Srpski dobrovoljci u Prvom svjetskom ratu | za Srpsko kolo piše: dr Milan Micić

Ko su srpski dobrovoljci?

Dobrovoljački odred majora Vojina Popovića – Vojvode Vuka, elitna jedinica srpske vojske, 28. septembra 1916. godine smijenila je 4. puk Drinske divizije u rovovima Kajmakčalana. Nasuprot srpskih dobrovoljaca na vrhu planine Nidže, Kajmakčalanu, stajao je „Borisov grad”, neosvojiva bugarska tvrđava, kako su smatrali stratezi bugarske vojske.

Tačno 30. septembra 1916. godine počela je snažna artiljerijska priprema srpske vojske, koja je dva i po sata preoravala bugarske položaje na Kajmakčalanu, a onda je Dobrovoljački odred krenuo u juriš i upao u bugarske rovove. Sat i po vremena trajala je borba na bajonet, prsa u prsa između dobrovoljaca i bugarskih vojnika u rovovima Kajmakčalana, neopisivo ljudsko klanje, a onda su četnici Dobrovoljačkog odreda zauzeli Kajmakčalan. Prvi put tako, poslije okupacije Srbije 1915. godine, srpska vojska stupila je na tle svoje zemlje.

Juriš na Sivu stenu

Poslije osvajanja Kajmakčalana 30. septembra 1916. dva krilna visa planine Nidže – Siva stena i Kočobej – takođe su stajala pred srpskom vojskom. Bugarski položaji na Sivoj steni bili su još čvršći nego na Kajmakčalanu, a teren još nepristupačniji. Bez osvajanja tih visova srpska vojska nije mogla naprijed. Osvajanje Sive stene bio je nemoguć zadatak. Komandant Odreda Vojvoda Vuk dva puta je, po priči preživjelih dobrovoljaca, odbijao naređenje komadantu Drinske divizije, svjestan da svoje borce šalje u smrt. Treći put, 2. oktobra 1916. godine izdao je naređenje za juriš na Sivu stenu.

– U momentu kada se kroz gustu maglu počeše nazirati bodljikave žice prosu se formalni grad od puščanih i mitraljeskih zrna na viteškog napadača. Pade prva ljesa iskrvavljenih dobrovoljačko-četničkih tjelesa…

Gazeći preko leševa palih drugova četnici se svom silinom sručiše na bodljikave žice i počeše ih kidati golim rukama. Prasak mnogobrojnih bombi koje protivnik sruči na glavu kuražnog napadača napravi pravu pustoš u redovima odreda… Trećina odreda bila je van stroja. Bilo ih je više koji su pogođeni u momentu kada su se prihvatili žica tako i ostali – opisivao je juriš dobrovoljaca na Sivu stenu Ilija Trifunović Birčanin. Za pola sata juriša na Sivu stenu poginulo je 180, a ranjeno 250 dobrovoljaca. Sjutradan, bugarske trupe su se povukle sa položaja na Sivoj steni.

U daljim borbama od oktobra do decembra 1916. godine Dobrovoljački odred bio je gotovo uništen. Naročito su bile teške bitke na Gruniškom visu i Brazdastoj kosi. U bici na Gruniškom visu 29. novembra 1916. godine poginuo je komadant Odreda Vojin Popović – Vojvoda Vuk. Dobrovoljački odred ostao je sa 400-450 ljudi sposobnih za borbu, a onda je onako iskrvavljen decembra 1916. godine bio rasformiran.

Sudbina Dobrovoljačkog odreda Vojvode Vuka, njegovo formiranje, sastav, borbe i sam kraj suštinski i simbolički izražavaju ono što su bili dobrovoljci srpske vojske sve do proboja Solunskog fronta 1918. godine: ljudi unaprijed osuđeni na smrt. U percepciji Austrougarske oni su bili „veleizdajnci” pošto su to bili Srbi iz Bosne, Hercegovine, Like, Banije, Korduna, Dalmacije, Slavonije, Boke Kotorske, Banata, Bačke, Srema, Baranje, dakle austrougarski državljani koji su se u „Velikom ratu” našli na strani Srbije – otadžbine koju do tada nisu vidjeli. U slučaju zarobljavanja od strane austrougarske vojske njih je čekala smrt, njihove porodice bile bi internirane u austrougarske logore (Arad, Doboj, Žegar kod Bihaća i druge), a imovina bi im bila konfiskovana. Zato se dobrovoljci u „Velikom ratu” nisu predavali samoubistvima u najtežim ratnim situacijama štiteći svoje porodice. U rumunskoj vojsci i danas postoji mit koji kaže da se „Srbi nikada živi ne predaju” na osnovu iskustva rumunske vojske sa srpskim dobrovoljcima u borbama u Dobrudži 1916. godine. U srpskoj vojsci do kraja 1916. godine dobrovoljci su trošeni na najtežim i najkrvavijim zadacima.

Struktura Dobrovoljačkog odreda prilikom oporavka na ostrvu Krf marta 1916. godine ilustruje na najbolji način istorijat srpskog dobrovoljačkog pokreta u Prvom svjetskom ratu. Preko 80% ljudstva Dobrovoljačkog odreda činili su Srbi koji su bili austrougarski državljani iz južnih dijelova Habzburške monarhije. U pitanju su bili Srbi koji su bili austrougarski ratni zarobljenici, a koji su se predali srpskoj i ruskoj vojsci tokom borbi 1914. godine i prijavili se kao dobrovoljci u srpsku vojsku. Zatim Srbi iz Istočne Bosne i Srema, koji su u jesen 1914. godine sa srpskom vojskom prešli u Srbiju iz svojih krajeva, potom Srbi-pečalbari u SAD, koji su o svom trošku došli da brane Srbiju i Srbi koji su bili austrougarski državljani, a koji su se zatekli u Srbiji prije početka ratnih operacija u ljeto 1914. godine. Dobrovoljački odred Vojvode Vuka osnovan je septembra 1915. godine i brojao je oko 3.500 ljudi, mahom Srba – austrougarskih državljana, a komandni kadar činili su oficiri srpske vojske pripadnici nacionalno- revolucionarne organizacije Ujedinjenje ili smrt ili Crna ruka.

PRVA DIVIZIJA U RUSIJI

U borbama 1915. godine Dobrovoljački odred predstavljao je zaštitnicu srpske 2. armije i prilikom odstupanja bio je u stalnoj borbi sa neprijateljem. U jedinici nije bilo dezertiranja u odstupanju, a Odred je bio jedna od rijetkih srpskih jedinica poslije „albanske golgote” koja je bila spremna na borbu. Zbog ogromnih gubitaka koje su dobrovoljci imali, ovu jedinicu su nazivali i „legijom smrti”. Od svih jedinica srpske vojske Dobrovoljački odred je bio prva jedinica koja je izašla na Solunski front i prva otpočela borbe sa neprijateljem u ljeto 1916. godine. Kraj 1916. godine predstavljao je i kraj epopeje Dobrovoljačkog odreda.

U Rusiji, u Odesi, 29. aprila 1916. godine formirana je Prva srpska dobrovoljačka divizija. Tokom 1916. godine divizija je imala oko 18.000 ljudi. Komandni kadar činili su srpski oficiri koji su došli sa Krfa, niži oficiri bili su austrougarski državljani – ratni zarobljenici, najčešće u civilstvu intelektualci, Srbi, Česi, Hrvati i Slovenci, a vojničku masu činili su Srbi – austrougarski državljani  – ratni zarobljenici iz Bosne, Hercegovine, Banata, Bačke, Srema, Baranje, Like, Banije, Korduna, Dalmacije, Slavonije. Svi oni predali su se ruskoj vojci na galicijskom frontu i bili su tzv. „laki zarobljenici”, a kao „voenipleni” bili su rasuti u ruskim zarobljeničkim logorima od Darnica, kod Kijeva, do Tjumena u Zapadnom Sibiru i od Odese do Taškenta u Uzbekistanu, gdje su radili poslove na poljoprivrednim imanjima, sječi šume, u rudnicima i na prugama, u teškim uslovima ruske zime, bolesti i nedostatka hrane. Prva srpska dobrovoljačka divizija formirana je finansijskim sredstvima i logistikom ruske carske vlade i u trideset i četiri ratna dana tokom ljeta- jeseni 1916. godine borila se u borbama na Dobrudži kao dio rumunsko-ruskih trupa protiv zajedničkih bugarsko-njemačko-turskih snaga. U tim borbama Prva srpska divizija imala je 53% gubitaka i bila odlikovana sa oko 3. 300 srpskih, ruskih i rumunskih odlikovanja.

Prva srpska dobrovoljačkia divizija bila je slabo opremljena oružjem, municijim, ratnom opremom i materijalom. Carska Rusija privredno nije bila spremna za dugi i iscrpljujući rat i nije mogla da opremi ni svoju vojsku. Dobrovoljci su dobili zaplijenjene, često  neispravne puške, i samo sto pedeset metaka bez šaržera, tako da su „manliherke” mogli koristiti samo kao jednometke. Zato su dobrovoljci svoje bitke najčešće odlučivali „na nož”, prsa u prsa, da bi došli do boljeg bugarskog naoružanja.

Susret sa neprijateljem

Taj prvi sudar sa neprijateljem dobrovoljac iz Plitvica, kod Korenice, u Lici, Sava Grbić ovako je opisao:

– Teren je pred nama bio nešto valovit, pa smo skoro jasno mogli da vidimo bugarske vojnike kako se u streljačkom stroju, dobro sakriveni, približavaju k nama. Čekali smo da nam priđu sasvim blizu. Komandir je tu sa nama. Uzbuđeni sa uprtim pogledom u njega dobismo naređenje da brzo stavimo noževe na puške. Pogledah lijevo i desno: tri naša voda razviše se odmah u strijelce, a komandir istupi naprijed i poviče gromkim glasom: „Juriš, junaci! Juriš…!” Četa se zatalasa i kao jedan čovjek pođe za komandirom prema bugarskim vojnicima. Oni iz ležećeg stava, kao naelektrisani, podigoše se i pođoše na nas. Za tren oka smo se izmiješali: nastao je strašan pokolj noževima i udaranje kundacima. To je trajalo kratko vrijeme, samo nekoliko minuta. Ginuli smo i ranjeni padali kao snoplje, i mi i oni. Nastupio je momenat kad neko mora da klone. Vjerovatno su silniji bili naši naleti i udarci te oni kao izbezumljeni niz padinu bježeći odstupiše.

Bugari su se najžešće okomili na moj bataljon. Ubrzo uđoše u Hardali, a onda krenuše naprijed. Stigavši na dvjesta koračaja od bataljona tu se zaustaviše zbog velikih gubitaka – opisivao je borbe kod Hardalija i Teke Deresija na dobrudžanskom frontu dobrovoljac Milan Vakanjac iz Bolmana, u Baranji.

– Bugari nisu izdržali juriš 2. puka. Panično su pobjegli ka selu Teke Deresi ostavivši kod šumice sve svoje ranjenike, osam topova, više mitraljeza, gomile pušaka, municije i vojničke opreme. Ne obazirući se na zaprečnu topovsku paljbu bataljon je goneći neprijatelja ubrzo ušao u selo i izbio na njegovu južnu stranu. U trku smo obilazili i preskakali poginule. Stadoh. Naši i Bugari bez ikakvog znaka mržnje ležali su mirno jedan kraj drugoga. Neki čas naslonili glavu i ruke na grudi svog „sadruga”. Izgledali su umorni, pa prilegli zajedno da odmore. Bacivši pogled na samrtnički blijede, zgrčene šake i lokvice krvi na zemlji shvatih: oni su mrtvi!

– Eno ih! Već su podaleko od jaruge. Neverovatno, sporo napreduju. Teren ravan kao astal bez zaklona. Gle! Prebacuju se po desetinama pojedinačno. Baražna vatra ih zadržava. Mnogi padaju, ginu!… Prođoše časovi. Saznadosmo da su dobrovoljci trista metara od Bugara. Stali su jer se kreću po brisanom prostoru… Ranjenici zovu, traže pomoć. Neki su već izdahnuli u mukama. Šake, usta i oči im puni zemlje… Neprijatelj osu na nas paljbu iz svih oruđa. Rovovi im behu blizu. Virile su samo glave i puščane cijevi… Četa se munjevito podiže. Zaori se gromko: „Ura! Ura!” Poletjesmo svi zajedno naprijed držeći u rukama puške sa noževima. Bugari počeše vještije od akrobata da iskaču iz dubokih zaklona-utvrđenja. Desno od nas vodila se ogorčena borba prsa u prsa…

U dalekoj Dobrudži, u Rumuniji, u gradu Medžidiji, na gradskom groblju postoji spomenik dobrovoljcima Prve srpske dobrovoljačke divizije podignut 1926. godine na desetogodišnjicu krvavih dobrudžanskih bitaka. On nije mjesto kulta, posjete i sjećanja kao Krf, Zejtinlik… Tamo, u Dobrudži, stoji spomenik srpskim dobrovoljcima zaboravljen od Srba 21. vijeka… Kao i oni koji su tamo pali… (Nastaviće se)

Za pola sata juriša na Sivu stenu poginulo je 180, a ranjeno 250 dobrovoljaca. Sjutradan, bugarske trupe su se povukle sa položaja na Sivoj steni.

Izvor: SAVEZ SRBA IZ REGIONA

Vezane vijesti:

Dr Milan Micić o srpskim dobrovoljcima: Sjećanje na …

Izbačeni iz stroja | Jadovno 1941.

Pupin okupljao naše dobrovoljce u Americi | Jadovno 1941.