − Rusija skoro da nije prekidala ratove sa Turskom radi zaštite pravoslavnih naroda.

„Odluka cara Nikolaja iz jula 1914. da zaštiti Srbiju, koja je dovela do sukoba sa Austro-Ugarskom i Nemačkom i do početka Prvog svetskog rata, predstavljala je logičan korak proistekao iz politike Ruske imperije od XVIII do XIX veka.“

Temeljno obrazloživši ulogu Moskve kao Trećeg Rima i vaseljenske zaštitnice pravoslavlja, Stepanov je ubedljivo ilustrovao položaj cara Nikolaja pred izbijanje Velikog rata. Kao talac prethodne politike koja je Rusiju vezala savezničkim obavezama sa Francuskom i Velikom Britanijom, njenim vekovnim neprijateljima, car Nikolaj II je u julu 1914. godine preduzeo očajničke pokušaje da urazumi nemačkog cara Viljema II, no već nije bilo moguće ništa učiniti.

„Rusija nije uspela da odvoji zaštitu Srba od svojih obaveza pred novim saveznicima, a liberalna politička elita koja je radila na zbližavanju sa Francuskom i Velikom Britanijom, prilikom prve pogodne prilike je izdala cara.“

Piše: Nataša Jovanović

Izvor: Pečat

Vezane vijesti:

SLUŽEN PARASTOS SRPSKIM ŽRTVAMA U BUKOVCU

POMEN I PROMOCIJA KNjIGE POVODOM 100 GODINA OD STRADANjA SRBA

Od Kosova do Tekeriša i nazad

Ura Srbi, napred u otadžbinu!