Vjerni otadžbini: Od Srbije do Krfa – put golgote

Prije sto i dvije godine započela je evakuacija srpske vojske sa albanske obale na grčko ostrvo Krf. Povlačenje koje je u Srbiji počelo 15. oktobra 1915. godine završilo se 18. januara 1916.

Poslednji srpski vojnici evakuisani su sa albanske obale 18. aprila. Albanska golgota je jedan od najtragičnijih perioda srpske istorije. Ne zna se ni danas tačan broj stradalih srpskih vojnika i civila.

Sve je počelo velikom nemačko-austrougarskom ofanzivom. Početkom oktobra 1915. godine udružene snage nemačke i austrougarske vojske krenule su u napad na Srbiju. Centralnim silama ubrzo se pridružila i Bugarska, koja je još od Drugog balkanskog rata čekala trenutak da se obračuna sa Srbijom. Kraljevinu, koja je u tom trenutku imala oko 4.500.000 stanovnika napale su armija od skoro 800.000 vojnika.

Srpska vojska je imala duplo manje vojnika, neprijatelj je bio nadmoćniji i u naoružanju, u topovima je taj odnos iznosio tri prema jedan u korist neprijateljskih snaga.

Sa severa i zapada nadirale su udružene austrougarsko-nemačke trupe, sa istoka su napadali Bugari. Otpor koji je pružila malobrojna srpska vojska nije mogao da zaustavi napredovanje neprijatelja. Britanske i francuske snage krenule su iz Soluna kako bi pružile pomoć srpskoj vojsci. Vlada i Vrhovna komanda odučile su da krenu u povlačenje ka jugu. Ideja je bila da se uz borbu povlače i da tako daju koliko-toliko vremena saveznicima da napreduju. Međutim, nedovoljne savezničke snage nisu mogle da probiju redove bugarske vojska, koja je već zauzela veći deo Makedonije.

Vrhovna komanda naredila je opšte povlačenje. Vlada i regent otišli su iz Niša, kralj i Vrhovna komanda napustili su Kragujevac. Ide se iz Kraljeva, Prokuplja, Raške i Kosovske Mitrovice. U strahu od neprijateljskog terora, sa vojskom se povlače i brojne izbeglice, bežanija kako su ih tada zvali. Zločini u Mačvi 1914. godine suviše su bili sveži.

Kolona, koju je činilo između 300.000 do 400.000 ljudi prolazila je kroz blatnjave puteve južne Srbije i Kosova i Metohije. Bio je novembar, kiša je neprestano padala i bivalo je jako hladno. Na Kosovu je zavladala glad. Nije bilo dovoljno hrane za tako veliki broj ljudi. Ono malo hrane što se našlo u kosovskim gradovima albanski trgovci su prodavali po basnoslovnim cenama.

Muke u Albaniji

Pokušaji da se savladaju Bugari i probije put preko Kačanika ka Skoplju i Solunu, nisu uspeli. Srpska vojska je opkoljena sa svih strana. Vojvode i generali su zaključili da je vojska u tako lošem stanju da ofanziva ne bi dala nikakve rezultate i da bi vodila u katastrofalni poraz. Odlučeno je da nema predaje, nastavljeno je povlačenje. Jedini put vodio je preko teško prohodnih crnogorskih i albanskih planina.

Mnogi su napuštali domovinu, smatrali su da je zakletva koju su dali kralju i otadžbini prestala da bude obavezujuća. Ne postoje precizni podaci koliko je srpskih vojnika tada napustilo jedinice. U istorijskim izvorima se spominje da je jedan konjički puk kod Prizrena u toku noći ostao bez polovine svog ljudstva. Dezertere su neprijateljski vojnici hvatali i masovno internirali u logore. Ipak, većina srpskih vojnika, ostala je verna kralju i otadžbini.

Srpska vojska i izbeglice povlačili su se u tri pravca. Prvi su iz Prizrena krenuli ka Skadru. Preko Ljum Kule i sela Puke do Skadra povlačili su se regent Aleksandar, kralj Petar, Vlada i Vrhovna komanda. Tim pravcem su se povlačili i vojnici Novih oblasti. To je bio najkraći, ali i najteži put koji je vodio preko teško prohodnih albanskih planina. Put je bio dugačak 115 km i regent Aleksandar ga je sa gardom prešao za samo dva i po dana, srpskoj vladi je trebalo četiri dok je oficirima Vrhovne komande koji su pratili nosiljku staroga vojvode Putnika za prelazak puta bilo potrebno 11 dana.

Osim gladi, snega i ogromne hladnoće, vojnici koji su prolazili ovim putem bili su izloženi i napadima albanskih plemena. Na hiljade i hiljade njih ostalo je zauvek da leži u albanskim planinama. Umirali su od gladi, iscrpljenosti, smrzavanja ili su bili ubijeni u nekom od napada Albanaca.

Tačan broj umrlih srpskih vojnika i civila u povlačenju kroz Srbiju, Crnu Goru i Albaniju nikada nećemo znati. U izveštaju koji je ministar vojni general Božidar Terzić poslao premijeru vlade Kraljevine Srbije Nikoli Pašiću navodi se da je u povlačenju stradalo 243.877 srpskih vojnika. Taj podatak je izveden iz brojnog stanja srpske vojske na početku velike ofanzive i broja srpske vojske koja je stigla na Krf.

Ono što se nikada neće znati je broj srpskih vojnika koji su napustili srpsku vojsku tokom povlačenja. S obzirom da je veliki broj dezertera uhapšen i odveden u logore gde su masovno umirali, i oni se mogu voditi kao žrtve Albanske golgote.

Život jači od smrti

Za sve vreme povlačenja, srpski vojnici su očekivali da će spas pronaći kada dođu do albanske obale, kada izađu na more. Nadali su se da će naići na savezničke brodove i pune magacine hrane. Situacija je bila sasvim drugačija. Albanska luka Sveti Jovan Medovski bila je plitka za uplovljavanje velikih transportnih brodova, a nepijatelj je bio suviše blizu. Svaki drugi brod koji je uplovio u ovu najseverniju albansku luku bio je potopljen. Austrougarskim hidroavionima iz Kotora do Medove bilo je potrebno samo pola sata, podmornica je stizala za sat vremena. To je ugrožavalo masovnu evakuaciju ali i transport preko potrebne hrane.

Umiranje srpske vojske i civila nastavilo se u Skadru, Medovi i u Lješu. Iznemogli i gladni umirali su na skadarskim ulicama, u vojničkim logorima koji su podizani u okolini grada. Umirali su na peščanoj plaži Svetog Jovana Medovskog gde su danima čekali savezničke brodove.

Vlada i regent su svakodnevno zasedali u zgradi skadarske opštine i zajedno sa saveznicima pokušavali da nađu spas i spreče propast srpske vojske. Prvobitno je bila ideja da se srpska vojska reorganizuje na obalama Albanije. Italijani su se plašili da će to ugroziti njihove strateške ciljeve i interese koji su se vezivali za Drač, a posebno za Valonu koju su okupirali još 1914. godine. Razmišljalo se i o Tunisu i severu Afrike koji je bio pod kontrolom Francuske. Prve evakuacije su krenule. Najbolesniji srpski vojnici su početkom januara 1916. godine brodovima iz medovske luke prevezeni u Bizertu. Na kraju je doneta odluka da srpska vojska bude evakuisana na grčko ostrvo Krf. Drač i Valona izabrani su za glavne luke evakuacije.

Austrougarske trupe, koje su polovinom januara osvojile Crnu Goru, napredovale su ka Albaniji i Skadru. Srpska vojska i saveznici morali su da se evakuišu iz Skadra, Lješa i Medove. Počinje novo povlačenje, novih 250 kilometara pešačenja, novo masovno umiranje srpskih civila i vojske.

Kiša je početkom januara 1916. godine neprekidno padala u Albaniji. Izlile su se reke i područje koje je inače močvarno postalo je neprohodno. Blato i glib bili su na sve strane. Ne zna se koliko se srpskih vojnika udavilo u rekama koje su im presecale put, koliko ih je ostalo zaglibljeno u blatu, koliko je umrlo od iscrpljenosti prelazeći poslednje kilometre.

Neki su na ostrvo Krf evekusiani iz Drača, neki su spas našli na brodovima koji su krenuli na Krf iz Valone. Iza njih, u Srbiji, Crnoj Gori i Albaniji ostali su leševi srpskih vojnika i civila, žrtava jednog od najtragičnijih perioda srpske istorije – Albanske golgote.

Izvor: IN4S

Vezane vijesti:

100 godina od Albanske gologote srbskog naroda i vojske …

Epopeja u Kadrovima od milion reči | Jadovno 1941.

Na srpskoj strani – Povest o češkim dobrovoljcima u Velikom …