Iz Arhiva Sv. Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve

Priredio Episkop Atanasije

Poseban otisak iz zbornika Serbia i komentari za 1990. / 91. Izdanje Zadužbine Miloša Crnjanskog

U okviru „Projekta Rastko – Biblioteke srpske kulture na Internetu“ na Internetu objavili: Zoran Stefanović, Nataša Devetaković, Milan Stojić i Mihailo Stefanović, oktobra 1999.

SADRŽAJ

Reč priređivača

IZVEŠTAJ

Početak rata. Prvi vazdušni napad na Beograd

Evakuacija Njegove Svetosti Patrijarha i osoblja Svetog Arhijerejskog Sinoda u manastir Rakovicu

Dolazak u Beograd izbeglih srpskih arhijereja iz Stare Srbije – Makedonije

Prekid veza sa unutrašnjošću i razgraničenje naših pokrajina

Nastojanja da ce Njegova Svetost Patrijarh pusti na slobodu

Zatočenje Njegovog Preosveštenstva Episkopa žičkog gospodina Nikolaja

Zatočenje i pogibija Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita dabrobosanskog Petra i Episkopa gornjokarlovačkog Save

Pogibija Preosvećenog Episkopa banjalučkog

Pogibija Episkopa Češkomoravskog Gorazda

Stradanje našeg naroda u Hrvatskoj

Osnivanje komisije za prikupljanje podataka o stradanju Srba

REKAPITULACIJA

PREGLED POBIJENOG SVEŠTENSTVA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U VREMENU 1941-1945 GODINE

Zbrinjavanje izbeglica sveštenika i crkvenih službenika

Odnos Srpske Pravoslavne Crkve, prema okupatorskim i posebno državnim srpskim vlastima

Pritisak na Crkvu da se umeša u političku borbu i ignorisanje Crkve i njezine autonomije

Kontrola rada Svetog Arhijerejskog Sinoda i cenzura

Progoni i hapšenja sveštenstva

OSLOBOĐENjE

Organizacija i uspostava novih državnih vlasti

Stav Srpske Pravoslavne Crkve prema novim državnim vlastima

Poseta članova Svetog Arhijerejskog Sinoda Kraljevskim namesnicima

Obnavljanje crkvenog života u krajevima koji su bili pod N. D. Hrvatskom

Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka, Srem

Eparhije u Narodnoj Republici Hrvatskoj

Eparhija gornjokarlovačka

Eparhije u Narodnoj Republici Bosni i Hercegovini

Zvorničkotuzlanska eparhija

Dabrobosanska eparhija

Zahumskohercegovačka eparhija

Banjalučka eparhija

Pravoslavna crkva u Sloveniji

Stanje eparhija koje su bile pod italijanskom, bugarskom i mađarskom okupacijom

Dalmatinska eparhija

Eparhija raškoprizrenska i smrt Episkopa Serafima

Stanje u eparhiji Bačkoj

Stanje u Južnoj Srbiji po oslobođenju

Crna Gora

Dolazak Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog Gospodina Gavrila u otadžbinu

Sveti Arhijerejski Sabor

PRILOZI

I Zapisnik sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora 20. aprila / 3. maja 1947.

II Zapisnik sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora 22. aprila / 5. maja 1947.

III Zapisnik sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora održane 30. aprila / 13. maja 1947.

IV Pretstavka Saveznoj vladi o crkvenim prilikama u Makedoniji

REČ PRIREĐIVAČA

Redovno zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora 20. aprila 1947., započelo je razmatranjem Izveštaja o radu Sv. Arhijerejskog Sinoda od 1941. do 1946. U saopštenju Odbora za pregled tog Izveštaja, koje je podneo tadašnji Episkop Banatski Damaskin, istaknuto je da su ce „u ovom vremenu odigrali važni i sudbonosni događaji po našu Crkvu i narod, te je ovo ne samo izveštaj o radu Sv. Arhijerejskog Sinoda, nego i prikazivanje istorijskih događaja koji su ce desili u životu naše Crkve i naroda, od početka okupacije naše zemlje od neprijatelja do danas“. (A. S. br. 77). Da ce taj izveštaj zaista „bitno razlikuje od ranijih“ uverio sam ce i sam, godinama istražujući bogatu građu Arhiva Sv. Arhijerejskog Sinoda, koju sam u znatnoj meri i navodio u svojim radovima Zato, kada mi ce uredništvo Serbie i komentara obratilo sa predlogom da, povodom pedesetogodišnjice 1941., objavi jedan istorijski prilog o Srpskoj Crkvi u Drugom svetskom ratu, smatrao sam da bi najpogodniji mogao biti upravo Izveštaj o radu Sv. Arhijerejskog Sinoda od 1941. do 1946. Kako on, međutim, zajedno sa Prilozima, obuhvata preko šest stotina stranica, jer sadrži i pojedinosti o administrativnim i materijalnim pitanjima ratnog doba, uzeo sam u obzir namenu i obim zbornika Serbia i komentari i prihvatio da priložim upravo one delove Izveštaja koji „prikazuju istorijske događaje“ i mogu biti od šireg značaja za našu naučnu i kulturnu javnost.

Kada izveštaj o radu Sv. Arhijerejskog Sinoda od 1941. do 1946. jednom bude objavljen u celosti, videće ce da u njemu nema ni jednog jedinog podatka koga bi ce Crkva mogla postideti. Pokazaće taj dokument samo punu istinu o držanju Srpske Crkve u najtežem nevremenu naše istorije. Pored svih gubitaka i razaranja, sa postradalim i izgnanim monasima, sveštenicima, arhijerejima, još i sa zatočenim svojim poglavarom, Patrijarhom Gavrilom, a sa njim i Episkopom Žičkim, Nikolajem, Srpska Crkva nije bila obezglavljena već., mudro vođena. Krst svoj nosila je uspravno. Čista pred Sveznajućim Bogom, Srpska Crkva je, tako, u svemu delila sudbinu svog velikomučeničkog naroda.

Episkop Banatski Atanasije

IZVEŠTAJ

Srpska crkva u Drugom svetskom ratu

Iz Arhiva Sv. Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve

Sin. br. 1060 / zap. 237 iz 1947. Iz sedn. 27. / 14. marta 1947.

SVETOM ARHIJEREJSKOM SABORU Srpske Pravoslavne Crkve

Beograd

Na osnovu člana 64. t. 33 Ustava Srpske pravoslavne Crkve, Svetom Arhijerejskom Sinodu je čast podneti Svetom Arhijerejskom Saboru sledeći

IZVEŠTAJ

Od poslednjeg redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora održanog između 25. aprila / 9. maja 1939. i 13. / 26. maja 1939. Sveti Arhijerejski Sabor je održao tri vanredna zasedanja. I to

I) između 10. / 23. novembra 1939. – 1. / 14. decembra

II) između 12. / 25. novembra 1940. – 28. novembra / 11. decembra 1940.

III) između 14. / 27. marta 1941. – 18. / 31. marta 1941.

Prva dva vanredna zasedanja izazvana su teškim unutrašnjim političkim prilikama u vezi t.zv. sporazuma o rešenju hrvatskog pitanja i obrazovanja samostalne hrvatske banovine, na čijoj ce teritoriji zateklo iz delova osam eparhija 856.260 pravoslavnih duša.

Način na koji je ovaj sporazum donesen, bez znanja čak i pojedinih članova Kraljevske vlade, progoni koji su vršeni protiv pravoslavnih Srba, odbijanje zaštite progonjenih i na najmerodavnijim mestima, izazvali su u našem narodu mučan utisak i veliku brigu za budućnost naše crkvene i državne zajednice, a i potrebu da ce ta zajednica pošto-poto spasava i svaki subverzivni rad protiv te zajednice spreči.

Treće vanredno zasedanje Svetog Arhijerejskog Sabora izazvano je sudbonosnim događajima koji su u to doba zavladali čitavom Evropom i teškim položajem i naše države, koja je tim događajima obuhvaćena pristupanjem njezinim t.zv. trojnom paktu.

Kada je Svetom Arhijerejskom Sinodu saopšteno da je sklapanje pakta neminovno, Sveti Arhijerejski Sinod je bio svestan, da ovde nije u pitanju samo država već i čast i ponos našeg celokupnog naroda njegove tradicije i njegove svetinje, i na sve ove događaje nije mogao ostati indiferentan, već je smatrao za potrebno, da i Sveti Arhijerejski Sabor kaže svoju odsudnu reč o ovim događajima i odredi liniju kojom crkva u zaštitu Srpskog naroda i njegovih svetinja mora ići.

Neposredno pred sam dan sastanka ovoga Sabora noću od 13. / 26. marta na 14. / 27. mart 1941. preuzeo je u zemlji kraljevsku vlast Njegovo Veličanstvo naš mladi Kralj Petar II. Samim ovim aktom obeležen je put kojim naš narod treba da pođe. Tim aktom spašena je čast našeg naroda i države i sprečeno skretanje sa našeg nepromenljivog istorijskog puta. Narod je pozdravio radosno stupanje Njegovog Veličanstva Petra II na Kraljevski presto i novu situaciju tim velikim događajem stvorenu, a istovremeno pozdravio radosno i ulogu Srpske pravoslavne Crkve u vezi ovoga velikog preokreta u našoj zemlji.

Sveti Arhijerejski Sabor je sa zahvalnošću primio i odobrio stanovište Svetog Arhijerejskog Sinoda izraženo u prestavci Njegovom Visočanstvu Knezu Pavlu iz razloga što je naš celokupan narod i mišljenjem i raspoloženjem protivan inaugurisanoj politici i orijentaciji naše državne politike, koja je u protivnosti sa religioznim i etičnim našim shvatanjima, tradicijama, idealima nacionalnim ponosom i slavom, kao i u očiglednoj opreci sa svim zavetnim mislima, vekovnim amanetima njegove slavne prošlosti.

Sveti Arhijerejski Sabor je istovremeno stupio u prisnu vezu sa novoobrazovanom Kraljevskom vladom i pošto je doneo potrebne zaključke za svaku eventualnost završio je ovo svoje vanredno zasedanje dana 18. / 31. marta 1941.

U smislu donesenih Saborskih zaključaka, preporučeno je Preosvećenoj G. G. Eparhijskim Arhijerejima, da preduzmu potrebne mere, da ce narod obaveštava, jedinstvo i sloga u narodu održava, da ce red i poredak čuva i da ce jerarhija stavi u službu Kralja i Otadžbine.

U slučaju rata da Eparhijski Arhijereji do krajnjih granica mogućnosti ostanu u svojim Eparhijama i vrše svoje dužnosti i da ce u slučaju nevolje upravljaju po savesti.

Njegovoj Svetosti Gospodinu Patrijarhu i članovima Svetog Arhijerejskog Sinoda preporučeno je, ako do rata dođe da prema datim prilikama ostanu na svojim mestima i koliko je to moguće održavaju vezu sa Eparhijskim Arhijerejima.

Početak rata. Prvi vazdušni napad na Beograd

Dana 6. aprila 1941. po novom kalendaru otpočeo je rat. Izjutra toga dana oko 7 sati usledili su prvi napadaji neprijatelja iz vazduha na Beograd. Prve razorne bombe pale su u neposrednoj blizini desnog boka Patrijaršiskog dvora i to dve su bombe pale u portu Saborne crkve a treća je udarila pored desnog ugla stare kuće Ivana Pavlovića. To je bio prvi talas vazdušnog napadaja za kojim su sledili dalji redom i trajali sa prekidima ceo prvi dan. Dejstvo razornih bombi bilo je teško i nepodnošljivo. Zgrada Patrijaršije sem svojih donjih hodnika u koje su ce sklonili Njegova Svetost Gospodin Patrijarh, Preosvećeni Episkop niški Gospodin Jovan i Preosvećeni Vikarni Episkopi Arsenije i Valerijan kao i sva ostala bratija i osoblje, koje u zgradi stanuje, nije imala nikakvog naročito spremljenog skloništa.

Evakuacija Njegove Svetosti Patrijarha i osoblja Svetog Arhijerejskog Sinoda u manastir Rakovicu

Kada su oko 11 sati pre podne napadaji popustili Njegova Svetost Gospodin Patrijarh zajedno sa Preosvećenim Episkopom niškim Gospodinom Jovanom sklonio ce u manastir Rakovicu. Već sledeće noći između 6. i 7. aprila Njegova Svetost otputovala je iz manastira Rakovice u manastir Žiču – jer je prevladalo mišljenje da Njegova Svetost treba da sledi Kraljevsku vladu, a odavde u manastir Ostrog gde su ga nemačke vojne vlasti dana 25. aprila 1941. u 6 sati izjutra zatekle i lišile slobode …

Pošto su sednice Svetog Arhijerejskog Sinoda trajale sve do uoči samog bombardovanja Beograda, ostao je neizrađen posao ovih sednica da ce pokušalo odmah po povratku iz manastira Rakovice da ce sredi ovaj posao i nastavi koliko toliko normalan rad u kancelarijama. No kako su nemačke vojne vlasti već 23. aprila zauzele i samu zgradu Patrijaršije a osoblju kancelariskom kao i domaćima zabranile uopšte ulaz u zgradu, ostao je jedan deo posla nedovršen, a poslovna akta nesređena, onako kako ih je svaki pojedini činovnik, ne nadajući ce da bi vojska uopšte mogla i misliti na zauzimanje Patrijaršiskog dvora i kancelarija centralnih crkvenih vlasti, na svome kancelariskom stolu ostavio.

Na taj način prekinut je svaki rad u kancelarijama centralnih crkvenih nadleštava i svaka veza sa arhivama ovih nadleštava i tako ceo rad crkvenih centralnih i eparhiskih nadleštava u Beogradu onemogućen …

1. maja doveden je u Beograd Njegova Svetost Patrijarh i smešten u zatvoru bivšeg Okružnog suda za grad Beograd u Aleksandrovoj ulici br. 5 u ćeliji br. 12 gde je ostao sve do 5. maja 1941. godine.

G. G. vikarni Episkopi su odmah uspostavili vezu i sa komesarima ministarstava da bi omogućili funkcionisanje crkvenih nadleštava i izdejstvovali oslobođenje Njegove Svetosti Patrijarha. Uspeli su samo utoliko, da je Njegova Svetost Patrijarh iz sudskog zatvora premešten u manastir Rakovicu, dana 5. maja 1941. godine.

Dolazak u Beograd izbeglih srpskih arhijereja iz Stare Srbije – Makedonije

Dana 5. maja prispeo je u Beograd Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski Gospodin Josif, čija je eparhija okupirana od Bugara i koji je bio primoran da ce sa nje povuče.

Neposredno iza toga prispeo je u Beograd Preosvećeni Episkop zletovsko – strumički Gospodin Vikentije, koji je takođe zbog bugarske okupacije morao napustiti svoju Eparhiju. U to vreme doveden je u Beograd iz Zagrebačke tamnice i Visokopreosvećeni Mitropolit zagrebački Gospodin Dositej i, kako je u zagrebačkom zatvoru bio isprebijan, izbavljen je iz beogradskog zatvora i smešten odmah u Sanatorijum Živkovićev u Beogradu na lečenje^[1].

Prekid veza sa unutrašnjošću i razgraničenje naših pokrajina

Nemci su, zauzevši našu zemlju, razdelili ovu na šest okupacionih zona i to:

1) Srbija sa Banatom i jednim delom Slovenije podpala je pod nemačku okupacionu zonu;

2) Hrvatska sa Slavonijom, Sremom, Bosnom i Hercegovinom i jednim delom Dalmacije i Sandžaka podpala je pod novo osnovanu N. D. H.;

3) Baranja, Bačka i Međumurje podpale su pod mađarsku okupacionu zonu;

4) Južna Srbija sem zapadnog dela te pokrajine i jugoistočni deo Srbije podpali su pod Bugarsku okupacionu zonu;

5) Zapadni deo Srbije, Kosovo i Metohija podpao je pod Albansku vlast ali pod okupaciju Italijansku;

6) Crna Gora sa Sandžakom i Bokom, delom Dalmacije i jednim delom Slovenije podpale su pod okupacijsku zonu Italije.

Kako je svaka okupaciona zona za naše državljane bila neprolazna granica, onemogućen je bio svaki međusobni saobraćaj centralnih crkvenih vlasti sa onim eparhijama, koje su bile van Srbije kao nemačke okupacione zone, kao i među eparhijama koje su ce nalazile u raznim okupacionim zonama.

Na teritoriji Srbije nalazili su ce Preosvećeni G. G. Arhijereji: Žički Nikolaj, Timočki Emilijan, Niški Jovan, Braničevski Venijamin, Šabački Simeon i Banatski Damaskin. Izvan teritorije Srbije u svojim sedištima ostali su: Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije, dalmatinski Irinej i raško-prizrenski Serafim (pod italijanskom okupacijom), bački dr. Irinej (pod mađarskom vlašću) i zvorničko-tuzlanski Nektarije (pod hrvatskom vlašću), a Preosvećeni vikarni Episkop Sremski Valerijan pa lečenju u Splitu, gde je posle kraćeg vremena preminuo.

Čulo ce za Mitropolita dabrobosanskog, Njegovo Visokopreosveštenstvo Gospodina Petra, Episkopa gornjokarlovačkog Gospodina Savu i Episkopa zahumsko – hercegovačkog Gospodina Nikolaja, da su odmah po okupaciji stavljeni u internaciju.

Dana 15. maja 1941., prispeo je u Beograd zvaničnik Crkvenog suda Eparhije Banjalučke i doneo vest (vidi Sin. br. 47 iz 1941.) da je Preosvećeni Episkop banjalučki Platon dana 5. maja 1941. odveden od ustaša iz svoje rezidencije i ubijen i mrtvo telo njegovo pronađeno je 24. maja 1941. u reci Vrbanji na ušću u Vrbas a potom sahranjeno na vojničkom groblju u Banjaluci.

U inostranstvu Preosvećeni Episkop budimski Gospodin Georgije ostao je na svom mestu, dok ce za Preosvećenog Episkopa mukačevsko – prjaševskog Gospodina Vladimira čulo da je interniran od mađarskih vlasti.

Nastojanja da se Njegova Svetost Patrijarh pusti na slobodu

Još dok je trajala komesarska uprava insistirano je u više mahova preko komesara Ministarstva pravde da ce pitanje saziva Svetog Arhijerejskog Sinoda reši uz uslov da ce Njegova Svetost Patrijarh pusti na slobodu, ali ce u tome nije uspelo. Kada je septembra meseca 1941. godine obrazovana Srpska vlada na čelu sa generalom Milanom Nedićem, preduzimani su ponovni koraci da ce Njegova Svetost pusti i da mu ce omogući obavljanje njegovih crkvenih dužnosti kako bi ce omogućio pravilan i zakoniti kanonski život Srpske pravoslavne Crkve i njezinih najviših tela i vlasti. (V. br. 1992 / zap. 97 iz 1941. god).

Prilikom svakog ličnog susreta s Pretsednikom vlade ova je molba ponovljena. 29. aprila 1943. ponovo je moljen Pretsednik vlade da preduzme sve što mu je u moći da ce Njegova Svetost oslobodi i da mu ce omogući slobodno vršenje njegovih dužnosti (Br. 902 iz 1943.). Pretsednik vlade je na ovo 1. maja odgovorio: „Sa žaljenjem Bac izveštavam da mi je Vojni zapovednik g. general Bader prilikom poslednje intervencije napomenuo da ce molbama odnosno Njegove Svetosti više ne obraćam.“

25. maja iste godine šef nemačke policije sigurnosti izvestio je da je Njegova Svetost Patrijarh „u interesu njegove lične sigurnosti“ premešten iz manastira Rakovice u manastir Vojlovicu (Zap. br. 137 iz 1943.).

Između 1. jula i 28. septembra 1943. ponovo je dva puta moljeno da ce Njegova Svetost oslobodi. U toku zasedanja u septembru te godine svi članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda su posetili Pretsednika vlade i molili da ce ponovo zauzme da ce Njegova Svetost pusti.

Sva su ova zauzimanja ostala bez uspeha i Njegova Svetost Patrijarh je 14. septembra 1944. zajedno sa Njegovim Preosveštenstvom Episkopom žičkim Gospodinom Nikolajem sproveden u Nemačku.

Zatočenje Njegovog Preosveštenstva Episkopa žičkog gospodina Nikolaja

Iz izveštaja Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita skopskog Gospodina Josifa koji je pod 1) priložen ovom izveštaju vidi ce kako ce sa strane okupatorskih vlasti mislilo o ličnosti Njegovog Preosveštenstva Episkopa žičkog Gospodina Nikolaja. Tražilo ce, naime, da ce Preosvećeni Nikolaj sa svoga položaja uopšte ukloni.

Posledica toga bila je da je Preosvećeni Nikolaj sam molbom od 15. / 28. juna 1941. godine zamolio godišnje otsustvo i postavljenje zamenika. Za zamenika postavljen mu je Preosvećeni Episkop zletovsko-strumički Gospodin Vikentije (Br. 578 od 9. VII 1941.). Pošto ce prilike ni posle godinu dana nisu izmenile, rešenjem Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 2290 od 27. / 14. avgusta 1942. na molbu Preosvećenog Episkopa Nikolaja produženo mu je odsustvo na dalju godinu dana s tim da ga i dalje u dužnosti zamenjuje Preosvećeni Episkop zletovsko-strumički Gospodin Vikentije. Istom odlukom a no pristanku Preosvećenog Gospodina Vikentija, određeno je da i Preosvećeni Episkop mukačevsko-prjaševski Gospodin Vladimir koji je proteran iz svoje eparhije i nalazio ce u Beogradu vrši poverenu mu misiju u zapadnim krajevima žičke eparhije.

Preosvećeni Gospodin Nikolaj je boravio u svojoj eparhiji u manastiru Ljubostinji gde je bio pod stalnom pažnjom nemačke policije sve do 16. decembra 1942. god.

18. decembra 1942. kancelarija Svetog Arhijerejskog Sinoda je poverljivo izveštena da je Preosvećeni Episkop Gospodin Nikolaj 16. decembra od strane nemačke policije odveden iz manastira Ljubostinje i sproveden negde u okolinu Beograda. Po prijemu ove informacije Predsedništvo Svetog Arhijerejskog Sinoda je odmah uputilo akt Pretsedniku Srpske vlade i Ministru prosvete za intervenciju i proveru ove vesti. Njegovo Preosveštenstvo Episkop zvorničko-tuzlanski Gospodin Nektarije posetio je ovim povodom i lično Pretsednika Srpske vlade i Gospodina ministra prosvete. Saznalo ce da je Preosvećeni Nikolaj upućen u manastir Vojlovicu. Kratko vreme posle toga premeštena je i Njegova Svetost Gospodin Patrijarh iz manastira Rakovice u manastir Vojlovicu.

Sveti Arhijerejski Sinod je mogao samo ishoditi dozvolu da ce u interesu pristojnijeg smeštaja Njegove Svetosti Patrijarha i Njegovog Preosveštenstva Episkopa Gospodina Nikolaja prenesu izvesne stvari iz manastira Ljubostinje i Rakovice u Vojlovicu, i da im ce c vremena na vreme šalju paketi. Sve molbe za puštanje na slobodu Njegovog Preosveštenstva Episkopa Gospodina Nikolaja ostale su bez ikakvog dejstva kao i one za Njegovu Svetost.

14. septembra 1944. godine odveden je Preosvećeni Gospodin Nikolaj zajedno sa Njegovom Svetošću u Nemačku.

Isto tako Sveti Arhijerejski Sinod je sa najvećom brigom pratio sudbinu ostale Preosvećene Gospode Arhijereja, za koje ce čulo da su internirani ili ubijeni tražeći u prvi mah da ce oni na slobodu puste odnosno o poginulim da ce pruže što potpuniji podaci o njihovom stradanju.

Zatočenje i pogibija Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita dabrobosanskog Petra i Episkopa gornjokarlovačkog Save

Sveti Arhijerejski Sinod je prestavkom svojom br. 86 iz 1941. godine tražio od Komesarijata Ministarstva pravde, a potom i od Ministra pravde da ce putem nemačkih vojnih vlasti oslobode zatvora i internacije Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit dabrobosanski Gospodin Petar i Njegovo Preosveštenstvo Episkop gornjokarlovački Gospodin Sava.

20. septembra 1941. godine pod br. 2015 upućena je prestavka Feldkomandaturi br. 599 u Beograd kojom je takođe traženo da ce Mitropolit Petar i Episkop Sava puste iz internacije.

Pod br. 322 od 17. februara 1941. godine dostavljena je putem Predsedništva vlade pretstavka Svetog Arhijerejskog Sinoda zapovedniku Srbije radi obaveštenja o sudbini Visokopreosvećenog Mitropolita dabrobosanskog Gospodina Petra i Preosvećenog Episkopa gornjokarlovačkog Gospodina Save i o njihovom oslobođenju iz internacije ukoliko su još u životu. Istim aktom umoljeni su G. G. Ministar pravde i Ministar unutrašnjih poslova da ce zauzmu za što skorije izbavljenje pretstavnika Srpske Crkve.

Predsedništvo Ministarskog saveta OBr. 828 od 24. aprila 1942. godine odgovorilo je da je štab komandujućeg generala i Zapovednika u Srbiji saopštio da ce na osnovu izveštaja ustaške nadzorne službe Mitropolit Petar i Episkop Sava ne nalaze ni u jednom od koncentracionih i radnih logora u Hrvatskoj i da ce drugi podaci o njihovom boravku nisu mogli utvrditi.

Sveti Arhijerejski Sinod ce i posle toga u više mahova interesovao za njihovu sudbinu ali bez ikakvog uspeha (VBr. 322, 1759 i Pov. br. 425 iz 1942. godine).

Polovina prinadležnosti Episkopa Save u iznosu od 3.500.- dinara mesečno isplaćivana je redovno njegovoj majci Latinki Trlajić do njene smrti. (V. Zap. br. 254 iz 1942.).

Prema naknadnim izveštajima saznalo ce da su 12. maja 1941. godine došli ustaški policijski agenti u Mitropoliju u Sarajevu i odveli Mitropolita Petra u „ravnateljstvo“. Mitropolita su potom bez ikakvog saslušanja odveli u opšti zatvor „Beledija“ koji je tih dana bio prepun Srba. Posle četiri dana odveden je Mitropolit u zatvor zagrebačke policije u Petrinjskoj ulici. Tu su ga fotografisali, uzeli mu otiske prstiju i u kartoteci dobio br. 29781. Odatle je odveden u Kerestinac kod Zagreba. U Kerestincu je obrijan, skinuta mu je mantija i tu je strašno mučen. Odatle je odveden u Koprivnicu a posle toga u Gospić ili Jasenovac. Po Svedočanstvu Jove Furtule i Jove Lubure iz sarajevskog sreza Mitropolit je ubijen u Jasenovcu i bačen u užarenu peć za pečenje cigle (Podaci komisije za prikupljanje podataka o stradanju Srba).

Prema naknadnim izveštajima ustaše su uhapsile Njegovo Preosveštenstvo Episkopa Savu 17. jula 1941. godine pred veče i odmah ga vezanog odvele iz njegove rezidencije u kuću ustaše Josipa Tomljevića u Plaškome. Tu je Episkop tučen i maltretiran dok je na gramofonu, ponetom iz episkopskog dvora, bila navijena ploča i neprestano ce sviralo: Jelici vo Hrista. …. 19. jula Episkop je sa još trojicom sveštenika i 11 mirjana vezan odveden na željezničku stanicu u Plaškom. Voz koji polazi iz Plaškoga za Gospić u 11 uveče došao je tek sutradan u 5 časova izjutra. Dotle je Episkop bio neprestano vezan u lance pred ulazom u tamnicu. 20. jula pred veče Episkop je sa gore pomenutim ljudima – vezani sve dva i dva – doveden u kazneni zatvor u Gospiću. 8. avgusta viđen je Episkop u dvorištu kaznenog zavoda u Gospiću gde su ga ustaše postavile na kišu. Episkop je i tu torturu mirno i stojički podnosio. Nekoliko dana kasnije – neustanovljenog dana – izvučeno je iz kaznenog zavoda 2.000 Srba i vezani su žicom dva i dva. Među njima je bio i Episkop Sava. Svi su ovi ljudi odvedeni iz Gospića putem prema Velebitu. Odatle ce Episkopu Savi gubi svaki trag. Prema tvrđenju nekih italijanskih novinara, u Velebitu je u avgustu ubijeno oko 8.000 Srba. Verovatno je da je među njima stradao i Episkop Sava, jer mu sve do danas nikakvog daljeg traga nema.

Pogibija Preosvećenog Episkopa banjalučkog

Njegovo Preosveštenstvo Episkopa Platona je rat zatekao u Banja Luci. Odmah posle proglašenja NDH i dolaska stožernika i poverenika za Vrbasku banovinu Dr. Viktora Gutića, Episkop Platon je dobio jedan akt (Kab. br. 529) od 27. travnja 1941. godine sledeće sadržine: „Dostavlja ce u prepisu dekret sa željom i preporukom da Gosp. protu Mačkića Dušana postavite Vašim Arhijerejskim zamenikom. Uz taj akt priložen je i ovaj dekret: „Dekret kojim postavljam protu Dušana Mačkića, paroha i arhijerejskog namesnika, za poverenika ispred hrvatske državne vlasti u poslovima banjalučke eparhije, koja će eparhija odlaskom episkopa Platona kao poreklom Srbijanca ostati upražnjena.“ Odgovarajući na prednji akt Njegovo Preosveštenstvo Episkop Platon je između ostalog napisao: „Čast mi je saopštiti stožeru da pomenutog njegovog predloga ne mogu prihvatiti, i to iz ovih razloga: „Ja sam kanonski i zakonito od nadležnih vlasti postavljen za Episkopa banjalučkog i kao takav obavezao ce pred Bogom, Crkvom i narodom da ću voditi brigu o svojoj duhovnoj pastvi, istrajno i postojano, bez obzira na ma kakve prilike i događaje, vežući nerazdvojeno život i sudbinu svoju sa životom i sudbinom svoga duhovnog stada i ostajući u sredini njegovoj na duhovnoj straži za sve vreme dokle me Gospod u životu podrži, ostajući uz svoje stado kao „pastir dobri, koji dušu svoju polaže za ovce svoje“. Na to sam ce zavetovao i zakleo primajući episkopski čin i preuzimajući pod svoju upravu eparhiju banjalučku, i toj svojoj zakletvi ostajem veran i nepokolebljivo dosledan, dokle god mi bude moguće da samostalno odlučujem o svome držanju i da dajem izraza svojoj volji. Ako bi me gruba sila, protiv koje sam nemoćan, ipak rastavila od moje pastve i uklonila me s područja poverene mi eparhije, tada bih po ustavu Srpske pravoslavne Crkve, zamolio jednog od susednih arhijereja (sarajevskog ili tuzlanskog) da me za vreme moga otsutstvovanja zastupa u vršenju strogo episkopskih poslova u eparhiji banjalučkoj, a za ostale poslove ovlastio bih svoga zakonito postavljenog arhijerejskog zamenika i Crkveni sud, koji mi i sada u velikoj meri pomažu u obavljanju tih poslova.

To je kanonski i ustavni red i propis koji važi za Srpsku pravoslavnu Crkvu i po kome samo oni organi koje ustav te Crkve predviđa mogu da vrše neku vlast crkvi, a nikako i kakvi drugi organi kojih ustav ne poznaje. Takvih nezakonitih i spolja nametnutih organa, u to sam najtvrđe ubeđen, ne bi priznavao ni narod ni sveštenstvo, niti bi takav organ, ako bi bio u svešteničkom činu, mogao i dalje ostati sveštenikom Pravoslavne Crkve. Toliko sam sa svoje strane smatrao nužnim da uzvratim kao odgovor na napred spomenuti akt toga stožera. – Episkop banjalučki Platon.

Prednje saopštavamo pravoslavnom narodu i sveštenstvu radi znanja i upravljanja.

Episkop banjalučki Platon, s. r.“

Posle ovog odgovora Episkopa Platona u ponedeljak, 5. maja 1941. godine u 3 časa u jutro, došli su agenti banjalučke ustaške policije u episkopski dvor, i naredili Episkopu da pođe s njima u ustaški stožer. Vladika Platon kad je doveden u stožer zatekao je tamo protu i arhijerejskog namesnika u Bosanskoj Gradiški Dušana Subotića, koji je već od ranije bio zatvoren u banjalučkoj Crnoj Kući – Kastelu. Istoga dana su vladiku i protu strpali u automobil i odveli u pravcu Kotor varoši. Na petom šestom kilometru od Banja Luke, izveli su obojicu iz automobila ubili ih na obali reke Vrbanje i bacili u vodu. To ce desilo sve pre svitanja. Ubistvo je izvršio Asim Đelić. Vladičin leš pronađen je tek 23. maja 1941. godine. Toga dana pronela ce vest po Banja Luci, da je Vrbas izbacio jedan leš u selu Kumsalima poviše trapiske ćuprije (ili u blizini pilane Bosna Boa), i da je to leš vladike Platona. Leš je prenesen u mrtvačnicu, gde su leš videli neki ljudi, koji su vladiku poznavali dobro i svi tvrde da je to zaista bio vladičin leš. Na lešu su ce videli tragovi tri metka: jedan u potiljak, drugi u slepoočnicu a treći u leđa. Na nogama su mu bile cipele sa gumiplastikom. (Episkop Platon je uvek nosio takve cipele.) Od odeće bilo je na njemu samo donje rublje i oko pojasa kožni kajiš. Polovinu brade i lica nije imao a druga polovina ce još držala. Sahranjen je od strane vlasti tajno, bez svedoka na vojničkom groblju 24. maja 1941. godine. Žezal – štap vladike Platona nađen je u Vrbasu vrlo daleko od mesta ubistva, čak u srezu prnjavorskom oko 35 kilometara daleko. Iz vode su ga izvadili ribari i predali jednom seljaku iz sela Milosavci, srez prnjavorski.

Pogibija Episkopa Češkomoravskog Gorazda

Prema pisanju dnevne štampe njegovo Preosveštenstvo Episkop Češkomoravski Gospodin Gorazd streljan je dana 4. septembra 1942. od Nemaca, pošto je bio optužen da je sa svojim sveštenicima učestvovao u skrivanju ubica SS obergrupenfirera Hajdriha. Sveti Arhijerejski Sinod je u svoje vreme pokušavao, da o tome dobije i zvaničnu potvrdu od nemačkih vlasti, ali o tom nije dobio nikad nikakvog odgovora. Posle oslobođenja ova je vest u celosti potvrđena, kako je to u odnosnom delu ovoga izveštaja o Češkomoravskoj eparhiji i izneseno.

Stradanje našeg naroda u Hrvatskoj

Prema napred utvrđenom sporazumu sa neprijateljem hrvatski elemenat uspeo je da na osnovu prethodno u tančinama izrađenog vojničkog i političkog plana izazove 1941. godine dezorganizaciju celokupnog jugoslovenskog vojničkog aparata i time Jugoslovensku vojsku onesposobi i za svaku ozbiljniju odbranbenu akciju. Raspad u vojsci ubrzan istovremenom vojnom akcijom sa svih granica (Nemačka, Italija, Mađarska i Bugarska) i istovremenim protivdržavnim unutarnjim akcijama Hrvata, te nemačkog i mađarskog i albanskog stanovništva imao je kao neminovnu posledicu s jedne strane potpuni slom u centralnim funkcijama Jugoslovenskog državnog organizma, a c druge strane omogućio je i teritorijalno izdvajanje severozapadnih oblasti iz matične teritorije Jugoslavije i faktično konstituisanje ovih oblasti kao samostalne nezavisne države Hrvatske, diplomatski priznate od strane Nemačke, Italije i njihovih manjih saveznika. Osnovna tačka unutarnjeg političkog programa novostvorene države bila je integralno eliminisanje sa njene teritorije pravoslavnog srpskog elementa, kojije ovde pretstavljao respektabilnu manjinu 2,403.998 duša prema ukupnom broju srpskog stanovništva od oko 7,000.000. Sama hrvatska država postavila je u tu ovrhu javno formulisani cilj da jedan deo Srba poubija, drugi protera s one strane Drine u Srbiju a preostali deo pokatoliči. Kako su za postignuće ovog političkog cilja redovna administrativna sretstva bila neefikasna, hrvatska državna vlast je odmah u prvim mesecima svoga postojanja pristupila primeni serije najoštrijih, najnasilnijih i najsvirepijih prinudnih mera, koje po svojoj rafiniranosti pretstavljaju u istoriji sveta do sada neviđeni tehnički do najsitnijih pojedinosti izrađeni sistem nasilničke politike protiv srpskog življa, koji je svojim petstoletnim s neizmernim ljudskim i materijalnim žrtvama skopčanim radom u korist samih tih oblasti stekao za ove neospornih, neprelaznih zasluga kako na polju narodne odbrane tako i u oblasti unutarnje političke, privredne i kulturne delatnosti. Izgleda, da ce kod Hrvata stvorila bila ideja da totalno uklanjanje srpskog elementa sa Hrvatske državne teritorije čini bitni preduslov za nacionalnu bezbednost Hrvata, koji u okviru svog životnog prostora ne mogu dozvoliti postojanje i jednog pravoslavnog Srbina.

U izvršenju svog antisrpskog programa hrvatska državna vlast, u najtešnjoj saradnji sa svojim telohraniteljima ustašama, uz aktivnu potporu rimokatoličke crkve i jednog dobrog dela hrvatskog stanovništva a uz prećutno odobravanje ostalog dela pristupila je putem ustaša masovno zverskom ubijanju pravoslavnih Srba, bilo odmah, bilo posle kpaćeg ili dužeg boravka u koncentracionim logorima, u kojima je zbog potpuno antihigijenskih prilika velika masa pravoslavnih Srba stradala. Masovnim ubijanjima prethodila su raznovrsna najvarvarskija mučenja, kakvih Srbi u svojoj istoriji nikada ni od najsvirepijeg neprijatelja pretrpeli nisu. Broj ljudskih žrtava, koje ce nisu ograničavale na pol i uzrast, obuhvata sve društvene slojeve i sve kategorije poziva, prethodno je procenjen na oko 800.000 lica. Među stradalnicima nalaze ce Mitropolit dabrobosanski Petar, Episkop banjalučki Platon i gornjokarlovački Sava sa preko 170 sveštenih lica. Sva imovina ovih lica kako pokretna i nepokretna tako i vrednosni papiri i razna potraživanja konfiskovana su u korist hrvatske države, a porodice njihove, ukoliko su bile ostavljene u životu, ostale su bez igde ičega. Priličan broj Srba – oko 300.000 bio je ili od ustaša i državnih vlasti hrvatskih sa teritorije proteran ili je, hoteći izbeći nasiljima sam dobrovoljno napustio hrvatsku teritoriju, i našao u Srbiji utočište.

U ovom generalnom proganjanju pravoslavnog srpskog stanovništva isticali su ce u pojedinim mestima bilo kao organizatori bilo kao neposredni izvršioci najsvirepijih zločinstava katolički parohiski sveštenici i kaluđeri i kaluđerice (većina Franjevci).

Glavni udar ove na rimokatoličku crkvu oslonjene protivu srpske akcije vlasti NDH kao što ce već iz velikog broja ubijenih (preko 170), proteranih i izbeglih bez monaha: 599 sveštenika lako daje zaključiti, bio je uperen protiv same Srpske pravoslavne Crkve i njene organizacije. Ubijanjem sveštenstva, rušenjem i pljačkanjem katedralnih, gradskih, manastirskih, seoskih sv. hramova te episkopskih rezidencija, zgrada u kolima su ce nalazile eparhijske crkvene ustanove, parohiskih domova, crkveno – opštinskih zgrada, manastirskih konaka, crkvenih riznica, arhiva i biblioteka pa i najtežim aktima skrnavljenja naših svetinja, išlo ce očigledno za tim, da ce onemogući ovaka egzistencija i funkcionisanje eparhijskih i lokalnih crkvenih vlasti na teritoriji novostvorene Hrvatske države, a omogući akcija na katoličenju i unijaćenju pravoslavnih Srba. Hrvatska, Slavonija, Srem, Dalmacija, Bosna i Hercegovina sa osam srpskih pravoslavnih eparhija, 872 srpskih pravoslavnih parohija i 812 srpskih pravoslavnih crkvenih opština. Da je ovako planski smišljena i sistematski sprovođena akcija protiv srpske pravoslavne Crkve i naroda bila bazirana na prethodnom sporazumu sa rimskom kurijom izlazi jasno iz jednog akta Kongregacije za Istočnu crkvu u Rimu od 17. jula 1941. godine upućenog zagrebačkom nadbiskupu, kao pretsedniku konferencije hrvatskih biskupa. Ovaj akt sadrži naime po stav Vatikana veoma karakteristične pasuse kao na pr. da u Rimu očekuju velike uspehe, „na obraćanju neujedinjenih (tj. pravoslavnih Srba u Hrvatskoj) u pokornost papi“, da je zahvalna zagrebačkom nadbiskupu na uspesima u dosadašnjoj njegovoj akciji na pokatoličavanju Srba, potstičući ujedno njega i područne mu biskupe da nastave svoj rad u započetom pravcu za pravilan razvoj katolicizma „pošto sada postoje tolike nade za o6paćanje nesjedinjenih.“ Ovaj akt sastavljen je u Rimu uskoro posle posete poglavnika Hrvatske države dr. Ante Pavelića kod rimskog pape, u doba, kada su i srpski narod i srpska pravoslavna Crkva bili stavljeni van zakona a nesumnjivo je proistekao kao logična posledica te posete i prilikom iste posete podnesenog papi iscrpnog izveštaja o unutrašnjim prilikama u Hrvatskoj državi te o smernicama hrvatske unutrašnje politike u sadašnjosti i budućnosti. Uskoro posle ovoga rasturen je među pravoslavne Srbe u Slavoniji i Sremu jedan u „Biskupskoj tiskari“ u Đakovu štampani letak. U njemu stoji da po Hristovu naređenju treba da bude jedno stado i jedan pastir i da shodno tome treba sprovesti u Nezavisnoj Hrvatskoj Državi crkveno jedinstvo putem ponovnog sjedinjenja svih pravoslavnih sa rimokatoličkom crkvom s tim, da je rimokatolički biskup u Đakovu već hiljade pravoslavnih primio u krilo rimokatoličke crkve. Ovaj letak ističe i to da će pravoslavni Srbi jedino na ovaj način „moći ostati u svojim domovima“, i „dalje neće biti proganjani i ubijani, i osiguraće spas svojih duša. U vezi sa ovim obavljena je svestrana akcija na pokatoličavanju pravoslavnih Srba koja je imala za posledicu prelaz oko 240.000 pravoslavnih Srba u rimokatoličku veru.

Ilegalna Hrvatska vlada nije ce, međutim, s ovim zadovoljila. – Izvršivši zadatak da prema svom programu jednu trećinu Srba poubija, jedan deo – iako ne celu trećinu – primora na odlazak preko Drine u Srbiju, a jedan pokatoliči i pounijati, bio joj je, kada joj nije uspela konverzija cele jedne trećine, preostao još jedan zadatak, da ostatak pravoslavnih Srba postepeno liši njegovog narodnog obeležja stvaranjem nove pravoslavne avtokefalne crkve isključivo hrvatskog karaktera.

Osnivanje komisije za prikupljanje podataka o stradanju Srba

Izbeglice koje su pristizale iz pojedinih krajeva van Srbije donosili su vesti o strahotama koje ce vrše nad srpskim narodom u tim krajevima neverovatne vesti i opise najstrašnijih krvološtava i nasilja. To su bili očevidci svega toga i verodostojni svedoci, koji su sretno izbegli i prelazom u Srbiju spasli živote svoje.

Kancelarija Svetog Arhijerejskog Sinoda bila je upućena, da od svakog onoga sveštenika koji je izbegao pribavi izveštaj o svima događajima koji je pre izbeglištva preživeo i pod kakvim okolnostima je izbegao. Svaki pojedinac imao je svoju istoriju. To je bio jedini način na koji je Sveti Arhijerejski Sinod i celo naše srpsko društvo bilo obaveštavano o prilikama i događajima u krajevima van Srbije. Ovim izveštajima sveštenika, a posle i svih drugih Srba izbeglica poklanjala ce najveća pažnja, da bi ce iz opšteg prikazivanja događaja stvorila prava slika tamošnjeg stanja. Materijal je taj bio toliki da ga kancelarija sama nije mogla savladati niti ga sređivati iako kako bi to trebalo, da on posluži danas sutra kao najbolje svedočanstvo svega onoga što ce odigralo. Stoga je Sveti Arhijerejski Sinod da bi ce što potpunije prikupio i sredio ogromni materijal o progonu i stradanju Srba, obrazovao 1941. godine naročitu komisiju sa zadatkom da prikuplja građu o stradanjima Srpske pravoslavne Crkve Srpskog naroda u oblastima Jugoslavije koje su ostale izvan teritorije Srbije i Banata. U komisiju su ušli: Njegovo Preosveštenstvo episkop zvorničkotuzlanski Gospodin Nektarije, kao pretsednik, zatim dr. Milenko Filipović i dr. Pero Slijepčević, prof. Univerziteta. Kao tehničko osoblje dodeljeni su komisiji: Bogoljub Ćirković, profesor bogoslovije, Žarko Popović, sekretar Crkvenog suda iz Sarajeva, Pero Jovanović, pripravnik Crkvenog suda iz Tuzle, Dr. Ljubomir Durković, honorarni činovnik pri kabinetu Njegove Svetosti Patrijarha i Milan Komlenić, daktilograf Crkvenog suda iz Pakraca. Pored njih Ministarstvo prosvete dodelilo je kasnije ovoj komisiji na rad Svetozara Dušanića, profesora – katihetu.

Tehničkim radom upravljao je dr. Milenko Filipović.

Komisija je prikupila sve izjave što su ih prema uputstvima koje je izradila komisija, dali izbegli sveštenici i drugi crkveni službenici koji su izbegli u Srbiju. Na taj su način prikupljena 4.504 izveštaja.

Pri Pretsedništvu srpske vlade osnovan je poseban Komesarijat za prihvatanje izbeglica. Svako izbeglo lice moralo ce prijaviti ovom izbegličkom komesarijatu, gde je upisano i gde je dobilo prvu pomoć i odakle mu je određeno boravište u Srbiji ili mu je dato neko zaposlenje. I ova komisija prilikom prijave izbeglog lica saslušavala je u detalje svako lice o svemu što je ono znalo, čulo i videlo šta ce događa u NDH, odnosno u onom kraju odakle je izbeglo. Kancelarija Svetog Arhijerejskog Sinoda stupila je u najbliži kontakt sa ovim izbegličkim komesarijatom, pa je po jedan prepis ovih izveštaja koje je prikupila Sinodska komisija ustupljen je komesarijatu za izbeglice, a komisija je od Komesarijata dobila 3.032 prepisa zapisnika o saslušanju izbeglica koji su u komesarijatu sastavljeni.

Na taj način, komisija je dobila:

Sav taj ogromni materijal je prvo prepisan na mašini, pa su onda svi izveštaji sređeni po eparhijama i srezovima, tako da to sada pretstavlja dobro uređenu arhivu od velike vrednosti i značaja.

Da bi sabrana građa bila što preglednija i da bi ce lako moglo u svaki čas upotrebiti i što potpunije iskoristiti pristupilo ce izradi dveju kartoteka. Prva je kartoteka svih ličnosti koje ce u izveštajima spominju. Druga je kartoteka po sadržini i to ce uređuje po srezovima i predmetima. Potpuno je u ovoj kartoteci obrađeno 35 srezova i to: bosansko – novski, prnjavorski, kotorvaroški, žepački, zenički, travnički, bugojanski, fojnički, konjički, fočanski, nevesinjski, gatački, ljubinski, bilećki, trebinjski, dubrovački, čajnički, tuzlanski, brčanski, bijeljinski, kladanjski, gračački, gračanički, derventski, zvornički, srebrenički, vlasenički, dobojski, teslićki, tešanjski, maglajski, prilepski, bitoljski, ohridski, i prespanski, a ostali srezovi još su u radu.

Na osnovu ovog materijala koji je komisija sakupila Sveti Arhijerejski Sinod je izradio jedan opširan opis događaja o progonima i stradanju srpskog naroda i to I deo: zverstva nad Srbima u Nezavisnoj državi Hrvatskoj od strane ustaškog režima 1941. / 1942. i II deo: Zverstva Arbanasa izvršena nad Srbima Kosova i Metohije u ovom ratu.

Ovaj opis u oba dela prilaže ce kao poseban prilog ovome izveštaju / pod br. 2.

Na osnovu ovih izveštaja kao i kasnijih izveštaja pojedinih Eparhijskih crkvenih sudova, a i po dostavljenom usmenom kazivanju sređena je i kartoteka izginulih sveštenika uz opis kod svakog sveštenika na koji je način i od koga ubijen. Od početka rata pa do oslobođenja tj. do 9. maja 1945. godine poginulo je 544 srpskih pravoslavnih sveštenika. Broj izginulih sveštenika po parohijama iznosi:

Od 9. maja 1945. godine

REKAPITULACIJA

PREGLED POBIJENOG SVEŠTENSTVA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U VREMENU 1941-1945 GODINE

Zbrinjavanje izbeglica sveštenika i crkvenih službenika

Srbija i ako sama okupirana od neprijatelja i ako sama razapeta na najteže muke postala je ipak zbeg celokupnog našeg srpskog naroda i sveštenstva, koje je izbeglo ili proterano sa drugih oblasti. Odmah po državnom slomu prvo su Mađari proterali iz Bačke sveštenike koji nisu bili domoroci. Zatim su Bugari proterali iz Južne Srbije sve sveštenstvo koje nije na onoj teritoriji rođeno, a tako isto i ono koje je tamo rođeno ali bilo srpski nastrojeno. U Hrvatskoj su sveštenici prvo vreme ubijani i gonjeni, a kasnije su s malim izuzetkom svi pozatvarani i proterani u Srbiju, pošto im je prethodno imovina oduzeta u korist države.

Po podacima kojima raspolaže Sveti Arhijerejski Sinod na teritoriji Srbije i Banata nalazilo ce 589 izbeglih i proteranih parohiskih sveštenika i to iz eparhije:

Svi proterani i izbegli parohiski sveštenici raspoređeni su na upražnjene parohije, u bolnice, za pomoćnike arhijerejskim namesnicima, starešinama crkava i parosima a naročito obolelim parosima i to u eparhiju:

Odnos Srpske Pravoslavne Crkve, prema okupatorskim i posebno državnim srpskim vlastima

Nemci su dobro poznavali istoriski značaj Srpske pravoslavne Crkve i odanost Srpskog naroda prema svojoj crkvi i njezinim pretstavnicima. Oni su smatrali da su Srpska pravoslavna Crkva i njezini pretstavnici bili glavni saradnici u izvođenju t.zv. puča 27. marta 1941. godine pa su za vreme čitave okupacije prema Srpskoj pravoslavnoj Crkvi i njezinim pretstavnicima tako i postupali, po metodama totalitarnog rata u kome su svi međunarodni propisi o zaštiti neboračkog stanovništva bili potpuno i zločinački ignorisani…

Zauzevši zgradu Srpske Patrijaršije oni su hteli da unište i onemoguće i centralnu vlast Srpske pravoslavne Crkve. Zgrada Patrijaršije je pretvorena u vojničku kasarnu a sav nameštaj, biblioteka, gotov novac, dragocenosti potpuno su opljačkani a delom i arhive uništene, računajući da o tome nikad nikom računa polagati neće. Kako su vršene pljačke i uništavanje crkvenih ustanova i crkvene imovine tako je to činjeno i sa ostalom našom državnom imovinom i imovinom privatnika.

Prvi susreti sa okupatorskim vlastima, koje su kasnije sem uspostavljanja naše domaće državne uprave, obrazovali svoju civilnu upravu, kao i prvi odnosi sa našim domaćim državnim vlastima izneseni su u uvodnom delu ovoga izveštaja, a potanko u priloženom napred izveštaju Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita skopskog Gospodina Josifa (vidi prilog br. 1).

Posle formiranja sviju ovih vlasti Crkva je radi regulisanja svojih materijalnih primanja od države bila upućena na najbliži kontakt sa našim državnim vlastima. Kako su pak naše državne vlasti izlazile u tom pogledu i po svojim mogućnostima skoro u najvećoj meri u susret, Crkva se osećala s te bar strane u jednu ruku od domaćih državnih vlasti zaštićena sve dotle dok ce nije pokušalo, da ce i Crkva uvuče u profanu političku borbu, kojom je dirigovao okupator u smislu svojih okupatorskih: ratnih i opštih političkih ciljeva.

Pritisak na Crkvu da se umeša u političku borbu i ignorisanje Crkve i njezine autonomije

U toku okupacije činjen je na Sveti Arhijerejski Sinod, veliki pritisak da ce Crkva aktivno angažuje u političkoj borbi. Na ovome ce najviše insistiralo naročito od kada su poslovi verske uprave prešli iz nadležnosti Ministarstva pravde u nadležnost Ministarstva Prosvete. Ministar prosvete je naročito zahtevao da sveštenstvo „svuda i svakom prilikom sa predikaonice i inače“ govori u intencijama vlade. Niži organi upravnih vlasti su u insistiranju da ce Crkva angažuje u političkoj borbi išli još i dalje. Jedan je okružni načelnik na primer, odredio bio Arhijerejskom namesniku u tom mestu raspored propovedanja, teme propovedanja i čak cenzurisanje propovedi.

Sveti Arhijerejski Sinod je povodom toga morao oštro protestvovati i tražiti da ce državne vlasti ne mešaju u pitanje unutrašnjeg crkvenog života (Zap. br. 24 iz 1942.).

Njegovo Preosveštenstvo Episkop niški Gospodin Jovan zvat je u toku septembra 1942. u Gestapo u Nišu gde je od njega zahtevano da naredi sveštenstvu da u svojim besedama povede akciju protiv grupa otpora. Tim povodom umoljena je vlada za dejstvo da nemačke vlasti ne opšte neposredno s pojedinim G. G. eparhijskim Arhijerejima već preko Svetog Arhijerejskog Sinoda (Zap. br. 420 iz 1942)^[7].

Na sastanku pak 20. oktobra 1941., koji je upriličen inicijativom generala Nedića, i na njegov usmeni poziv a na kome su uzeli učešća osmorica naših Arhijereja, đeneral Nedić je izjavio da je okupator nezadovoljan stavom naše crkve i da ona stoji po strani događaja i ne poduzima ozbiljne korake da ce odupre boljševizaciji našega sveta i apelirao je na Episkopat da njega i njegovu Vladu pomogne u gonjenju komunista, partizana i pljačkaša. Stav crkve da nije jasan da ce crkva kamuflira i donekle zauzima dvosmislen stav i da ce želi jasan stav Crkve u svetu. U ime Episkopata Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski G. Josif izložio je u prvom redu jevanđelski stav crkve, da u držanju crkve nema nikakve dvosmislenosti, da ce crkva ne može upuštati ni u kakve političke kombinacije, ona ne želi nikakva nasilja, nego postepeno vaspitavanje čoveka. Crkva ima za to svoj jevanđelski način, ona ima apostolske i svetosavske metode kojima to postizava. Ona kao majka srpske pravoslavne dece ne može i ne sme reći: Ovaj mi sin ne valja, vi ga ubijte. Nemci nemaju prava tražiti od vaše Srpske pravoslavne Crkve ono što nisu dobili ni od svoje katoličke i protestantske crkve itd. Detaljan tok ove diskusije, koja je suzbila ona tendenciozna nastojanja đenerala Nedića da Crkvu uvuče u svoju politiku prilažemo u prepisu prilog III kao Zabeleška Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita skopskog Gospodina Josifa „Nešto o đeneralu Milanu Nediću, kao pretsedniku „Vlade narodnog spasa“ u doba okupacije.“

Još ranije od ovoga slučaja a u mesecu avgustu 1941. „Vlada narodnog spasa“ tražila je da srpski Episkopat potpiše jedan javni apel na narod u kome ce po diktatu okupatora napadaju komunisti i partizani, naročito je na tome nastojao komesar Prosvete Jonić, koji je posle postao ministar prosvete. U ovom svojstvu nastojao je on da ce on nametne za diktatora crkve. Podržavanjem subverzivnih elemenata protiv crkve i episkopata, proturajući vesti o zbacivanju Patrijarha i pojedinih Episkopa, podmećanjem raznih intriga, pregleda centralne crkvene kase i računovodstva, pretnjom postavljanjem posebnog komesara u crkvenoj upravi on je ovakvim radom svojim za celo vreme svoga ministrovanja nanosio teške nevolje i brige našoj crkvi. Pod parolom „tako Nemci hoće“, a kojoj je paroli on verno služio nastojao je on da razdvoji Srpski Episkopat, nudeći pojedincima i položaj Patrijarha Srpske pravoslavne Crkve, drugima je poručivao, da dvojica naših Episkopa treba da odu u Zagreb i prime ce vođstva „Hrvatske pravoslavne crkve“. Sva srestva kojima ce Ministar Jonić služio prema Episkopatu Srpske pravoslavne Crkve izložena su u zabeleškama Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita skopskog Gospodina Josifa pod naslovom „Nešto o našim ljudima u doba okupacije – o Veliboru Joniću, profesoru komesaru i ministru pod okupacijom, koje ce u prepisu prilažu. (Prilog br. 4.)

Upravne vlasti su i dalje naređivale parohijskim sveštenicima da drže govore, predavanja na zborovima i drugim skupovima (br. 398, 562/zap. 66 iz 1943.). U jednome je mestu, šta više komandir dobrovoljačkog korpusa naredio da ce ne isplaćuju prinadležnosti dvojici sveštenika koji u ovome nisu bili osobito revnosni (Zap. br 159/br. 1276/43.).

Ministar prosvete je, isto tako i dalje na upadljiv i neuobičajen način „vodio nadzor“ nad crkvom, upućivao poučna akta Svetom Arhijerejskom Sinodu, i šta više, tražio od Glavne kontrole pregled Centralne kase Srpske pravoslavne Crkve (Zap. br 7 iz 1943.). Komisija je izvršila pregled i podnela Glavnoj kontroli povoljan izveštaj o nađenom stanju (Pov br. 2/zap. 55 iz 1943.).

Uopšte, Ministar prosvete je zauzimao prema crkvi takav stav da je Sveti Arhijerejski Sinod u više mahova morao najodlučnije negodovati (V. akt Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 343, 509/zap. 24 iz 1942, i br. 1457 iz 1944. / zap. 359 iz 1942.).

Pored toga, Ministarstvo je donosilo uredbe koje ce tiču Crkve, ne konsultujući uopšte Crkvu.

Tako je osnovan Centralni zavod za čuvanje starina i doneta Uredba o zaštiti starina bez dogovora sa Crkvom, iako najveći broj starina pretstavljaju baš crkveni objekti. Centralni zavod za čuvanje starina stavio je pod zaštitu 48 manastira iz raznih eparhija i upisao ove zaštite u intabulacione knjige kao realan teret s tim da uprave manastira mogu ovim raspolagati samo uz ograničenja iz Uredbe o čuvanju starina. Pošto ce pri tom uopšte nije vodilo računa o autonomnim pravima crkve i o tome da su osvećene stvari isključivo njezino vlasništvo i da njima ne može raspolagati ni u kom pogledu niko sem crkvenih vlasti Sveti Arhijerejski Sinod je i protiv ovog uložio protest kod Predsedništva vlade i Ministarstva prosvete i vora (Zap. br. 370 iz 1943.).

Isto tako je 10. decembra 1943. obnarodovana Uredba o teološkom pravoslavnom fakultetu Univerziteta u Beogradu, koja je doneta bez znanja i saradnje crkve, protiv čega je Sveti Arhijerejski Sinod takođe morao protestovati (Zap. br. 483 iz 1943.), jer su ovom uredbom potpuno ignorisana prava crkve zagarantovana joj čl. 18 Zakona o Srpskoj pravoslavnoj Crkvi.

Kontrola rada Svetog Arhijerejskog Sinoda i cenzura

Nemačka tajna policija – Gestapo – stalno je kontrolisala rad Svetog Arhijerejskog Sinoda i zahtevala da ce zapisnici Sinodski, odmah po održanim sednicama dostavljaju u jednom primerku tajnoj policiji. Nije bilo slučaja da je tajna policija činila kakve primedbe na rad i pojedine odluke Sinoda. Ali obzirom na izvesne stvari o kojima je Sveti Arhijerejski Sinod morao raspravljati i donositi odluke za koje nije bilo poželjno da ih nemačka policija zna, Sveti Arhijerejski Sinod je držao posebne sednice, a prikazivao je tajnoj nemačkoj policiji druge zapisnike.

Naša državna vlast postavila je posebnog cenzora, koji je pregledao svu poštu naših i centralnih i eparhijskih vlasti u Beogradu. Ovaj cenzor je imao svoju kancelariju u Patrijaršiji. Cenzuru je vršio na taj način, što ce sva pošta spremljena za ekspediciju morala nezatvorena predati njemu, a on bi je po pregledu zatvorio, overio koverat svojim pečatom „cenzurisano“ i tek ovako cenzurisana pošta otpremana je na poštu. Samo je u jednom slučaju cenzor obustavio jednu pošiljku, i prijavio ovu nemačkoj tajnoj policiji i ona je ovu pošiljku konfiskovala i uništila. Radilo ce o ovom slučaju. Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski Gospodin Josif u jednom periodu vremena 1942. god. kada su muke Srpskog naroda prevazišle svaku meru, kada nije bilo nade u spas ni od koga do Milostivog Boga, napisao je molitvu po sadržini punu teškog i očajničkog vapaja, namenjenu Srpskom narodu, da s njim sjedini sve Srbe u molitvi Svevišnjem da prekrati muke i nevolje koje su naišle na naš narod i prete mu potpunim istrebljenjem. Jedan primerak ove molitve prilaže ce pod Prilog br. 5. Nažalost, ovaj revnosni cenzor bio je Srbin sin srpskog sveštenika protonamesnika Anđelka Grbića iz Bačke eparhije, koga su Mađari za vreme svojih racija u Bačkoj ubili.

Nemačka cenzura, koja je cenzurisala „Glasnik“ brisala je u publikacijama Glasnika raznih sinodskih odluka, titulu Njegovog Preosveštenstva Mitropolita skopskog Gospodina Josifa „skopski“. Ovo je činila stalno i kod potpisa ostalih Arhijereja na Božićnim i Uskršnjim poslanicama. U jednoj od poslanica brisala je cenzura jedan pasus koji je ulivao nadu vernim, da će ove muke Srpskog naroda prestati i da će doći Vaskrsenje. Na sve ovo Sveti Arhijerejski Sinod nije reagirao, jer je bio uverenja da neprijateljsko policijsko pero ne može uništiti veru i nadu Srpskog naroda u Njegovo Vaskrsenje, a eventualni protesti mogli bi Crkvi samo naneti još veće pakosti i Bog zna kakve odmazde.

Spomenuto je ranije u ovom izveštaju, da nemačka civilna vlast nije dozvolila da ce publikuje odgovor Svetog Arhijerejskog Sinoda na napade državnika NDH na Srpsku pravoslavnu crkvu. I da nije dozvolila da ce sprovede izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda sestrinski pravoslavnim crkvama o stanju Srpske pravoslavne Crkve pod okupacijom odnosno na teritoriji NDH tražeći da ce izostave svi oni delovi u kojima ce kritikuje rad državne uprave u NDH.

Pored svih ovakvih teškoća a da bi pošto-poto kao centralna vlast Srpske crkve svojim vernima i područnim ustanovama pružio podrške i vere da Srpska Crkva živi i radi Sveti Arhijerejski Sinod je uspeo da posle prekida od 6 meseci prvih ratnih dana obnovi izdavanje svoga zvaničnog lista „Glasnika“, kao i kalendara „Crkve“ dabome, da je to sve bilo u najužem obimu kako je to u posebnom delu ovoga izveštaja potanje izloženo.

Progoni i hapšenja sveštenstva

Decembra meseca 1942. godine Komandujući general i zapovednik u Srbiji uputio je pod I a br. 631/42 Pretsedniku Srpske vlade, a ovaj preko Ministarstva prosvete Svetom Arhijerejskom Sinodu akt sledeće sadržine:

„Sa žaljenjem moram konstatovati, da u poslednje vreme sveštenstvo sve do najviših vrhova uzima učešća u pobunjeničkom pokretu u najmanju ruku svojim simpatijama. Ni pod kojim uslovima ne može ce trpeti to što sveštenici dozvoljavaju da budu upotrebljeni na primer kao prenosioci vesti ili da više ili manje otvoreno sudeluju u anglofilskoj propagandi, ili da manastiri – čak i manastiri kaluđerica – budu iskorišćavani kao skrovišta. Biskup Nikolaj iz ovih razloga pre nekoliko dana iz njegovog mesta boravka severno od Trstenika doveden u okolinu Beograda. Pre nego što ce osetim pobuđen da i ovde preduzmem stroge mere, kao što sam to već inače morao da činim, ja ovim opominjem i molim Bac da izvestite krugove koji u tome imaju učešća da ih njihov čin nipošto neće sačuvati od onih mera koje smatram da su potrebne u interesu okupatorske sile.

Očekujem da će u najkraćem vremenu nastupiti promena.“

Tih dana su počeli Svetom Arhijerejskom Sinodu stizati izveštaji da su mnogi sveštenici iz srezova ibarskog, moravičkog, studeničkog, deževskog, kosovskog i užičkog pozatvarani.

Tim povodom otišli su dana 21. decembra 1942. godine Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski Gospodin Josif i Njegovo preosveštenstvo Episkop Zvorničko-tuzlanski Gospodin Nektarije Pretsedniku Srpske Vlade i predali mu akt Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 3635 iz 1942. u kome su molili za dejstvo kod nemačkih vlasti da ce lična sigurnost sveštenstva ne dovodi u sumnju, pošto to unosi nespokojstvo u narod i bojazan za ličnu sigurnost svakog pojedinca. Porodice uhapšenih sveštenika iz ovih i drugih srezova molile su i same Sveti Arhijerejski Sinod za zaštitu i Sveti Arhijerejski Sinod je za svaki pojedini slučaj pismeno intervenisao.

Kao što je pojmljivo, ove intervencije nisu bile od velikog uspeha i veliki broj sveštenika je pao kao žrtva terora.

U prilogu pod . / .a podnosi ce Svetom Arhijerejskom Saboru spisak sveštenika a koji su izgubili život od 6. aprila pa do 20. oktobra 1944. (Oslobođenje Beograda) odnosno 9. maja 1945. (dana konačne pobede i oslobođenja) cele jugoslovenske teritorije i B/ koji su izgubili život posle oslobođenja (prilog br. 6).

OSLOBOĐENjE

Kada su ce Ruske armije spuštajući ce preko Karpata približavale granicama naše zemlje i kada su one već sišle na Dunav prema Kladovu organi Srpske vlade su počeli tražiti sve više bližeg dodira sa crkvenom upravom. Sa izvesnom grozničavom užurbanošću pokrenula je Vlada ponovo pitanje puštanja na slobodu Njegove Svetosti Patrijarha, ali još uvek uz uslove da popusti u držanju prema okupatoru.

Ministar prosvete i vera Velibor Jonić je uopšte poslednjih meseci okupacije ponekad i po dva puta dnevno dolazio u Patrijaršiju i činio raznovrsne predloge. Između ostalog izneo je i kombinaciju da bi još za vreme trajanja okupacije Crkva trebala da preuzme svu vlast u zemlji. Prozrevši da sve ove kombinacije imaju samo tu svrhu da ce kroz Crkvu spasavaju oni koji su ce isuviše istakli saradnjom sa Nemcima. Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit Gospodin Josif je odbio ove predloge. Neposredno pred oslobođenje ministar Jonić je čak podneo molbu da primi monaški postrig.

Ruska vojska ce u toku septembra sve više približavala Beogradu u kome su ce već činile pripreme za doček Rusa. Njegovom Visokom Preosveštenstvu Gospodinu Josifu su u ime 40 beogradskih nacionalno nastrojenih društava, koja su ovaj doček pripremala, dolazile razne ličnosti i molile da ce doček pripremi u okrilju Crkve. Pošto je u tim društvima bilo i ličnosti koje su izazivale podozrenje, Njegovo Visoko Preosveštenstvo je odbio da Crkva u tome sarađuje, inače će Crkva svoju dužnost časno izvršiti.

12. oktobra otpočela je borba za Beograd koja je trajala osam dana. Za sve vreme borbe u suterenu zgrade Patrijaršije sklonilo ce bilo skoro sve stanovništvo iz obližnjeg i daljeg susedstva (oko 5-600 lica). Od Preosvećenih G. G. Arhijereja u zgradi su ce nalazili: Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit Gospodin Josif i Episkopi: šabački Gospodin Simeon, mukačevskoprijaševski Gospodin Vladimir, vikarni Episkopi Arsenije i Valerijan, kao i Preosvećeni Episkop Gospodin Jerotej.

U petak 20. oktobra izjutra preostala je ulična borba i Beograd je bio oslobođen od Nemaca.

Istoga dana sveštenici sa Groblja javili su u Patrijaršiju da Rusi traže da im ce poginuli vojnici sahrane po crkvenom obredu. Sledećih dana su Rusi i sami sahranjivali svoje pale borce po ulicama i skverovima.

U nedelju 22. oktobra a povodom oslobođenja održano je u Sabornoj beogradskoj crkvi svečano blagodarenje na kome je činodejstvovao i propovedao Visokopreosvećeni Mitropolit Gospodin Josif.

5. novembra komandant grada Beograda General – major Ljubodrag Đurić učinio je prvu posetu Njegovom preosveštenstvu Mitropolitu Gospodinu Josifu. Razgovor ce vodio po pitanjima odnosa Crkve i države o vezi naše zemlje sa svima njezinim delovima, o crkvenoj prosveti i štampi.

12. novembra održan je u Beogradskoj Sabornoj crkvi parastos svim ruskim i našim vojnicima izginulim prilikom oslobođenja Beograda. Parastosu su prisustvovali pretstavnici Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije, pretstavnici Nacionalnog komiteta, Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske. komandant Beograda, pretstavnici ruske vojske i naši i ruski oficiri i vojnici kao i veliki broj Beograđana.

Organizacija i uspostava novih državnih vlasti

Odmah po oslobođenju samog Beograda preuzelo je u zemlji državnu vlast Antifašističko veće narodnog oslobođenja koje ce prema svojoj odluci donesenoj još u Jajcu 29. novembra 1943. godine konstituisalo u vrhovno zakonodavno i izvršno prestavničko telo Jugoslavije, kao vrhovni prestavnik suvereniteta, i uspostavilo Nacionalni komitet kao svoj organ, sa svima obeležjima narodne vlade. Odlukom antifašističkog veća br. 2 od 29. novembra 1943. godine donesenom u Jajcu oduzeta su prava zakonite vlade Jugoslavije bivšoj Jugoslovenskoj vladi u inostranstvu kao nosiocu velikosrpskog šovinizma kao antidemokratskoj vladi itd., a Kralju Petru II Karađorđeviću zabranjen je povratak u zemlju. Odlukom antifašističkog veća br. 3 od 29. novembra 1943. rešeno je da ce Jugoslavija izgradi na federativnom principu. Iako sve ove odluke nisu međunarodno priznate one su po oslobođenju faktično privedene u život i antifašističko veće i nacionalni komitet preuzeli su svoje funkcije kao najviše državne vlasti sa sedištem u Beogradu (Službeni list br. 1 iz 1945 od 1. febr. 1945.).

Međutim još dana 16. juna 1944. utvrđen je između Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i Kraljevske Jugoslovenske vlade Dr. Šubašića u Londonu sporazum, po kome bi ove dve vlasti imale koordinirati saradnju u borbi protiv neprijatelja, te olakšati stvaranje što skorijeg jedinstvenog prestavništva države, a dotle da Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije neće pokretati pitanje konačnog državnog uređenja. Sadržaj ovoga sporazuma imaće ce objaviti kad Dr. Šubašić obrazuje vladu. Ovaj sporazum objavljen je 9. marta 1945. u br. 11 Službenog lista DFJ, a s njim je istovremeno objavljen drugi sporazum po kome je zaključeno da Kralj Petar ne ulazi u zemlju dok narodi o tome ne donesu svoju odluku, a u njegovoj otsutnosti kraljevsku vlast da vrši Kraljevsko namesništvo, pošto je Jugoslavija priznata u društvu ujedinjenih naroda u svom starom obliku. Ovakav oblik vladavine u Jugoslaviji ima da ostane do odluke ustavotvorne skupštine tj. do donošenja konačnog ustavnog uređenja države.

Na osnovu ovoga sporazuma Njegovo Veličanstvo Kralj Petar II izdao je dana 29. januara 1945. godine Pov. br. 54 iz 1945. rešenje kojim je odlučio da Kraljevsku vlast do odluke Ustavotvorne skupštine prenese na Kraljevsko namesništvo, a za Kraljevske namesnike ukazom od 2. marta 1945. postavio je:

Dr. Srđana Budisavljevića, bivšeg Ministra,

Dr. Antu Mandića, advokata i

Inž. Dušana Sermeca, bivšeg Ministra.

Odmah po naimenovanju Kraljevski namesnici su položili zakletvu pred svojim verskim pretstavnicima. Zakletvu Dr. Srđana Budisavljevića kao pripadnika pravoslavne crkve izvršio je Visokopreosvećeni Mitropolit skopski Gospodin Josif, a ostale dvojice Beogradski rimokatolički nadbiskup. Dana 7. marta 1945. na predlog Antifašističkog veća Kraljevski namesnici imenovali su članove nove vlade a Pretsedništvo Antifašističkog veća ukazom od 7. marta 1945. raspustilo je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (Službeni list br. 11 iz 1945.).

Rezolucijom od 10. avgusta 1945. proglašeno je antifašističko veće „Privremenom narodnom skupštinom demokratske federativne Jugoslavije“ (Služb. list br. 59 iz 945 od 11. avgusta 1945.).

Stav Srpske Pravoslavne Crkve prema novim državnim vlastima

Sveti Arhijerejski Sinod je, i pre publikacije ova dva sporazuma stajao na tom stanovištu, da je deklaracija antifašističkog veća donesena 29. novembra 1943. u Jajcu jednostran pravni akt koji međunarodno nije priznat, pa da prema tome oblik naše Države i njena suverena vlast (- – – -) ostaje onakva kakva je i dotle pre rata i bila. A, kako ni pravni odnos Srpske pravoslavne Crkve prema Državi nije nikakvim novim zakonom preinačen, to je Sveti Arhijerejski Sinod smatrao da i nova državna vlast stoji prema Srpskoj pravoslavnoj Crkvi u istim onim obavezama, a naročito u materijalnom pogledu kakve su one prema postojećim zakonima i propisima i ranije postojale, pa de prema tome i s pravom tražio od Države da ona sve obaveze prema Crkvi i izvršava, no na žalost kako će ce to u toku daljeg izlaganja ovoga izveštaja videti u tome nije uspeo. Nova državna vlast i njezini organi svojim odgovorima stavljaju do znanja da je ovo nova Država i da ona prema Crkvi nema nikakvih obaveza odnosno da ne priznaje nikakve obaveze stare Države prema Crkvi. Tako je to bilo odmah od početka oslobođenja pa sve do donošenja novog državnog Ustava, koji je stupio na snagu 31. januara 1946. kojim je usvojen republikanski oblik države i kojim je Crkva konačno odvojena od Države. Crkva je smatrana odmah iz početka kao quantitй nйgligeable šta više, i kao protivnik novog poretka i tekovina narodnooslobodilačke borbe, pa ce činilo sve i sva, da ce i njezin uticaj na javni život potpuno isključi i politički onemogući. Pokušalo ce da ce Crkva iskoristi i u političke svrhe, Ministar Poljoprivrede Srbije jerej Milan Smiljanić. i Dobrica Matković bivši ban, nagovarali su Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolita skopskog Gospodina Josifa, da ce bezuslovno primi članstva u Kraljevskom namesništvu, koje će mu biti ponuđeno. Odlukom antifašističkog veća od 3. februara 1945. br. 51 (Službeni list br. 4 iz 1945.) ukinuti su i proglašeni za nevažeće svi pravni propisi (zakoni, uredbe, naredbe, pravilnici itd.) doneti od strane okupatora. Ali članom 2 ove odluke rečeno je, da ce ukidaju i svi oni pravni propisi, koji su bili na snazi u času neprijateljske okupacije, tj. do dana 6. aprila 1941., ukoliko su u suprotnosti sa tekovinama narodnooslobodilačke borbe, deklaracijama i odlukama Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije i zemaljskih antifašističkih veća (skupština, saveta, sobranja) pojedinih federalnih jedinica, kao i pravnim propisima donetim od Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i njegovih poverenstava, vlada i pojedinih povereništava federalnih jedinica.

Ovakva odluka sa mogućnošću najšireg tumačenja šta je i šta nije sve u suprotnosti sa narodnooslobodilačkim tekovinama, stvorila je takvo stanje pravne i zakonske nesigurnosti, da je i vrednost svakog pravnog propisa i zakona, koji ce ticao Crkve zavisila od efemernog raspoloženja pojedinih napred pobrojanih uredbodavaca i zakonodavaca a u oblasti užeg crkvenog života čak i od pojedinih funkcionera nižih vlasti.

Poseta članova Svetog Arhijerejskog Sinoda Kraljevskim namesnicima

Shodno odluci Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 396 / zap. 128 od 16. / 3. marta 1945. godine Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski G. Josif sa Preosvećenim Episkopima zvorničkotuzlanskim G. Nektarijem i braničevskim G. Venijaminom posetili su 17. marta Kraljevske namesnike i izneli teškoće u kojima ce Crkva nalazi u odnosu prema državnim vlastima.

I. U prvom redu, izneto je pitanje crkvene prosvete. Od pet predratnih bogoslovija ne radi nijedna, jer nema sredstava za njihovo izdržavanje. Sveštenstvo je pak u velikom broju izginulo, poubijano ili mučenjem za službu onesposobljeno, te je neodložna potreba pobrinuti ce o svešteničkom podmlatku.

II. Državne prosvetne vlasti svojim protivurečnim odlukama dovode u pitanje predavanje veronauke. S obzirom na opšte želje naroda i roditelja dece koji su ce skoro stoprocentno izjasnili za obaveznu nastavu veronauke, traženo je da ce o ovome predmetu u školama prizna njegov neophodni vaspitni značaj.

III. Zamoljeno je za intervenciju da ce prekine sa progonima, hapšenjima i ubijanjem Srba u oslobođenim krajevima, pošto postupci, koji ce vrše u ime odmazde za tobožnje građanske neispravnosti prelaze granice i svode ce na stranačke odmazde koje ugrožavaju ceo Srpski narod koji je pod okupacijom bio sistematski istrebljivan i dalje ce u krajevima koji još nisu oslobođeni nesmetano i temeljno istrebljuje…

Izneti su još i slučajevi traženja državnih organa da ce sa strane crkvenih vlasti izda zabrana da ce pri bogosluženjima ne spominje ime Njegovog Veličanstva Kralja i moljeno da ce od ovoga traženja odustane i da ce spreči pritisak na pojedine crkvene organe, dok ce to pitanje redovnim putem i pred nadležnim forumom ne reši.

Obzirom na smetnje koje ce čine povratku arhijereja, sveštenstva pa i naših građana Srba u Makedoniju, moljeno je da ce omogući izvršenje odluke Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 1522 od 31. / 18. oktobra 1944. kojom je svima eparhijskim Arhijerejima i sveštenstvu naređeno da ce imaju odmah vratiti na svoja dosadanja službenička mesta čim koja teritorija bude oslobođena od neprijatelja.

Obzirom na težak položaj Njegovog Preosveštenstva Episkopa bačkog G. Irineja koji ce od oslobođenja nalazi u kućnom zatvoru moljena je intervencija Kraljevskih namesnika da ce prestane sa ovakvim specijalnim kaznenim merama.

Kraljevski namesnici su preporučili da Sveti Arhijerejski Sinod podnese vladi potrebne pretstavke po svakom pitanju posebno, a sve ove pretstavke da ce dostave u prepisu i njima, što je Sveti Arhijerejski Sinod ubrzo i učinio (zap. 135 iz 1945.).

Obnavljanje crkvenog života u krajevima koji su bili pod N. D. Hrvatskom

Čim je oslobođen Beograd i jedan deo naših zapadnih pokrajina Pretsedništvo Svetog Arhijerejskog Sinoda izdalo je pod br. 1522 od 31. oktobra 1944. godine upustvo da ce sva Preosvećena G. G. Arhijereji i sve sveštenstvo njihovih Eparhija vrate u svoja sedišta, parohije i sela i to odmah čim ce koji kraj bude oslobodio, čim ce uspostavi saobraćaj i stvore druge podesne mogućnosti.

Preosvećena G. G. Arhijereji umoljeni su da nikome od sveštenika ne izdaju kanonske otpuste sem u slučajevima kada to naročiti interesi crkvene službe budu zahtevali. Preporučeno je da Preosvećena G. G. Arhijereji odmah po povratku svome u svoja sedišta uspostave sve crkvene eparhiske i crkvenoopštinske vlasti u svojim eparhijama.

U mestima gde su Sveti hramovi ostali neoštećeni, ali su od neprijatelja oskrnavljeni određeno je da ce uz puno čišćenje svega onoga, što je neprijatelj oskrnavio, vodoosvećenjem od sveštenika hram osposobi za sv. Bogosluženje. U slučajevima gde je hramovna zgrada teško oštećena i časna trpeza uništena ili je u hramu krv prolivena, preporučeno je da ce izvedu najnužnije opravke i uz osvećenje preko Arhijereja ili naročitog njegovog izaslanika hram osposobi za Bogosluženje.

U mestima gde je sv. hram potpuno uništen nasilnim rušenjem ili je spaljen naređeno je da ce odnosno mesto ogradi privremeno, označi ce krstom i čeka do boljih vremena na obnovu, a za sv. bogosluženje da ce uz osvećenje i propisanu za to molitvu osposobi jedna pristojna prostorija, a u sporazumu sa građanskim vlastima po najpre u kojoj školskoj ili kojoj drugoj javnoj zgradi, a u krajnjoj potrebi i posebnoj privatnoj zgradi.

Zatim je preporučeno da ce sva groblja koja su zapuštena, oskrnavljena, ili uništena, imaju ponovo urediti, osvetiti i grobovi prekaditi, a neopojani grobovi opojati. Sve mučeničke kosti koje su po okolini rasejane prikupiti i spremiti uz svečana opela u posebnu opštu grobnicu. Zatim sačiniti popis sviju mučenika, upisati ih u naročitu čitulju i za pokoj njihovih duša moliti ce i na svakoj liturgiji spominjati ih u jektenijama a na proskomidiji vaditi čestite za njih.

Kako je neprijatelj Srpske Crkve i sv. Pravoslavlja sistematskim uništavanjem svega Srpskog i pravoslavnog u pojedinim krajevima prisiljavao i prisilio pojedince, pa i čitave naše pravoslavne naseobine, da priđu rimokatoličkoj crkvi, i kako je jedan deo našeg naroda morao provesti ovo ratno stanje i pod igom ovoga strašnog i nepodnosivog duhovnog ropstva, određeno je da nadležni Arhijerej pošalje sveštenstvo prvo u ova duhovno porobljena sela i krajeve i snabde ih potrebnim punomožima, radi povraćanja i prisjedinjavanja otete pastve sv. Pravoslavnoj Crkvi.

U slučajevima gde su pojedina naselja ili pojedini prisiljeni bili, da uz verski čin priznaju rimokatoličko veroispovedanje, određeno je da nadležni Arhijerej ovima odredi osmodnevnu epitimija strogog posta i molitve.

Na svima licima koja su venčana po obredu rimokatoličke crkve određeno je da ce očitaju molitve koje po pravoslavnom obredu u trebniku sleduju posle molitve: „Gospodi i Bože naš, slavoju i četiju vjenčaja“ …… a lica koja su preminula i sahranjena po obredu nepravoslavnom da ce pojedinačno ili svi zajedno ponovo po pravoslavnom obredu opoju.

Naređeno je dalje da sveštenstvo vodi brigu, da ce pronađu parohiske matice i nastoji da ce one dovedu u red. U onim mestima gde su one potpuno uništene da sveštenstvo obavi popis naroda u svojim parohijama i provede rekonstrukciju uništenih matica, a prema postojećim crkvenim i državnim propisima. Zatim da sveštenstvo neizostavno i što pre odredi što tačnije statističke podatke o sadašnjem posleratnom brojnom stanju svojih parohijana, ustanovi razliku njihovog brojnog stanja pre rata i opiše što detaljnije događaje u kojima su pojedinci i kako ginuli i stradali…

Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka, Srem

Odmah po oslobođenju nastojalo ce da ce sveštenici vrate na svoje dužnosti u oslobođeni deo Srema. U dosta slučajeva sveštenici su snabdeveni najpotrebnijim sv. utvarima, bogoslužbenim knjigama, odeždama, sv. mirom i drugim, pošto je sve to nedostajalo. I pored teških saobraćajnih prilika sveštenici i monasi su ce postepeno vraćali na svoja mesta. Do 20. jula 1945. svi su bili na svojim mestima, izuzev petorice koje mesna politička uprava nije htela da primi.

U Sremu je zatečeno 28 porušenih, a 62 oštećena hrama, ne računajući tu manastire. Porušeno je 23, a oštećeno 56 parohijskih domova. Porušeni su i hramovi i konaci manastira Kuveždina, Grgetega, Hopova, Bešenova, Jaska i Rakovca. Porušen je još hram manastira Male Remete i konaci manastira Feneka. U manastirima Šišatovcu, Velikoj Remeti i Privinoj Glavi i hramovi i konaci su delimično porušeni. Manje su oštećeni jedino manastiri Vrdnik, Krušedol i Beočin. U mnogim mestima u Sremu vraćene su stare crkvenoopštine uprave u život. U 32 crkvene opštine, gde ce stare uprave nisu mogle privoleti da obnove rad usled toga što je slabije interesovanje za crkve ili zato što je veliki broj članova odbora i saveta za vreme rata nastradao, imenovana su privremena poverenstva, koja polako obnavljaju crkveni život, ali sa velikim teškoćama. Parohijskim sesijama ne rukuju crkvene uprave, niti manastirske uprave manastirskom zemljom, jer je i jednu i drugu zemlju narod skoro svu samovlasno prigrabio i međusobno podelio i pre zakona o agrarnoj reformi. Jedino u 2 – 3 slučaja crkvena tela su bila u mogućnosti da svoju zemlju izdadu u zakup i dobiju pripadajući deo u novcu i naturi.

U manastiru Beočinu, Jasku, Privinoj Glavi, Kuveždinu, Maloj Remeti i Feneku nalazi ce po jedan ili dva sveštenomonaha koji su unekoliko primili upravu nad manastirom i stanuju u jednoj sobici manastirskog konaka, pošto su ostala odeljenja od mesnih vlasti. U manastir pak Šišatovac, Krušedol, Veliku Remetu, Grgeteg, Hopovo, Vrdnik, Rakovac i Bešenovo ne mogu monasi ni da ce približe, nego ce nalazi po jedan od njih u nekom obližnjem selu, gde mu je data parohija na opsluživanje.

Stanje zatečeno u Sremu bilo je više nego očajno i u duhovnom pogledu. U pojedinim mestima narod je casvim bio izgubio interes za veru i crkvu. Nastojanjem sveštenstva koje ce vratilo prilike su ce u tom pogledu kasnije izmenile na bolje. Narod ce počeo vraćati crkvi, interesovati za veru, tražiti da ce vrše obredi, da mu deca uče veronauku, pomagati svome svešteniku i osiguravati mu egzistenciju.

Ovome su dosta doprinele lične posete Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita G. Josifa i drugih Arhijereja. Gospodin Mitropolit je u toku godine četiri puta posetio Sremske Karlovce gde je na Duhove osvetio popravljeni saborni hram …

Eparhije u Narodnoj Republici Hrvatskoj

Njegovo preosveštenstvo Episkop moravički G. Arsenije izvestio je Sveti Arhijerejski Sinod da je 10. jula 1945. stigao u Zagreb i preuzeo dužnost administratora zagrebačke, gornjokarlovačke, pakračke i dalmatinske eparhije, stupio u vezu sa nadležnim državnim vlastima i naišao na dobar prijem. Već prvih dana obišao je jedan deo zagrebačke i gornjokarlovačke eparhije i to one krajeve koji su ponajviše nastradali i naišao na svojski prijem od pastve koja je preostala u životu. Sela i crkve su svuda teško oštećene i razrušene, narod osiromašio i bez krova. Lična bezbednost nije osigurana i češće ce dešavaju ubistva. Sveštenici ce vraćaju na svoje eparhije, ali zbog vanredno teškog stanja ne mogu tamo da ostanu. Izdržavanje sveštenika pretstavlja veliki i težak problem, te je predložio da ce sveštenicima, naročito onima iz Like, dozvoli da ostanu i dalje na službi u Srbiji, a da ce u Liku vrate samo oni iz većih mesta.

Sveti Arhijerejski Sinod je tim povodom preporučio Njegovom Preosveštenstvu Episkopu G. Arseniju da umoli Preosvećenu G. G. Arhijereje u čijim su eparhijama sveštenici – izbeglice zaposleni da ove bez njegove posebne molbe ne razrešavaju dosadašnje dužnosti.

Istovremeno je umoljeno Pretsedništvo federalne vlade Hrvatske da obzirom na teške prilike u kojima ce sveštenstvo ovih eparhija nalazi i na teške žrtve koje je naročito naš Srpski narod i naše sveštenstvo u onim krajevima podnelo nastoji osigurati pravoslavnom srpskom sveštenstvu vanrednu pomoć iz državnih sredstava (br. 1562 / zap. 367 od 6. IX 1945.).

Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Arsenije je izvestio Sveti Arhijerejski Sinod da su Eparhije zagrebačka i pakračka jako opustošene: mnoge su crkve porušene a one koje su preostale opljačkane. Ima namesništava u kojima nije ostala čitava nijedna crkva. Po pojedinim mestima istrebljeno je po 50 – 80 odsto Srba. Sveštenici, ukoliko ih je preostalo u životu, vratili su ce na svoje parohije i otpočinje ce c velikim teškoćama obnavljanje crkvenog života: postavljeni su po namesništvima arhijerejski namesnici, primaju ce natrag u pravoslavlje oni koji su bili primorani da pređu u rimokatolicizam, obnavljaju ce pojedine crkvene opštine i postavljaju privremena povereništva; gde je to moguće, osposobljavaju ce crkve za bogosluženja, ali s velikim teškoćama.

Eparhija gornjokarlovačka

U eparhiji gornjokarlovačkoj je pre rata bilo 220 crkava i kapela. Od toga je srušeno i popaljeno od ustaša, kaznenih ekspedicija i usled ratnih operacija 188. Ostalo je u celoj eparhiji samo 23 crkve i 9 kapela, ali i one su oštećene, naročito je skoro u svima unutrašnjost oštećena. Crkvenih utvari i knjiga ima samo u Srpskim Moravicama i Karlovcu.

Jedini manastir u ovoj eparhiji – Gomirje srušen je i spaljen. Zemljište i sve manastirsko dobro uzele su 1941. godine u svoje ruke ustaše. Šuma je posečena. Sve su manastirske zgrade spaljene i srušene. Manastir ni danas ne uživa ni zemljišta ni šume. Mesni narodni odbor i meštani potpuno raspolažu manastirskim imanjem, dok v.d. nastojatelja stanuje u selu i opslužuje okolne parohije.

Pre rata bilo je u eparhiji gornjokarlovačkoj 157 sveštenika. Od njih je ubijeno 70 sveštenika, dok ih je 86 ostalo u životu. Od tih 86 do kraja 1945. godine vratilo ce u eparhiju samo 17 sveštenika, i to 16 mirskih, jedan jeromonah i jedan mirski privremeno primljen iz dalmatinske eparhije …

Lika, Kordun i Banija su jako porušeni. U srezovima Otočac, Brinje, Ogulin, Glina, Kostajnica, Dvor na Uni i Bos. Krupa uništeno je preko 50 odsto srpskih kuća a u srezu Gračac preko 70 odsto. U srezovima pak Lapac, Udbina, Korenica, Gospić, Perušić, Slunj, Vojnić, Vrgin-Most, Bihać i Cazin porušeno je i popaljeno preko 90 odsto srpskih kuća.

Crkvene opštine su sopstvenici svojih zemljišta samo u zemljišnim knjigama. Uložne knjižice nekih crkvenih opština otele su ustaše i novac podigle. Preostale uložne knjižice ce moraju, prema novom zakonu, amortizovati, te će te sume biti minimalne.

Eparhija gornjokarlovačka krajem 1940. godine imala je 449.000 pravoslavnih duša. Od toga broja je mnogo sveta pobijeno, umrlo od tifusa i drugih bolesti i izginulo u borbama. Jedan deo naroda ce seli u Srem, Banat i Bačku. Do kraja novembra 1945. iselilo ce oko 60.000.- duša. Ako ce emigracija zaustavi, u eparhiji bi bilo otprilike oko 240.000.- duša. Dakle, oko polovine od onog broja iz 1940. godine. Nema parohije gde ustaše nisu ubile bar 200 osoba, većinom odraslih muškaraca, a ima mesta gde su pobili po 1.000 – 1.300 (Crkveni Bok, Dubica, Bos. Dobro selo), po 1.500 (Čemernica, Divoselo) pa i po 2.000 (Plaški). Kad ce pokupe svi podaci slika eparhije biće još potresnija i bolnija.

Samo u 20 parohija postavljena su privremena povereništva. Pored toga je za crkvenu opštinu u Karlovcu ONO postavio komesarijat od dva lica, a za sekretara postavio jednu žensku. U ostalim crkvenim opštinama nema ni sveštenika niti kakve crkveno opštinske uprave.

Eparhije u Narodnoj Republici Bosni i Hercegovini

Zvorničkotuzlanska eparhija

Narod je u zvorničkotuzlanskoj eparhiji, naročito u istočnim krajevima, mnogo stradao, sela su popaljena, kuće porušene; može ce putovati po čitav sat a da ce na putu niko ne sretne i ne vidi. Sveštenstvo je u ovoj eparhiji jako proređeno: ustaše su ubile 27 sveštenih lica, Nemci dva, četnici jedno, partizani 10; u internaciji u Nemačkoj su umrla dva, za vreme rata je umrlo devet, osuđeno na kaznu dva, u zatvoru ce nalaze tri – svega 56, što znači da je sveštenstvo upravo prepolovljeno.

Potpuno su srušene tri crkve, a mnoge su oštećene i oskrnavljene; crkvene odežde, utvari i knjige uništene; parohiski domovi neki popaljeni, neki porušeni, neki oštećeni. Manastirski konaci su popaljeni ili toliko oštećeni, da ce bez temeljne popravke u njima neće moći stanovati. Manastirske šume su posečene i devastirane, manastirski nameštaj raznešen i upropašćen, živo blago oterano i poklano.

Dabrobosanska eparhija

Kad su Nemci i ustaše izbačeni iz Bosne, Njegovo Preosveštenstvo episkop zvorničkotuzlanski G. Nektarije, administrator eparhije dabrobosanske posetio je prvi put Sarajevo (od 27. juna do 5. jula) … Na Vidovdan je otslužio u Sarajevskoj sabornoj crkvi arhijerejsku liturgiju i održao parastos poginulim za veru i otečestvo. Pre liturgije izvršeno je malo osvećenje crkve, jer ce u sabornoj crkvi nije služilo od početka rata, izuzimajući vreme dok je u Sarajevu bio Spiridon Mifka.

Stanje u eparhiji dabrobosanskoj u poređenju sa drugim eparhijama Bosne i Hercegovine, zadovoljava. Arhiva Crkvenog suda i Mitropolitova je potpuno sačuvana, biblioteka, nameštaj čak i posuđe u Mitropoliji uglavnom su sačuvani.

Ali i u ovoj eparhiji narod je dosta stradao, osobito u istočnoj Bosni i Sandžaku. Stradao je i veliki broj sveštenika. Ustaše su ubile 11 sveštenika, Italijani dva, Partizani sedam; u zatvoru ce nalaze četiri sveštenika, dok je za vreme rata umrlo osam sveštenih lica.

Zahumskohercegovačka eparhija

… Prema izveštaju kojeg je Njegovo Preosveštenstvo podneo posle svega toga Svetom Arhijerejskom Sinodu u episkopiji ce nalazi OZNA i u zgradi nije ništa ostalo: nameštaj, arhiva, biblioteka – sve je razneseno i uništeno.

Srpski živalj u Hercegovini je mnogo stradao i materijalno sasvim posrnuo, osobito u gradovima. U toku svog bavljenja u Mostaru Preosvećeni je održao konferenciju sa odbornicima crkvene opštine. Nekada bogata crkvena opština mostarska nije više u stanju da plaća crkvenjaka i zvonara. Ništa nije bolje ni sa ostalim crkvenim opštinama u eparhiji.

U ovoj eparhiji sveštenstvo je sasvim proređeno. Od 67 sveštenika oba reda, koliko je eparhija nekada imala nalazilo ih ce u mesecu junu 1945. na licu mesta svega devet, od kojih su trojica toliko ostarili i onemoćali da im je potreban pomoćnik, a jedan je postao ministar u vladi za Bosnu i Hercegovinu.

Manastiri su potpuno upropašćeni ili popaljeni, nameštaj razgrabljen.

Banjalučka eparhija

Religiozni život pravoslavnog življa u eparhiji banjalučkoj kao i u velikom delu NDH bio je za vreme okupacije i ustaškog terora u svojoj spoljašnjoj manifestaciji paralisan, jer je sve sveštenstvo bilo izgnano. Retku pojavu sveštenih lica iz redova NOB ili iz četničkih odreda narod je dočekivao sa sumnjom da su to u istini sveštenici, pa im nije rado primao vršenje sveštenodejstava niti je ova od njih tražio. Ali, premda zbog ustaškog terora i nije moglo biti ispoljavanje religioznog života, pravoslavni živalj nije prestao biti duboko pobožan i odan svojoj crkvi. Njegovo unutrašnje religiozno nastrojenje izbilo je tek prilikom pojave njegovog sveštenstva koje ce vraćalo iz izgnanstva. Svet je plakao pri susretu sa sveštenikom i ne da muje ljubio samo ruku nego i svešteničku haljinu.

Zahvaljujući tome što je sveštenstvo blagovremeno oterano u Caprag i posle prebačeno u Srbiju eparhija banjalučka imala je samo pet svešteničkih žrtava (četiri od ustaša i jedan od Nemaca). Pored toga u izbeglištvu je umrlo 13 paroha. U eparhiji ima 107 paroha. U toku 1945. godine vratilo ce 58 paroha, a ostalo u Srbiji još osam. Pored toga ne zna ce za boravište osam sveštenika, a iz zarobljeništva ce nije vratio jedan sveštenik… Zadovoljstvo naroda što vidi sveštenike u svojoj sredini jeste pojava koja je pružila osnovni uslov da ce parosi osete moralno jaki. Istina, to nije svuda; u namesništvima bos. dubičkom, bos. novskom i jajačkom, koja su bila poprište neprekidne akcije, narod je manje zagrejan za crkvu, a osobito omladina. Uopšte uzevši, omladina je ravnodušna prema veri.

Samo su četiri sveštenika politički aktivna. Narod je i ranije nerado gledao na sveštenika koji ce bavi političkim radom; danas mu je takav sveštenik odvratan i on je izdašan u izrazima negodovanja, ako ne i neprijateljstva.

Ovde onde ima pojedinaca koji čine smetnje sveštenstvu: od zatvaranja crkava pa do optužbe o reakcionarstvu. Sveštenici ce međutim drže mirno, ali i uporno nastoje da ostvare slobodu veroispovedanja i ne daju ce zastrašivati prigovorima i pretnjama.

Narod je jako osiromašio. Na području celog banjalučkog okružnog odbora prilikom zamene okupacionog novca zamenjeno je samo tri i po miliona dinara što znači da je došlo po sedam dinara na jednu osobu. Veće siromaštvo teško je zamisliti pogotovu kad ce nema prilika za zaradu, pošto su oni koji bi išli na zaradu mobilisani.

Potpuno je porušeno 20 crkava. Delimično je porušeno i za službu onesposobljeno 11 crkava. Antimisa, utvari, odežde i knjige uglavnom su uništeni i teško ce gde može naći što od potrebnih za crkvu utvari.

Mnogi parohiski domovi su porušeni i popaljeni, a većina je bez popravke neupotrebljiva. Obe crkve u Banjaluci su srušene i bogosluženje ce vrši u jednoj većoj prostoriji mitropolijske zgrade koja je pretvorena u kapelu i 16. decembra 1945. godine osvećena. Sama Mitropolija je bila dosta oštećena ali je zauzimanjem Okružnog NO opravljena. Arhiva, biblioteka, i stovarište bogoslužbenih knjiga sarajevskog izdanja su uništeni.

Pre rata eparhija je brojala 416.000.- pravoslavnih duša. Prema još nepotvrđenim podacima u eparhiji je stradalo oko 100.000 lica t.j. četvrtina stanovništva. Naročito su stradali krajevi Kozara i Grmeč, gde su ce vodile borbe između Nemaca i ustaša s jedne strane i narodnooslobodilačke vojske s druge strane.

Pre rata postojale su na području eparhije banjalučke i tri t.zv. misionarske parohije: hrvaćanska, resavačko – prnjavorska i novodubravska, sve tri u arhijerejskom namesništvu prnjavorskom. Te cu parohije sačinjavala lica koje je Austrougarska iz Ukrajine preselila u prnjavorski srez i koja cu posle prvog svetskog rata prešla iz unije u pravoslavlje. Na te cu parohije postavljani bili kao parosi sveštenici Ukrajinci, koji cu takođe bili prešli iz unije u pravoslavlje.

Međutim, za vreme ND Hrvatske svi cu ce domovi ovih parohija vratili uniji i većina ih je stala uz ondašnju vlast, upisujući ce u legionare. Protokolom od 2. januara 1946. između Poljske i Jugoslavije odlučeno je da ce u toku od šest meseci izvrši repatrijacija ovih stanovnika prnjavorskog sreza u Poljsku.

Na predlog Njegovog Preosveštenstva Episkopa zvorničkotuzlanskog G. Nektarija, administratora eparhije banjalučke, Sveti Arhijerejski Sinod je na osnovu čl. 22 Ustava Srpske pravoslavne Crkve ukinuo ove parohije s tim da ce ostaci ovih parohija, ukoliko bi ih bilo, imadu pridodati susednim parohijama (br. 1823 zap. 531 iz 1945.).

Pravoslavna crkva u Sloveniji

1941. godine jeromonah Gorazd Dekleva obrazovao je u Beogradu Inicijativni odbor za organizaciju Slovenaca koji su već prešli u pravoslavlje i za akciju oko primanja novih. Pošto je ova akcija imala uspeha osnovana je c blagoslovom Svetog Arhijerejskog Sinoda „Družina pravoslavnih Slovenaca“ koja je brojala u početku okupacije nekoliko stotina članova a pred kraj rata dostigla broj od 1400 članova samo u Beogradu.

Od strane Njegovog Preosveštenstva Mitropolita skopskog G. Josifa, kao administratora Arhiepiskopije beogradsko – karlovačke određeno je da ce bogosluženja za Slovence vrše u crkvi Ružici. Služilo ce i propovedalo na slovenačkom a pevao je Slovenački pravoslavni crkveni hor. Liturgije za Slovence držane su svake druge nedelje posle redovne liturgije. Od jeseni 1942. godine služilo ce za Slovence povremeno po raznim beogradskim crkvama po nekoliko puta mesečno. U Sabornoj crkvi su otslužena i dva slovenačka molebna pred kivotima srpskih svetitelja koji su bili prenešeni iz Srema 29. avgusta 1943. godine prešao je u pravoslavlje rimokatolički slovenački sveštenik Tomaž Ulaga, profesor Druge ženske gimnazije u Beogradu. Obred je svečano izvršen u Sabornoj crkvi posle večernja. To je bio najveći skup i pravoslavnih i katoličkih Slovenaca u Beogradu. Obred je obavio jeromonah Gorazd, a prisustvovali su: Njegovo Preosveštenstvo Episkop Vikar G. Valerijan, arhijerejski namesnik beogradski, starešina saborne crkve i oko tridesetak sveštenika.

Crkvena opština beogradska dala je za pravoslavne Slovence u svojoj zgradi besplatno kancelariju i salu za verske priredbe.

U toku čitavog vremena okupacije Družina pravoslavnih Slovenaca nije prekidala rad i kraj svih teških prilika. Šta više, njena je aktivnost iz godine u godinu povećavana tako da je njen predračun poslednje godine okupacije dostigao cifru od oko 1,000.000.- dinara.

Valja napomenuti da pravoslavni Slovenci ni od državnih ni od crkvenih vlasti nisu primali nikakve novčane subvencije. Pomagali su ih veliki dobrotvori Srbi i Slovenci.

Zahvaljujući zavisti katoličkih Slovenaca okupatorske vlasti su bile upozorene na taj crkveno – nacionalni rad i program. Specijalna policija je obratila na društvo osobitu pažnju i tražila da ce Družina raspusti. Nemačke vlasti su i dalje pratile rad ove družine i zabranile svako objavljivanje u novinama čisto crkvenih oglasa, a 1944. godine zatvorile najpre šest odbornika, a kasnije i duhovnika o. Gorazda. Svi su ovi pravoslavni Slovenci bili prvo oterani na Banjicu. Od odbornika su dvojica streljani, a trojica poslati u logor u Dahau, gde su bili do svršetka rata. I pored toga Družina je i dalje radila.

Posle oslobođenja narodne vlasti su ustupile pravoslavnim Slovencima na upotrebu novu nemačku evangelističku crkvu kod Bajlonove pijace, zajedno sa ostalim prostorijama. Ruska ambasada je ustupila za preuređenje ove crkve celokupni inventar kapele iz Ruskog doma koji će ce preneti u Sloveniju, pošto ce veći deo pravoslavnih beogradskih Slovenaca vraća u svoju užu domovinu.

Družina pravoslavnih Slovenaca proširila je po oslobođenju, svoj rad na celu Sloveniju.

6. septembra 1945. godine dostavila je Svetom Arhijerejskom Sinodu plan o organizaciji i radu na širenju pravoslavlja u Sloveniji i umolila:

1) da ce organizacija i versko delanje u Sloveniji prepusti inicijativi samih Slovenaca;

2) da ce Slovenija administrativno podredi direktno Patrijaršiji u Beogradu;

3) da ce hitno pošalju u Sloveniju slovenački pravoslavni sveštenici koji će provesti organizaciju rasturenih crkvenih jedinica;

4) da ce u Ljubljani uspostavi Arhijerejsko namesništvo kao vrhovno upravno telo za celo područje rada u Sloveniji, koje bi bilo podređeno direktno Patrijaršiji a koje bi ce namesništvo kasnije pretvorilo u Slovensko – kanonsku eparhiju;

5) da to arhijerejsko namesništvo pored svoga parohiskog delokruga preuzme i vodi o. Gorazd i da ce tamo pošalje u činu arhimandrita a o. Tomaž u činu protojereja;

6) da ce sadanji paroh ljubljanski protojerej Bogdan Matković premesti iz Ljubljane;

7) da ce bar jednokratnom pomoći omogući odlazak sveštenicima Slovencima u Sloveniju;

8) obzirom na teške materijalne prilike Srpske pravoslavne Crkve, pravoslavni Slovenci će preuzeti svu materijalnu brigu oko organizacije pravoslavne crkve u Sloveniji;

9) da ce pravoslavni Slovenci, ukoliko ostanu u Beogradu podrede nadležnim parohijama.

Sveti Arhijerejski Sinod je tim povodom na sednici svojoj od 18. / 5. septembra 1945. godine pod br. 1578/zap. 438 odlučio da ce ovaj predlog dostavi u prepisu Njegovom Preosveštenstvu Episkopu G. Arseniju kao administratoru eparhije zagrebačke u čijem sastavu Slovenija u smislu propisa Ustava Srpske pravoslavne Crkve ima i dalje ostati dok ce ne stvori mogućnost za promenu ovih propisa u smislu prednjih predloga odbora pravoslavnih Slovenaca u Beogradu, s preporukom da u granicama zakonskih propisa izađe u susret zahtevima pravoslavnih Slovenaca…

Prema izveštaju jeromonaha Gorazda od avgusta meseca 1945. godine u Sloveniji je stanje pravoslavnih paroha sledeće:

Ljubljana. Čitavo vreme okupacije bio je paroh protojerej Bogdan Matković. Italijani nisu uopšte dirali crkvu. Čak je crkvena opština primala od Italije državnu subvenciju i delila je izbeglim pravoslavcima Slovencima i Srbima.

U Rogaškoj Slatini je kapela ostala čitava, a imovina je razgrabljena.

U Mariboru i Celju su crkve, prilikom dolaska Nemaca, do temelja porušene. Arhive i sav inventar crkvenih opština i parohija su potpuno uništeni. Jedino je u Celju ostalo jedno zvono koje čuva Muzej gradske opštine i neke od Predićevih ikona sa ikonostasa. U Celju na mestu gde je bila crkva postavili su Nemci bili vešala.

Stanje posle oslobođenja u Ljubljani je nepromenjeno. U Mariboru ce obnavlja crkveni život. Vernika koji su ce vratili iz logora ili iz izbeglištva kao stari ili novi pravoslavci ima po dosadašnjem popisu oko 1.000.- Popisivanje ce nastavlja. Pošto je arhiva potpuno uništena, nema matičnih knjiga, te ce na osnovu popisa stvaraju nove knjige…

U Celju vladaju istovetne prilike kao i u Mariboru i radi ce na obnavljanju crkvenog života. Vernika ima približno kao u Mariboru.

Među pravoslavnim u Sloveniji 10 odsto su Srbi; 20 odsto Rusi a 70 odsto Slovenci.

Stanje eparhija koje su bile pod italijanskom, bugarskom i mađarskom okupacijom

Dalmatinska eparhija

Kao što je već spomenuto u ovom izveštaju odlukom Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 912 (zap. 299 od 6. juna 1945. godine postavljen je za administratora eparhije dalmatinske vikar Njegove Svetosti Patrijarha Njegovo Preosveštenstvo Episkop moravički G. Arsenije. Meseca septembra 1945. Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Arsenije posetio je Dalmaciju. Prema njegovom izveštaju od 9. oktobra 1945. godine stanje Srpske pravoslavne Crkve i Srpskog naroda u Dalmaciji bolje je nego u Lici, na Kordunu i Baniji. Dalmacija je bila pod italijanskom okupacijom. Italijani su činili dosta zla srpskom narodu, ali ipak tu ustaše nisu došle do izražaja, te nije bilo onih masovnih pokolja Srba kao na teritorijama gde su bili na vlasti samo Hrvati. Nažalost, dosta dalmatinskih Srba poginulo je u međusobnoj borbi. Računa ce da je u Dalmaciji ubijeno ili. poginulo u borbama oko 10 odsto srpskog stanovništva.

Pre rata je bilo u eparhiji dalmatinskoj oko 50 sveštenika. 20 od njih je ubijeno, 10 je otišlo u inostranstvo, a ostalo u eparhiji njih 20, te na ovakog sveštenika dolaze 2-3 parohije.

U Šibeniku je saborna crkva teško oštećena od bombardovanja te ce služi u grobljanskoj crkvi. U Splitu ce i dalje služi u jednoj dvorani, pošto je katedrala ostala nedovršena. U Zadru je porušena od bombe kapela koja je bila vezana sa crkvom, ali su, blagodareći jednom rimokatoličkom kanoniku, sačuvane gotovo sve utvari i dragocenosti. U Kninu je porušena crkva od bombardovanja. Spaljena je crkva u s. Bribiru. Ostale seoske crkve cu ostale neoštećene.

Manastir Krka je potpuno sačuvan. Manastir je, osobito za vreme velike gladi, činio mnogo dobra narodu. Druga dva manastira Krupa i Dragović su oštećena i u njima do dolaska Njegovog Preosveštenstva Episkopa G. Arsenija nije bilo nikoga. Nastojatelj manastira Krupe je poginuo, a nastojatelj man. Dragovića je osuđen na 10 godina prisilnog rada. Njegovo Preosveštenstvo je postavio jednog jeromonaha za administratora parohije blizu Dragovića a drugog blizu Krupe, kako bi istovremeno vodili brigu i o manastirima…

Eparhija raškoprizrenska i smrt Episkopa Serafima

Raškoprizrenska eparhija je za vreme okupacije bila razdeljena na tri državna područja; najveći deo pripao je bio Albaniji (pod italijanskom okupacijom), a dva manja Srbiji i Bugarskoj. Ca onog dela koji je pripao Albaniji skoro jedna trećina srpskog stanovništva je emigrirala u Crnu Goru i Srbiju, jer su Arbanasi bili preduzeli masovno ubijanje Srba naseljenika, osobito pod Goleš planinom i u Mileševu. Sve naseljeničke crkve između Prizrena i Đakovice, srušene su. Isto tako srušena. je i crkva u Koriši gde su stanovnici starosedeoci. Manastir Devič je spaljen i razrušen, šuma posečena, imanje oduzeto. Ostali manastiri, osobito Dečani, pretrpeli su mnogo štete: ziratna zemlja im je skoro sva oduzeta, šume posečene i popaljene, vinogradi i voćnjaci posečeni i upropašćeni.

Preostalo srpsko stanovništvo je živelo u velikoj bedi, osobito u gradovima. Crkvena opština u Prizrenu učinila je mnogo za ublaženje bede prikupljanjem priloga i deljenjem pomoći sirotinji u novcu i ogrevu…

Pod br. 1702 iz 1942. godine Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne Crkve umolio je blaženopočivšeg episkopa Serafima da podnese Svetom Arhijerejskom Sinodu izveštaj o svojim odlascima u Tiranu^[8] i razgovorima s pretstavnicima tamošnjih crkvenih vlasti kao i o prilikama u njegovoj eparhiji, ali od blaženopočivšeg episkopa nije primljen nikakav odgovor.

Sveti Arhijerejski Sinod je u tri maha uputio blaženopočivšem episkopu veće sume novca radi podmirenja potreba raškoprizrenske eparhije (Br. 2873 / zap. 427 iz 1942.).

Posle sloma Italije Arbanasi su držali blaženopočivšeg episkopa Serafima mesec dana u kućnom pritvoru. Na intervenciju prizrenskih Srba Nemci su blaženopočivšeg episkopa oslobodili i on je posle toga otišao u Tiranu.

13. januara 1945. godine upokojio ce blaženopočivši episkop u Tirani …

Odlukom Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 1388 / zap. 326 od 16. / 3. avgusta 1945. za administratora eparhije raško – prizrenske postavljen je njegovo preosveštenstvo episkop mukačevsko – prjaševski G. Vladimir.

Stanje u eparhiji Bačkoj

Aprila 1941. godine Bačku su okupirali Mađari. Prilikom ulaska mađarske trupe su počinile velika krvoprolića u kojima je platilo glavom 2.140 Srba. Prvih dana okupacije izdata je naredba da svi Jevreji, Srbi i Cigani koji su ce doselili u Novi Sad i okolinu posle 1918. godine moraju u roku od tri dana napustiti mađarsku teritoriju. Sa sobom su mogli poneti samo po 30 penga po osobi. Srbi naseljenici cu u masama poubijani, a ostali zajedno sa porodicama pozatvarani u koncentracione logore. U najvećem od njih (u Šarvaru, u severozapad Mađarskoj) (nalazilo ce oko 12 000 duša Kasnije su ce mađarske vlasti smilovale i pustile na slobodu naseljeničku decu ispod 12 godina. Srpske porodice su ce otimale da dobiju ovu decu sna izdržavanje Sam Novi Sad primio je preko šest stotina dece. Srbe koloniste koji su ostali u logoru vlasti su izdavale na rad okolnim salašima kao poljoprivrednu radnu snagu. Na salašima su dobijali samo hranu a njihove nadnice ubirao je logor kao svoj prihod. Skoro svi Srbi činovnici otpušteni cu iz službe bez prava na otpremninu. Srpske pravoslavne crkvene opštine, osobito novosadske, krišom su davale novčane pomoći našim nezaposlenim ljudima koji nisu imali imanja ni rodbine. Imućniji Srbi davali su znatne mesečne novčane priloge u ovu svrhu.

Srpske kulturne ustanove su ili rasturene ili dobile komesare, kao što je bio slučaj sa Maticom Srpskom.

Prvih dana januara 1942. godine izvršeni su masovni pogromi u Žablju, Čurugu, Titelu, Gospođincima, i Mošorinu. Pred kraj istog meseca snašlo je to i Novi Sad. U tim pogromima je stradalo 3.417 Srba. Sve ovo je činjeno pod vidom istrebljivanja komunista. Međutim, platili su glavom najviđeniji i najimućniji Srbi a među njima 12 sveštenih lica. Leševi su, kao i u Hrvatskoj, većinom bacani u vodu.

Pravoslavna crkva bila je priznata ali je nad celom eparhijskom i manastirskom imovinom bio stavljen sekvestar. Jedino su parohiske sesije bile ostale van sekvestra i služile izdržavanju sveštenstva, činovništva, svešteničkih porodica i siročadi.

Ponovo ce pokušalo da ce osnuje autokefalna Mađarska pravoslavna Crkva. Saznavši za ove namere mađarske vlade, Njegova Svetost Rumunski Patrijarh G. Nikodim svojim pismom br. 1519 od 22. jula 1941. godine umolio je Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne Crkve da na ovo nipošto ne dade pristanak, pošto pravoslavnih Mađara uopšte nema, nego bi ce ustanovljenjem Mađarske pravoslavne crkve ustvari sprovodila mađarizacija Srba, Rumuna i Rutena, koji žive na teritoriji Mađarske. Sveti Arhijerejski Sinod de tom prilikom zahvalio Njegovoj Svetosti Patrijarhu G. Nikodimu što de zatražio saradnju naše Crkve u ovom pitanju i izjavio da po pitanju osnivanja samostalne Mađarske pravoslavne Crkve stoji na istom stanovištu na kome i Rumunska pravoslavna Crkva.

U Budimpešti je osnovana „Viša grčko istočna bogoslovska škola“ bez znanja ijednog od petorice pravoslavnih episkopa (trojice srpskih i dvojice rumunskih) čije su ce eparhije nalazile u Mađarskoj…

30. aprila 1943. godine Ministar prosvete pozvao je Preosvećenog Episkopa budimskog G. Georgija i Preosvećenog Episkopa bačkog G. Irineja i raspravljao s njima o mogućnosti osnivanja Ugarske pravoslavne crkve, i o imanjima pravoslavne crkve u Mađarskoj. Preosvećeni G. G. Arhijereji su izjavili da bi ce za osnivanje samostalne Ugarske pravoslavne crkve morao po kanonima tražiti otpust od Srpske i Rumunske patrijaršije, a to ce za vreme rata ne može izvesti, pošto je Srpski Patrijarh lišen slobode i ne može ce sazvati Arhijerejski Sabor. U pogledu crkvenih imanja molili su da ce sa pravoslavnom Crkvom postupi isto onako kao što ce postupa i sa Rimokatoličkom. U protivnom smatraće da pravoslavna Crkva nije ravnopravna i da ce progoni.

U toku 1944. godine vraćeni su Njegovom Preosveštenstvu Episkopu bačkom manastiri Kovilj i Bođan, a jednoj naročito obrazovanoj crkvenoj komisiji episkopsko dobro Sirig. Uopšte ukoliko ce rat bližio kraju i bilo sve jasnije da će Nemačka propasti Mađari su bili popustljiviji prema Srbima. Još januara 1943. otpočela je od strane samih Mađara akcija da se prilike Srba poprave. Sa jednog sastanka mađarskih viđenih opozicionara kome su prisustvovali i Preosvećena G. G. Episkopi Georgije i Irinej, kao i izaslanici Ministra pretsednika i katoličkog Hercog Primasa upućen je mađarskoj vladi memorandum u kome ce izložila potreba da ce onemoguće strašni metodi koji su prema Srbima primenjivani i da ce ubuduće za pojedine slučajeve ne kažnjava ceo srpski narod, nego samo odgovorni krivci.

Pri novosadskoj crkvenoj opštini obrazovan je još 1941. socijalni odbor koji je prihvatio iz Šarvarskog logora 2996 srpske i slovenačke dece koda su sva smeštena po srpskim porodicama. Osim toga iz ovog logora smešteno je 647 starijih nesposobnih za rad Srba i Slovenaca. U samom Novom Sadu smešteno je bilo 615 dece i 47 starijih ljudi i žena. Kako je u logoru u Novom Sadu bilo mnogo tuberkulozne dece, otvorena je Eparhiska bolnica sa posebnim odborom koga je imenovao Preosvećeni Episkop bački G. Irinej. Za izdržavanje bolnice izvršen je dobrovoljni razrez na sve crkvene opštine eparhije bačke, fondove i ustanove. Bolnica je imala tri odeljenja za tuberkulozu pluća a i jedno za tuberkulozu kostiju. Pored toga obrazovana je i posebna ambulanta za besplatno lečenje i besplatno davanje lekova.

Na predlog i molbu bačkog velikog župana Njegovo Preosveštenstvo Episkop bački je morao pristati da bude izabran za člana mađarskog Gornjeg doma, računajući da će ce sa toga mesta moći s većim autoritetom zauzimati za svoj narod.

Po oslobođenju Njegovo Preosveštenstvo je stavljeno u kućni pritvor zbog toga što je uoči pogroma u Novom Sadu potpisao jedan proglas u kome je osudio pokret otpora. Pošto je Njegovo Preosveštenstvo Episkop potpisao ovaj proglas na pritisak vojnih vlasti i varujući da će time, kako mu je bilo obećano, ublažiti sudbinu Srpskoga naroda.

Članovi Svetoga Arhijerejskog Sinoda su u više mahova molili da ce Njegovo Preosveštenstvo pusti na slobodu (Zap. 141 iz 1944.), ali bez uspeha. Prilikom jedne intervencije kod poverenika za unutrašnje poslove poverenik (Vlad. Zečević) je kratko izjavio: „Dosta što smo mu glavu sačuvali“ (br. 189/zap. 70 iz 1945.) …

Pod br. 2425/zap. 571 od 15. / 2. decembra 1945. umoljeno je Pretsedništvo Savezne vlade FNRJ za izveštaj da li je shodno svome saopštenju od 24. maja 1945. pribavilo podatke o okolnostima zbog kojih ce još uvek nalazi u zatvoru Preosvećeni Episkop Bački Gospodin Irinej. Istovremeno je umoljeno i Ministarstvo unutrašnjih poslova FNRJ za odgovor po pitanju Svetog Arhijerejskog Sinoda od 21. avgusta 1945. godine da li ce odluka o amnestiji odnosi i na Preosvećenog Episkopa G. Irineja.

Najzad, 16. marta 1946. godine Njegovo Preosveštenstvo Episkop bački G. Irinej izvestio je telegrafski Sveti Arhijerejski Sinod da je toga dana ponovo preuzeo dužnosti u svojoj eparhiji.

Za vreme mađarske okupacije uprava Eparhije Bačke trudila ce da ce sve vreme drži odredaba SP Crkve. Šta više, onaj deo eparhije bačke, koji je njoj pripao kada je Baranja posle prvog svetskog rata oduzeta od Mađarske i pripojena državi Srba, Hrvata i Slovenaca, nije za vreme mađarske vraćen Mađarima, niti je pripojen budimskoj eparhiji, nego je zadržan bačkoj. [Dopisano rukom En. Irineja?].

Već 19. / 6. marta 1946. godine Preosvećeni Irinej došao je u sednice Svetog Arhijerejskog Sinoda.

Ovim su ce prilike u eparhiji bačkoj normalizovale. Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Irinej je učinio nekoliko kanonskih poseta po eparhiji (Futog, Srbobran, man. Kovilj), prilikom kojih su uzele učešće ogromne mase sveta. Svakako da bi ce ovome stalo na put Njegovo Preosveštenstvo je prilikom dolaska na osvećenje kapele u Odžacima fizički napadnut. Tom prilikom Njegovom Preosveštenstvu nanete su teže povrede, a jepej Milenko Cvejanov izboden je nožem.

Stanje u Južnoj Srbiji po oslobođenju

2. decembra 1944. godine, pošto je Južna Srbija bila već očišćena od neprijatelja, Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski G. Josif umolio je Sveti Arhijerejski Sinod da ce preduzmu koraci kod građanskih i vojnih vlasti da ce Arhijerejima Južne Srbije dade mogućnost da ce sa svojim izbeglim sveštenstvom što pre vrati na svoje redovne dužnosti. Tim povodom umoljen je Poverenik nacionalnog komiteta za unutrašnje poslove da izda potrebna uputstva građanskim i vojnim vlastima u Južnoj Srbiji – Makedoniji da našim eparhiskim Arhijerejima i parohiskom sveštenstvu koje ce vraća na svoja predratna službena mesta i svima našim crkvenim organima izađe u susret i budu im pri ruci i po potrebi pruže nužnu zaštitu (br. 1571/zap. 215 1944.).

Prezidijalnim aktom br. 1671 od 30. decembra 1944. godine umoljen je Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Jerotej da se u slučaju potrebe privremeno primi administracije eparhijama skopskom i ohridsko – bitoljskom. Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Jerotej dao je na ovo svoj pismeni pristanak ali do izvršenja ovih odluka nije došlo. Jedan deo Južne Srbije proglašen je odmah kao posebna federalna jedinica pod imenom Makedonija.

Novim političkim pravcem i inaugurisanjem i nove makedonske narodnosti u ovoj federativnoj jedinici radi suzbijanja t. zv. velikosrpskog šovinizma ispoljile su se težnje onih elemenata, koji su se i ranije borili za Bugarsku političku orijentaciju u tim krajevima. Preuzevši masku makedonstva oni su stvorili tamo tako političko stanje koje bi imalo sasvim da isključi organizaciju i delovanje Srpske pravoslavne Crkve u tim krajevima. U tu svrhu je tamo odmah i organizovan i t. zv. inicijativni odbor za organizaciju pravoslavne crkve u Makedoniji. 22. januara 1945. godine stiglo je Svetom Arhijerejskom Sinodu iz Skoplja prvo pismo ovog „Inicijativnog odbora“, a na koje je Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski kao nadležni arhijerej odgovorio:

„Braćo i gospodo sveštenici,

Došlo mi je do ruku Vaše pismo od 3. I 1945. godine koje ste uputili Svetom Arhijerejskom Sinodu Srpske pravoslavne Crkve, čestitajući mu Božić. Iz ovoga vašega pisma vidi se:

a) da ste vas trojica određeni da vodite posao crkve sigurno sa zadatkom, da to bude privremeno dok se ne normalizuju stvari u crkvi;

b) da vi želite ostati na kanonskom stanovištu i propisima crkve, što svakoga koji se stara da crkvi i spasenju duše želi dobra, mora radovati, pa i mene kao vašega zakonito – kanonskoga Arhijereja;

v) dalje se vidi, da vi revnujete za stvar crkve, ali da se i prebacujete u svojim pravima – kada sebe stavljate na pijedestal samostalne i ravnopravne strane prema Svetom Arhijerejskom Sinodu.

Znam, da će vas ova moja primedba ljutiti ali vas činim pažljivim i savetujem da o svome stavu razmislite još jednom i sa više mirnoće takta i crkveno – pravnoga stanovišta, a ne sa momentalnoga i prolaznoga raspoloženja. Ovo Vam s pravom roditelja preporučujem, jer sam Vaš Arhijerej, i bivši osnivač škole kroz koju ste postali to što ste danas.

Ja sam sada momentalno zauzet neodložnim poslovima, a čim budem slobodan, postaraću se da se sa vama vidim ovde u Beogradu ili Skoplju.

Želeći vam svako dobro šaljem vam r. pozdrav i Božji blagoslov.“

9. marta 1945. Sveti Arhijerejski Sinod je od „Inicijativnog odbora za organizaciju pravo crkve u Makedoniji“ telegram koji u srpskom prevodu glasi:

„4. marta 1945. godine u glavnom gradu Makedonije Skoplju, sabrao se Makedonski crkveni Narodni s za raspravljanje važnih pitanja crkvenonarodnog kara karaktera. Delegati sabora iskazali su jednodušnu želju s pravoslavnih Makedonaca da se učini što je potrebno za što skorije proglašenje samostalne Makedonske pravoslavne crkve, tj. da se obnovi istoriska ohridska arhiepiskopija. Donoseći ovo rešenje od istoriskog značaja delegati se sinovski sećaju Pravoslavne crkve i njezine usrdnosti i mole da se pomogne i konačno privede u delo njihovo rešenje sa kanonsko – pravnog gledišta kao sveopšta želja jednog naroda koji je prolio svoju krv i dao nebrojane žrtve za dobijanje ne samo političke nego i crkvenonarodne slobode. Neka Gospod Isus Hristos ojača i utvrdi ljubav među svima slovenskim narodima i njihovim sv. crkvama. Br. 290, Inicijativni odbor za organizaciju pravoslavne crkve u Makedoniji – Izvršno telo Sabora.“

Prema pisanju „Politike“ (8. III 1945.) ovaj se sabor sastao na inicijativu makedonskih sveštenika „radi rešavanja aktuelnih crkvenih pitanja i obnavljanja makedonske pravoslavne crkve“ i na njemu de bilo prisutno oko 300 delegata iz cele Makedonije. Sabor je otvorio sveštenik Kiril Stojanov.

Ovim povodom kao i u vezi tekućih crkvenih pitanja 12. marta održana je u Beogradu Episkopska konferencija [… ] koja je donela zaključak da je akcija t.zv. Inicijativnog odbora za osnivanje samostalne makedonske pravoslavne crkve, kao i način ove akcije, a i sastav samog u Skoplju održanog sabora, nekanonski i da se o istoj akciji ne može ništa suditi, niti pretresati.

Sveti Arhijerejski Sinod se na sednici svojoj održanoj istoga dana saglasio pod br. 366 (zap. 94 iz 1945.) sa zaključkom Episkopske konferencije. Telegram inicijativnog odbora ustupljen je Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu skopskom G. Josifu kao nadležnom Arhijereju sa molbom da ode u Skoplje i na licu mesta ispita čitavu ovu stvar i o ozbiljnosti ove akcije podnese svoj iscrpan izveštaj mišljenje i predlog.

Na traženje Svetog Arhijerejskog Sinoda da se izda putna objava Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu skopskom G. Josifu za putovanje u Skoplje, Ministar unutrašnjih poslova je pod br. 173 od 17. marta 1945. odgovorio:

„Na Vaše traženje izloženo u aktu br. 360 od 13. marta 1945. god. izveštavate se da se zasada ne može izdati objava za putovanje u Skoplje Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu Josifu.

Smatramo da je u ovo vreme bolje da Sveti Arhijerejski Sinod pozove izvestan broj sveštenika iz Makedonije koji bi podneli izveštaj o stanju u kome ce nalazi pravoslavna crkva kako u skopskoj eparhiji tako i u celoj Makedoniji. Svakako da bi na tom sastanku bilo govoreno i o povratku ne samo Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita skopskog Josifa nego i o povratku ostalih G. G. Arhijereja iz Makedonije.

Na ovaj bi način Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne Crkve imao celokupan pregled crkve u Makedoniji, a ne samo skopske eparhije. Mi dobrovoljno uzimamo na sebe da do ovog sastanka između G. G. Arhijereja i sveštenika iz Makedonije dođe što pre i to u Beogradu u prisustvu G. G. Arhijereja, članova Svetog Arhijerejskog Sinoda. Dobro bi bilo da nam odgovorite da li primate naš predlog.“

Sveti Arhijerejski Sinod je samo potvrdio prijem ovog akta i izrazio stanovište da bi trebalo što pre i neodložno dozvoliti svima Arhijerejima, sveštenstvu i od neprijateljskih vlasti proteranoj pastvi povratak u njihova ranija mesta službovanja i stanovanja (Zap. 137 iz 1945.).

2. aprila 1945. godine Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski G. Josif aktom MBR 74 iz 1945. godine dostavio je Svetom Arhijerejskom Sinodu sledeće:

„Čast nam je izvestiti Sveti Arhije%

PRILOZI

ZAPISNIK

sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora održane 20. aprila / 3. maja 1947. godine u Beogradu u Patrijaršiskom dvoru pod pretsedništvom Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog Gospodina Gavrila.

Na sednici su prisutni svi G. G. Eparhiski Arhijereji, osim Preosvećene G. G. Episkopa: budimskog Georgija, žičkog Nikolaja, dalmatinskog Irineja i amerikansko – kanadskog Dionisija.

Zapisnik današnje sednice vodi Njegovo Preosveštenstvo Episkop zletovsko – strumički Gospodin Vikentije.

Pošto je pročitana molitva „Hristos Voskrese“, Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo, otvara današnju sednicu u 9 časova pre podne.

Na poziv pretsednika, sekretar Svetog Arhijerejskog Sabora, Preosvećeni Episkop budimljanski Gospodin Valerijan čita zapisnik sedme sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora

Zapisnik ce prima bez primedbe i potpisuje ce.

Njegova Svetost G. Patrijarh izveštava da je na dnevnom redu izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda o radu od 1941. do 1946. godine.

Sveti Arhijerejski Sabor uzima na znanje.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop banatski G. Damaskin čita izveštaj Odbora određenog za pregled rada Svetog Arhijerejskog Sinoda od 1941.-1946. godine kodi glasi ovako

1. Podneseni izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda treba da sadrži njegov rad za vreme od 1941. godine do danas. Ali kako su ce u ovom vremenu odigrali važni i sudbonosni događaji po našu Crkvu i narod, koji su bili od presudnog značaja i za rad Svetog Arhijerejskog Sinoda, to je ovo ne samo izveštaj o radu Svetog Arhijerejskog Sinoda, nego i prikazivanje istorijskih događaja koji su ce desili u životu naše Crkve i naroda od početka okupacije naše zemlje od neprijatelja do danas. Tako ce ovaj izveštaj bitno razlikuje od ranijih izveštaja Svetog Arhijerejskog Sinoda i po dužini vremena koje obuhvata, i po obilnosti materijala koji ce u njemu sadrži i, najzad, po opširnosti sa kojom ce, potpuno opravdano, iznose i objašnjavaju događaji.

Na 300 strana, u 98 odeljaka, raspoređenih u dva dela, izlaže ce u ovom izveštaju istorijat Srpske Crkve, njene jerarhije, sveštenstva i naroda za minulih šest godina. U izveštaju i prilozima izneseni su mnogi i značajni podaci o ovim događajima i pomenute gotovo sve važnije činjenice; sačuvani su od zaborava mnogi detalji ovih istorijskih događaja i mnoge ličnosti, naročito imena nevino postradalih jeraraha, sveštenika i sveštenomonaha Srpske Crkve i prikupljen delimično materijal o stradanju celog našeg naroda; registrovana je i ogromna materijalna šteta koju je naša Crkva pretrpela u toku rata, kao i rušenje naših svetinja i nenaknadivi gubici naših crkveno – istorijskih i umetničkih spomenika. A u vezi sa svim ovim u ovom izveštaju ce prikazuje i rad Svetog Arhijerejskog Sinoda, usmeren na zaštitu interesa Svete pravoslavne Crkve.

2. U ovom izveštaju Svetog Arhijerejskog Sinoda ima izvesnih podataka i navoda koji ce priloženim primedbama Njegove Svetosti Patrijarha G. Gavrila ispravljaju. Takve su sledeće ispravke:

a) U vezi saopštenja izveštaja na strani 8 i 9, gde ce govori o ovlaštenju, datom od strane Njegove Svetosti Patrijarha Njegovom zameniku, Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo primećuje: „Da je netačno izneseno u tom raspisu, da je on dao onakova ovlaštenja Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu skopskom G. Josifu, jer je on tom prilikom samo zamolio Njegovo Visokopreosveštenstvo, da pomogne vikarne episkope, a naročito u pitanju smeštanja sveštenika izbeglica“;

b) U vezi saopštenja izveštaja, strana 16, o sumi u iznosu 4.681.000 dinara i 64.1/2 napoleona, kao i o sumi u iznosu od 474.581 dinar, koji su novac poneli načelnik finansiskog odelenja g. Rista Grđić i šef kabineta Njegove Svetosti kao režisr Svetog Arhijerejskog Sinoda, i sklonili ga, u sporazumu sa nastojateljem manastira Ostroga, u gornji manastir, a koji su novac odmah Nemci pronašli i zaplenili, – Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo primećuje da „ništa nezna o ovome novcu, niti je on koga ovlastio da ovaj novac nosi iz Beograda“;

v) Po predmetu ovlaštenja Njegove Svetosti Patrijarha, datog za saziv sednice Svetog Arhijerejskog Sinoda, a što ce sadrži u izveštaju na strani 27, – Njegova Svetost G. Patrijarh izjavljuje da „prilikom posete koje su mu učinili 7. VII. 1941. članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda on nije nikad dao sa svoje strane saglasnost za redovan sastanak Svetog Arhijerejskog Sinoda niti pismeni ni usmeni ni zvanično ni privatno, jer bi to značilo bežati sa straže. On je samo rekao Preosvećenoj G. G. Arhijerejima: „A Vi braćo Arhijereji u ovim čemernim danima štogod učinite, učinićete za dobro naroda i to će Vam ce priznati, samo ne zaboravite da svaki za sebe nosi odgovornost“. A na slično saopštenje izveštaja, strana 26, da je takvo ovlaštenje dato preko bivšeg komesara Ministarstva pravde Momčila Jankovića (prilog 1 strana 18), Njegova Svetost G. Patrijarh izjavljuje „da on g. Momčilu Jankoviću nije nikad dao takove izjave kao da je pred njim pristao na saziv Svetog Arhijerejskog Sinoda za vreme dok je on u zatočenju“.

3. Što ce tiče samog rada Svetog Arhijerejskog Sinoda, iz izveštaja ce vidi da nije bilo permanentnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sinoda, te je dosta poslovanja bilo prezidijalno; tako su rešavani mnogi predmeti i slati raspisi. Ali naknadno sve je ovo prolazilo kroz sednice Svetog Arhijerejskog Sinoda.

4. Kako ce iz izveštaja vidi, nisu u potpunosti završeni predmeti koji su predati Svetom Arhijerejskom Sinodu na proučavanje i izvršenje sa poslednjih zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora; u prilogu broj 10 pomenuti su ti predmeti, a u izveštaju su izneti razlozi koji ovo opravdavaju.

5. Najveći deo važnijih predmeta koji ce u izveštaju detaljno objašnjavaju već su prikazani na ovom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, bilo kao posebni predmeti, bilo u vezi sa drugim predmetima, i time su oni već primljeni na znanje i odobreni od Svetog Arhijerejskog Sabora. Takvi su sledeći predmeti: pitanje takozvane Hrvatske pravoslavne crkve, prekid odnosa sa Rumunskom pravoslavnom crkvom i sa Svetim Sinodom Ruske zagranične Crkve, izveštaj o odnošaju naše Crkve sa Ruskom Patrijaršijom, otpuštanje mukačevsko – prjaševske eparhije iz kanonske veze naše Crkve i njeno prisajedinjenje Ruskoj Crkvi, predaja pravoslavne Češke i moravsko – šleske eparhije na privremenu upravu Ruskoj Patrijaršiji, pripajanje novih oslobođenih teritorija dalmatinskoj i gornjokarlovačkoj eparhiji, donašanje pravilnika za sveštenoradnje, pitanja koja ce tiču bogoslovije i odluke o veronaučnoj nastavi u narodnim i srednjim školama. Druge grupe su predmeti koji ce pominju u izveštaju, a koji će tek biti izneseni pred Sveti Arhijerejski Sabor; takav je projekat novog Ustava Srpske pravoslavne Crkve koji je izradila komisija za izmenu crkvenog zakonodavstva. Najzad, ima i predmeta koji ce pominju u izveštaju Svetog Arhijerejskog Sinoda a o kojima nije bilo i neće biti posebnog saopštenja i raspravljanja na ovom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora. Takvi su sledeći predmeti: saopštenje o crkvenim prilikama u Južnoj Srbiji Makedoniji i o radu Svetog Arhijerejskog Sinoda u vezi sa ovim, odluke o redukciji crkvenojerarhiskih službenika i o materijalnoj pomoći izbeglom sveštenstvu i izbeglicama uopšte, zarobljenicima i postradalim krajevima za vreme rata.

6. Na kraju treba pomenuti da ce iz ovog izveštaja mogu konstatovati dve utešne pojave: prvo, da je od početka rata do danas među arhijerejima Srpske pravoslavne Crkve bila bratska sloga i jednodušnost, a tako isto, većim delom, i među sveštenstvom, sa izvesnim izuzetkom, premda je bilo pokušaja sa strane da ce to jedinstvo razbije; i drugo, da je Srpska pravoslavna Crkva i u ovom periodu vremena, kao i uvek, išla pravim putem, svojim svetosavskim putem, ne skrećući sa njega i ne dopuštajući da bude zavedena – a što je sve ovo u našem Srpskom narodu i pravilno ocenjeno i odobreno.

Ceneći sam rad Svetog Arhijerejskog Sinoda u tom smislu, mora ce priznati da on u ovom teškom vremenu nije propustio da uradi ono što je trebalo uraditi i što su prilike nalagale, i da je to u najviše slučajeva bilo gotovo jedino što ce moglo uraditi u interesu naše Crkve i naroda. To ce može reći o radu Svetog Arhijerejskog Sinoda od početka okupacije pa sve do poslednjih dana, kada je na čelu sa Njegovom Svetosti Patrijarhom preuzeo mere da ce zaštite prava naše Crkve i obezbedi zadovoljenje duhovnih potreba našega pravoslavnog Srpskog naroda.

Podnoseći ovaj izveštaj, odbor predlaže Svetom Arhijerejskom Saboru za odluku sledeće:

Izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne Crkve za 1941.-1946. godinu prima ce na znanje sa primedbama Njegove Svetosti Patrijarha Gospodina Gavrila.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop bački G. Irinej moli da može naknadno u izvesnim tačkama dopuniti i ispraviti izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda u pogledu eparhije bačke.

Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolit skopski G. Josif uzima reč da govori o primedbama Njegove Svetosti Patrijarha G. Gavrila.

I. izjavljuje da od Njegove Svetosti nije dobio izričito ovlašćenje za preuzimanje uprave, ali ga je Njegova Svetost zamolio da pomogne vikarne episkope u njihovom radu. On je to i činio. Ovo je naglasio i na konferenciji sa Dimitrijem Ljotićem i ostalima da govori samo u svoje ime i da iskazuje samo svoje lično mišljenje. Misli da ce ne može reći da ce njegov postupak ne bi mogao pravdati i da je za osudu.

II. Što ce tiče novca Sveti Sinod je ovo spomenuo što je morao na osnovu pismenog izveštaja Riste Grđića šefa finansiskog odeljenja i Dušana Dožića šefa kabineta Njegove Svetosti Patrijarha i taj novac nije stavljen na teret Njegovoj Svetosti nego je rečeno samo da je taj novac okupator oduzeo. I zbog toga prima primedbu Njegove Svetosti.

III. Što ce tiče zasedanja Svetog Arhijerejskog Sinoda, uvek je stojao na stanovištu da ce bez Njegove Svetosti ne može ništa raditi i da ce nijedna ciglja iz crkvene zgrade ne može izvaditi. Mi smo insistirali da ce sazove Sabor s tim da Sabor može sazvati samo Sinod pod pretsedništvom Patrijarhovim. Međutim Nemci su tražili saziv Sinoda kako nam je to izjavio Momčilo Janković. Na kraju saglasio ce, da ce sazove Konferencija Episkopa, ali s tim da članovi Sinoda odu kod Njegove Svetosti i pozvani su episkopi članovi Sinoda uz uslov da im ce osigura dolazak i povratak u Beograd. Za karakteristiku cele ove akcije navodi samo ovo: Pozivi su dostavljeni Komesarijatu oko 8 časova uveče, a već u 4 časa po podne istoga dana je oficir Gestapoa bio u Tuzli i pozvao Episkopa Nektarija da ce spremi za polazak u Beograd. Još pre sastanka Sinoda ce čulo da Sinod treba da ce osudi komunizam i zbaci Patrijarh i Episkop Nikolaj. Mi smo zauzeli poznati stav. Nismo hteli da damo izjavu protiv komunizma, a o Patrijarhu nismo hteli da govorimo. Kada smo otišli u Rakovicu, Njegova Svetost Patrijarh nas je dočekao ljutito i sa izjavom da pošto nije slobodan ne može dati nikakvo ovlaštenje. Mi smo posle toga otišli. Članovi Svetog Sinoda su ispočetka većali bez mene, a posle su pozvali i njega i šta više dali mu i izvesno ovlaštenje.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop timočki G. Emilijan govori ukratko o teškoćama Svetog Sinoda.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop niški G. Jovan između ostalog je rekao da je najveća teškoća bila da ce nađe zakonski osnov za rad Svetog Arhijerejskog Sinoda. Da Sveti Sinod nije to učinio, Crkva bi bila obezglavljena. Članovi Sinoda preduzeli rad i među njima nije bilo razmimoilaženja. Istina, Sinod nije bio u permanenciji, ali zbog toga poslovi nisu trpeli, a moralo ce u onim kritičnim vremenima biti u eparhiji.

Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo odma na početku ističe da je svojim primedbama hteo samo da ispravi netačnosti, a nikako da prigovara. Nemci nisu imali nikakvih skrupula. Kada su ga Nemci doveli u Beograd bio je izložen raznim ispitivanjima, saslušanjima i mučenjima i stavljeno mu je na teret na sve što ce dovodilo u vezu sa paktom i ratom. Izjavljivao je na sve to da nije bio ni političar ni vojskovođa i da ce bavio samo crkvenim poslovima i vodio brigu samo o Crkvi. Njegova Svetost naglašuje da je insistirao na sazivu Svetog Arhijerejskog Sabora navodeći da je posle propasti svih autoritativnih faktora ostala jedino Crkva koja je mogla preko Arhijereja i sveštenstva raditi u interesu reda i poretka. Crkva je to mogla činiti samo preko Sabora koji ima pun avtoritet, a nikako preko Sinoda, jer je Sveti Sinod samo izvršni organ Sabora. Zbog toga nije Njegova Svetost pristala na saziv Sinoda nego samo na saziv Sabora. Nemci su to uvideli 1943. godine, ali je tada već bilo kasno. Momčilo Janković je izdao lažan akt, Njegova Svetost je to znao i zbog toga je bio ljut. Predlagali su mu da ce načini bolestan, ali i to je odbio. Zbog toga je onako dočekao članove Sinoda i ostale episkope u Rakovici. Nemci su ce prema njemu ponašali bez ikakvih skrupula i gledali su da ubiju duh. To je bilo teško trpeti. Zbog toga ponovo izjavljuje da svojim primedbama nije hteo da prigovara nego samo da ispravi netačnosti. Za vreme okupacije držanje Svetog Arhijerejskog Sinoda i Arhijereja bilo je besprekorno i za svaku pohvalu.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop bački G. Irinej čita ispravku na izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda u pogledu eparhije bačke i to 1) što ce odnosi na njegovo članstvo u Gornjem Domu, 2) domaći pritvor i 3) da ce za vreme okupacije održi teritorija eparhije bačke.

Posle iscrpene diskusije Sveti Arhijerejski Sabor rešava:

Izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne Crkve za 1941.-1946. godinu prima ce na znanje sa primedbama Njegove Svetosti Patrijarha i ispravkama Njegovog Preosveštenstva Episkopa bačkog Gospodina Irineja.

Posle primljenog izveštaja Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski Gospodin Josif zahvaljuje članovima Svetog Arhijerejskog Sinoda na jednodušnosti i ljubavi i ostalim Arhijerejima koji su pomagali rad Svetog Arhijerejskog Sinoda ljubavlju i jednodušnošću i iskrenom saradnjom.

Isto tako blagodari i Njegovoj Svetosti Patrijarhu na izraženom priznanju.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop niški Gospodin Jovan zahvaljuje Bogu što je podario snage i zdravlje da ce sve izdrži što ce izdržalo i što smo mogli da budemo primer sveštenstvu i što ce narod uzda u Crkvu.

Najzad izjavljuje Odboru, koji ce potrudio oko proučavanja izveštaja i isti pravilno shvatio izreče zahvalnost

Pošto je ovim dnevni red iscrpen Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo zaključuje sednicu u 12 časova i 45 minuta i iduću zakazuje za 22. april / 5. maj 1947. godine u 9 časova pre podne.

Pretsednik
Svetog Arhijerejskog Sinoda
AEM i PATRIJARH SRPSKI
Gavrilo s. r.

Članovi:
Mitropolit skopski Josif
Episkop bački Irinej
Episkop timočki Emilijan
Episkop niški Jovan
Episkop zvorničko-tuzlanski Nektarije
Episkop braničevski Venijamin
Episkop banatski Damaskin
Episkop šabački Simeon
Episkop admin. Eparhije raškoprizrenske Vladimir
Episkop zletovsko – strumički Vikentije
Episkop moravički Arsenije
Episkop budimljanski Valerijan

II
ZAPISNIK

sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora održane 22. aprila / 5. maja 1947. godine u Beogradu, pod pretsedništvom Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog Gospodina Gavrila.

Na sednici su prisutni svi G. G. Eparhiski Arhijereji, osim Preosvećene G. G. Episkopa: budimskog Georgija, žičkog Nikolaja, dalmatinskog Irineja i amerikansko – kanadskog Dionisija.

Zapisnik današnje sednice vodi Njegovo Preosveštenstvo Episkop moravički Gospodin Arsenije.

Pošto je očitana molitva „Hristos Voskrese“, Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo, otvara današnju sednicu u 9 časova pre podne.

Na poziv pretsednika, sekretar Svetog Arhijerejskog Sabora, Preosvećeni Episkop zletovsko – strumički Gospodin Vikentije čita zapisnik osme sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora.

Zapisnik ce prima bez primedbe i potpisuje ce.

Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo, pretsednik odbora za dnevni red, čita dnevni red za današnju sednicu:

Izmene i dopune Crkvenog Ustava.

Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo predlaže, da ce kao prva tačka dnevnog reda stavi:

Položaj eparhija naših na teritoriji N. R. Makedonije.

Sveti Arhijerejski Sabor odlučuje:

S obzirom na važnost ovoga pitanja prima ce predlog Njegove Svetosti Patrijarha G. Gavrila. Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo iznosi razgovore, koji su vođeni sa članovima Inicijativnog odbora i o njihovim zahtevima.

Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski G. Josif iznosi istorijat pregovora vođenih sa članovima Inicijativnog odbora, i da je jednom od tih članova pisao očinsko i drugarsko pismo, da ne čine nepromišljenosti, jer će ce stvar teško moći ispraviti i da ce je sastajao i sa drugim licima, od kojih je jedan bio mnogo drzak. Ti članovi su čak tražili pomoć i od Njegovog Preosveštenstva Episkopa G. Sergija prilikom njegovog boravka u Beogradu, za osnivanje avtokefalne Makedonske crkve, ali ih je on odbio. A prilikom dolaska kod Njegove Svetosti bili su mnogo drski, hteli su čak i da diktiraju i stavljali su pitanje Njegovoj Svetosti, da li On priznaje makedonski jezik, na što im je on odgovorio, da je to samo narečje, i da oni pretstavljaju samočinnoje zborišče sonmišče. Mitropolit G. Josif rekao im, da bi oni morali u prvom redu primiti svoje Arhijereje s kojima bi posle mogli raspravljati o tim pitanjima. Dalje javlja, da su ce oni javljali i G. G. Episkopima Vikentiju i Venijaminu, sa zahtevima da budu pozvani u Sveti Arhijerejski Sabor. Oni u opšte postavljaju toliko zahteva, da oni sami ne znaju šta hoće, tako da kad je jedan sveštenik u crkvi Sv. Dimitrija u Bitolju spomenuo Njegovu Svetost Patrijarha G. Gavrila, pocepali su ce sveštenici tri protiv tri. Dalje, referiše, da je general – major Đurić naročito zastupao interese Inicijativnog odbora i tvrdio da su oni, koji ce javljaju Patrijarhu Srbi, a ne Makedonci.

Predlaže da ce to pitanje ostavi otvoreno, dok ce ono ne reši kanonskim putem, a dotle ne birati Episkope i da ce ostane pri ranijoj odluci sinodskoj iz 1945. godine.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Vikentije slaže ce sa Gospodinom Mitropolitom Josifom. Navodi da su ga neki sveštenici pozdravljali, ali im je on samo zahvalio. Jedan je čak molio da ga rukopoloži, ali ga je odbio.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop banatski G. Damaskin predlaže da ce u tom pitanju interveniše kod vlade.

Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo odgovara, da je pitanje crkve u N. P. Makedoniji prilikom vođenja pregovora sa izaslanicima vlade, bilo na dnevnom redu kao prva tačka, ali nije ce uspelo u tome. A što ce tiče zahteva Inicijativnog odbora i drugih visokih funkcionera N. R. Makedonije, da ce Crkva naša nazove jugoslovenskom, Njegova Svetost Patrijarh je odgovorio, da naziv Srpska pravoslavna Crkva datira iz najdavnijih vremena, da je Srpska Crkva kao takva poznata svima pravoslavnim Crkvama u svetu, koje takođe imaju nacionalne nazive, pa da prema tome naziv naše Crkve ne može biti jugoslovenski, nego samo Srpski. Protivnom postupiti značilo bi menjati istoriju. Srpska pravoslavna Crkva nije nikad bila eksponent kakvog velikog srpskog šovinizma, kako ce to u javnosti iznosi. Ona bi dozvolila da ce Makedonci postavljaju za sveštenike, kao što je to i u prošlosti činila. Ne može, prema tome biti govora o kakvom šovinizmu srpskom, jer ce eparhija skopska i ne naziva Srpskom, već samo „pravoslavna eparhija skopska“. Mogli bi ce birati i novi odbori i novi saveti, u koje bi ušli Makedonci. Što ce pak tiče federativnog uređenja Crkve, ono već postoji u našoj Crkvi, jer na primer Srpski Patrijarh kad dođe u Skoplje ne može služiti liturgiju dok ne dobije dozvolu od nadležnog Arhijereja. Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo potseća na slučaj Bugarske Ekzarhije, kako je Njegovo Blaženstvo Ekzarh G. Stefan posle 72 godine na kolenima molio Carigradsku Patrijaršiju da skine šizmu sa Bugarske pravoslavne Crkve. Zato Inicijativni odbor mora dobro, da odmeri svoje postupke.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop niški G. Jovan slaže ce sa Njegovim VPreosveštenstvom Mitropolitom G. Josifom, da to pitanje ostane otvoreno, i da Sveti Arhijerejski Sabor sankcioniše sve ono, što su po tom pitanju dosada radili Sveti Arhijerejski Sinod na čelu sa Njegovom Svetosti Patrijarhom.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop timočki G. Emilijan predlaže, da Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolit G. Josif i Njegovo Preosveštenstvo Episkop G. Vikentije otputuju u svoje eparhije.

Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolit G. Josif javlja, da su ce oni već ranije obraćali vladi po tom pitanju, ali mu je odgovoreno, da je to zbog saobraćaja nemoguće. A osim toga Vlada nije bila za to raspoložena.

Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo predlaže, da Sveti Arhijerejski Sabor pošalje akt Vladi, sa molbom da omogući Njegovom VPreosveštenstvu Mitropolitu G. Josifu i Njegovom Preosveštenstvu Episkopu G. Vikentiju, da mogu otputovati u svoje eparhije.

U vezi izveštaja Svetog Arhijerejskog Sinoda i usmenih referata Sveti Arhijerejski Sabor odlučuje:

Prima ce predlog Njegove Svetosti Patrijarha G. Gavrila, da ce pošalje pretstavka Saveznoj vladi, da ce Arhijerejima Skopskom i Zletovsko – Strumičkom, omogući povratak u njihove eparhije, kako bi ce na osnovu kanona i zakonitih prava Srpske pravoslavne Crkve uspostavio crkveni poredak i redovno stanje u pravoslavnoj Crkvi u Makedoniji.

Umoliti Njihova Preosveštenstva G. G. Episkope Emilijana, Jovana i Vikentija, da sa glavnim sekretarom Svetog Arhijerejskog Sinoda izrade pretstavku.

III
ZAPISNIK

sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora održane 30. aprila / 13. maja 1947. godine u Beogradu, pod pretsedništvom Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog Gospodina Gavrila.

Na sednici su prisutni svi G. G. Eparhiski Arhijereji, osim Preosvećene G. G. Episkopa: budimskog Georgija, žičkog Nikolaja, dalmatinskog Irineja i amerikansko – kanadskog Dionisija.

Zapisnik današnje sednice vodi Njegovo Preosveštenstvo Episkop moravički Gospodin Arsenije.

Pošto je očitana molitva „Hristos Voskrese“, Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo, otvara današnju sednicu u 9 časova pre podne.

Na poziv pretsednika, sekretar Svetog Arhijerejskog Sabora, Preosvećeni Episkop zletovsko – strumički Gospodin Vikentije čita zapisnik četrnaeste sednice redovnog zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora.

Zapisnik ce prima bez primedbe i potpisuje ce.

Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo predlaže da ce kao prva tačka dnevnog reda stavi:

Poseta Koliševskog pretsednika vlade N. R. Makedonije.

Sveti Arhijerejski Sabor odlučuje:

Sveti Arhijerejski Sabor prima predlog Njegove Svetosti Patrijarha Gospodina Gavrila

Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo izveštava Sveti Arhijerejski Sabor, da je o Srpskoj pravoslavnoj Crkvi u N. P. Makedoniji govorio i sa pretsednikom Vlade, sa inicijativnim odborom i Vlahovim i sa pretsednikom vlade N. R. Makedonije Koliševskim. Pobijao je njihova mišljenja, da je Srpska pravoslavna Crkva tek 1912. godine proširila svoju duhovnu vlast na Makedoniju, već mnogo ranije. Iznosi izvod razgovora koji je tom prilikom vođen, i koji glasi:

„Maja 10. oko sedam i po sati po podne došao je kod mene sveštenik Milan Smiljanić i saopštio mi je, da iste večeri u 8 1/2 časova žele da dođu na razgovor đeneral Ljubodrag Đurić i Koliševski, pretsednik Vlade Republike Makedonije. Đeneral Đurić izrazio je preko Smiljanića želju, da razgovor bude bez prisustva Mitropolita Josifa

Tačno u 81/2 časova došli su Đurić i Koliševski Primljeni su bili u zvaničnom kabinetu. Razgovoru je prisustvovao i Smiljanić, koji je učestvovao u diskusiji i u izvesnim momentima branio naše crkveno stanovište

Posle prestavljanja i upoznavanja, đeneral Đurić rekao je, da je Pretsednik Koliševski došao u cilju, da sa mnom razgovara po pitanju crkvenom u Makedoniji. Ja sam na to rekao: Milo mi je što mi ce dala prilika da ce sa g. Koliševskim poznam i da im ja stojim na raspoloženju.

G. Đurić, kao i ranije, vatreno je izlagao ranije ropsko stanje Makedonskog Naroda, žučno kritikovao velikosrpsku propagandu, koja je kako reče, taj dobri narod nemilosrdno ugnjetavala. Sad je Makedonski Narod dobio, veli, punu slobodu i on želi i svoju crkvu da uredi po svom nahođenju i da ima svoje crkvene vlasti i organe. G. Koliševski je opširno izlagao stanje u kome su Makedonci trpeli od veliko – srpske, veliko – bugarske, velikogrčke i dr. propagandi i oborio ce žučno na organe veliko – srpske propagande, koje je, reče, Mitropolit Josif bio glavni faktor, pa za to oni hoće, da imaju u Crkvi svoje ljude – domorodce.

U dugoj diskusiji, koja je trajala više od dva sata, ja sam dokazivao, da Srpska pravoslavna Crkva nije pravila razlike, već je materinskom brigom tretirala sve pravoslavne u svima oblastima podjednako, pa i one iz Makedonije. Navodio sam sve one koristi, koje je Crkva u Makedoniji doprinosila, pa i rad Mitropolita Josifa, naročito u vezi sa Bitoljskom bogoslovijom. Naglasio sam da je Crkva versko – moralna ustanova, koja je vekovima ustanovila svod poredak i taj ce poredak ne može i ne sme narušavati pod utiskom momentalnih političkih prilika i uticaja. Izložio sam, da sve autokefalne crkve na Istoku imaju kanonsko i dogmatsko jedinstvo, koje ce mora održavati i čuvati u svima pa i u našoj Crkvi.

U toku diskusije naglasio sam, da je Arhijerejski Sabor pod pretsedništvom Patrijarha najviša naša Crkvena vlast i da ce prema odredbama kanonsko – zakonskim u delu Makedonce mora uspostaviti redovno crkveno stanje, a u buduće život i rad Crkve razvijaće ce kao što ce razvijao čitavih dvadeset vekova, i ako su ce političke prilike menjale, države ce zasnivale, ukidale i obnavljale. Mi iz naše Crkve nemamo nikakve namere, da ograničavamo ili sprečavamo političko – državni život Makedonaca, već naprotiv, Crkva će ih kao svoje pravoslavne sinove pomagati u njihovom razvoju. Napomenuo sam o unutrašnjoj upotrebi makedonskog dijalekta, u punoj slobodi njihovoj u izboru njihovih eparhiskih i crkvenoopštinskih saveta i odbora, o kandidatima koji ispunjavaju kanonsko – zakonske uslove, o nazivima parohija, Eparhija, opština i dr. crkvenih nadleštava.

G. Koliševski veli da narod i sveštenstvo su podeljeni, jedni hoće autokefaliju, a drugi autonomiju i da to s pravom traže. G. Đurić ga je energično pomagao.

Ne zaboravite, rekoh, da je to sastavni deo Srpske Patrijaršije i da je Srpska Patrijaršija do toga prava došla redovnim putem, kao što je to pravo Pećka Patrijaršija vekovima upražnjavala, pa ce neće i ne može toga prava odreći ni u buduće.

Kad je Đurić pokušao, da predoči štetu za Pravoslavnu Crkvu, ako Patrijaršija ne popusti želji, kako reče, sveštenstva i naroda u Makedoniji, Koliševski je, kao nekom pretnjom, izjavio, da u Pirinskoj Makedoniji ima vladika Boris, koji će biti gotov da ce Makedoncima stavi u službu. Ja sam na to rekao ovo. „Imajte na umu, gospodine pretsedniče, da je taj Boris klirik tuđe crkve, koja nema nikakva prava, da ce upleće u naše unutrašnje crkvene poslove. Naša Crkva nema fizičkih sretstava da sprečava nasilja i nezakonitosti, ali ja Bac uveravam, da ni jedna od pravoslavnih Crkava ne može i neće priznati jednu takvu odmetničku avanturu“.

Posle dosta mučne diskusije, Koliševski a naročito Đurić, skrenuo je pitanje na ličnosti. Obadva su kategorički izjavili da je povratak Mitropolita Josifa u Makedoniju nemoguć, jer je protiv njega ceo Narod i celo sveštenstvo. Ja sam na to reagirao naglasivši, da je protiv Mitropolita Josifa neki inicijativni Odbor, koji je za nas u Crkvi bez ikakvog zvaničnog svojstva, a što ce tiče sveštenstva i Naroda, kada bi ce slobodna volja izrazila, bila bi ogromna većina za Mitropolita Josifa. Koliševski, očevidno nezadovoljan mojim reagiranjem , reče: „Ako bi ce Mitropolit Josif pojavio u Makedoniji, on bi bio linčovan“. Možda, rekoh, ako bi Vi kao pretsednik Vlade naredili da ga linčuju„. Koliševski je ogorčeno od sebe odbijao, da bi on što tako mogao učiniti. Đurić je kategorički zahtevao, da ce Mitropolit Josif premesti na drugu Eparhiju. Izložio sam, da ce jedan Arhijerej ne može lišiti svoje Eparhije bez pristanka ili eventualne osude. Ako Mitropolit Josif ima kanonsko – zakonske krivice, neka ce optuži i Arhijerejski Sabor će ga suditi. Inače za političko – građanske krivice, ako ih ima, Arhijerejski Sabor te krivice ne sudi, već to čine političko građanske vlasti. Đurić veli, da je dedini ishod, da ce Mitropolit Josif skloni na premeštaj. Ni povoda ni razloga crkvene službe, rekoh, nema Sveti Arhijerejski Sabor, da od Mitropolita Josifa to traži. Đurić opet tvrdi da je to interes Srpske pravoslavne Crkve i da je on u stanju, da to lično Mitropolitu Josifu dokaže. U diskusiji Smiljanić je pitao Koliševskog imaju li oni što protiv zletovsko – strumičkog Episkopa. Koliševski reče, da o tome on ne može znati. Smiljanić, na moje iznenađenje, tada reče, da on zna, da bi Episkop zletovsko – strumički Vikentije rado pošao na neku drugu Eparhiju. Nije mi, rekoh, o tome ništa poznato.

Kad je Đurić i po treći put pokušao tvrditi da je interes Pravoslavne Crkve, da ce crkveno pitanje u Makedoniji sredi i da treba izaći na susret zahtevima Makedonaca, ja sam ponovo rekao, da Srpska Patrijaršija baš u interesu sređivanja prilika ide do krajnjih granica mogućnosti da delu Crkve u Makedoniji izađe u susret, kao što sam to već izložio. Koliševski reče, da su sve to sporedne stvari, a da je glavno pitanje uklanjanja Mitropolita Josifa. Smiljanić je upitao Koliševskog zašto ce Srbi, kao takvi isključuju. Koliševski je odgovorio, da oni Srbe ne isključuju, i da bi oni primili Srbe za crkvene službe pa i za vladike, koji nisu kompromitovani kao velikosrbi i koji su pošteni. Na moju primedbu, da je neki Boškovski, sa onim ostalim, koji su bili kod nas ovde, izjavili neće ni sveštenike ni vladike, koji su Srbi, Koliševski reče, da je takvo mišljenje možda pojedinaca, a ne naroda i sveštenstva.

Najzad Koliševski i Đurić izjavili su da Makedonci neće odustati od svojih zahteva i da će ce pitanje još više zaoštravati. Na to sam ja rekao: Ja duboko žalim što ce bez potrebe stvara pitanje kad Srpska Patrijaršija pokazuje gotovost, da sa svoje strane čini sve ono što je moguće i što de u interesu sveštenstva i Naroda u Makedoniji. Ali kad su u pitanju dva zla Srpska Patrijaršija ne može ni za čiju ljubav činiti narušavanje vekovnog crkvenog poretka, što bi bilo veće zlo za nju, kad bi ona prenebregla temeljite odredbe svoga života i rada Na tome je diskusija prekinuta i sva tri posetioca su ce za mnom pozdravili i napustili Kabinet ispred 11 časova“.

Njegova Svetost Patrijarh G. Gavrilo stavlja pitanje Njegovom Preosveštenstvu Episkopu zletovsko – strumičkom G. Vikentiju, da li stoji navod sveštenika Smiljanića, da bi on rado otišao u neku drugu Eparhiju.

Njegovo Preosveštenstvo Episkop zletovsko – strumički G. Vikentije povodom pitanja i izveštaja Njegove Svetosti Patrijarha G. Gavrila i na navod da je sveštenik Milan Smiljanić izjavio „da on zna da bi Episkop Vikentije rado otišao na drugu eparhiju“ izjavljuje sledeće:

„Svečano izjavljujem da sa sveštenikom Milanom Smiljanićem i ni s njim, ni sa Njegovom Svetosti Gospodinom Patrijarhom ni sa kojim od Preosvećenih G. G. Arhijereja nisam govorio o tome „da bih rado otišao na drugu eparhiju“.

Sa sveštenikom Milanom Smiljanićem nisam nikada govorio o opštim poslovima crkvenim nego samo o eparhiskim poslovima i to o stvarima koje ce tiču njegovog namesništva.“

Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit skopski Gospodin Josif izjavljuje, da žali makedonski narod, koga njegovi današnji zastupnici vode u propast. Što ce pak tiče izjava nekih Makedonaca, da je on vodio veliko – srpsku šovinističku politiku, ograđuje ce najenergičnije protiv takvih izjava, jer je on bio samo Srbin, što je i sada. No, ako Sveti Arhijerejski Sabor nalazi, da je on u ovoj stvari kamen spoticanja i da on treba da ce žrtvuje u interesu Srpske pravoslavne Crkve, on je gotov i to da učini. Ali on sam neće, da počini nikakvo samoubistvo, jer bi to zaista učinio, kad bi sam svoju poziciju napustio. No, kad bi ce od njega tražila žrtva za crkveni poredak, on bi bio gotov to da učini.

Njegova Svetost Patrijarh Gospodin Gavrilo ne misli, da bi ce trebao činiti kakav pritisak na Njegovo Visokopreosveštenstvo, niti da bi ce trebala voditi kakva diskusija po ovom pitanju, već iznosi sve ovo da bi Sveti Arhijerejski Sabor saznao kako su ce vodili pregovori između njega i Koliševskog.

Posle kratke diskusije Sveti Arhijerejski Sabor odlučuje:

Sveti Arhijerejski Sabor odobrava odlučan stav Njegove Svetosti Patrijarha Gospodina Gavrila koji je on zauzeo prilikom vođenja pregovora sa Koliševskim, da ce nikako ne popušta u pitanju Srpske pravoslavne Crkve u N. P. Makedoniji i da ce crkveni poredak ima sačuvati onako, kako je on vekovima postojao.

Izjave Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita Gospodina Josifa i Njegovog Preosveštenstva Episkopa zletovsko – strumičkog Gospodina Vikentija uzimaju ce na znanje.

IV
Pretstavka Saveznoj vladi o crkvenim prilikama u Makedoniji

Iz Zapisnika XX, sednice Sabora 6 / 19. V 1947. Čita ce tekst projekta pretstavke Saveznoj vladi u predmetu crkvenih prilika u Makedoniji sačinjene od strane Odbora u smislu odluke Svetog Arhijerejskog Sabora od 22. IV/5. V. Zap. br. 81/1947. godine.

Po rasmotrenju Sveti Arhijerejski Sabor odlučuje:

Prima ce tekst pretstavke u stvari crkvenih prilika u Makedoniji koji glasi ovako:

PRETSEDNIŠTVU SAVEZNE VLADE FNRJ

Beograd

Kada su Nemci i njihovi sateliti 1941. godine okupirali Jugoslaviju, oni su je među sobom podelili a zatim počeli proganjati sve ono što im je smetalo u ostvarenju njihovih sebičnih planova. Tako je Makedonija dodeljena Bugarima sa jednim delom jugoistočnih oblasti Srpske teritorije i oni su odmah prognali iz nje Arhijereje Srpske pravoslavne Crkve i njeno sveštenstvo i postavili svoju crkvenu upravu.

No, kada je okrutni neprijatelj konačno pobeđen pobedničkom vojskom našom i naših saveznika i isteran iz naše otadžbine Sveti Arhijerejski Sinod je odmah uputio poziv svima izbeglim Arhijerejima i sveštenstvu Srpske pravoslavne Crkve koji su ce za vreme okupacije sklonili u Srbiju, da ce vrate na svoju dužnost i svoja službenička mesta, na kojima su bili i pre okupacije i da u tim krajevima uspostave crkvenu organizaciju kakva je i pre rata postojala.

Nije moguće bilo organizovati crkvenu vlast jedino u Makedoniji jer ce tamošnji kanonski i zakoniti Arhijereji kao i izvestan broj sveštenstva pored svega nastojanja nisu mogli vratiti.

Odmah posle oslobođenja u N. P. Makedoniji razvila ce jedna akcija sa dosta jasnom tendencijom, kao ostatak i posledica teritorijalne okupacije, da ce pravoslavna crkva u Makedoniji odvoji od Srpske pravoslavne Crkve kao svoje matice i da ce tamo osnuje posebna crkva.

Toj akciji stao je na čelo t.zv. „Inicijativni odbor“ u Skoplju koji je i po sastavu svome i ulozi pojedinih ličnosti u k njemu odavao jasno svoje poreklo i svoja politička stremljenja, koja su očito išla na štetu jedinstva i bratstva naših naroda.

Taj samozvani „Inicijativni odbor“ održao je 4. marta 1946. godine neki Crkvenonarodni sabor u Skoplju kome su prisustvovali i najviši verski pretstavnici drugih veroispovesti, a nijedan pravoslavni Episkop, i koji je doneo poznatu rezoluciju o proglašenju samostalne i nezavisne Makedonske pravoslavne crkve.

Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne Crkve povodom ovoga i ovakvog pokreta u Makedoniji još 22. septembra 1945. godine br. 1279/zap. 471 doneo svoju odluku, kojom je na osnovu kanonskih i crkvenopravnih propisa kao i na osnovu istorijsko – političkih razloga, proglasio ovu akciju samozvanog „Inicijativnog odbora“ nezakonitim i nekanonskom i osudio rad ovoga odbora kao „samovoljan i protivan crkvenom redu i poretku. Istovremeno Sveti Arhijerejski Sinod je pozvao sveštenstvo i pravoslavni narod u eparhijama Skopskoj, Zletovskostrumičkoj i Ohridskobitoljskoj, da ce obraća svojoj zakonitoj jerarhiji i da ce pokorava njenim savetima i naredbama kako bi u zajednici i isključivo sa njom mogao zakonito i kanonski raspraviti sve svoje crkvene potrebe i želje.

Ova odluka Svetog Arhijerejskog Sinoda je sa zadovoljstvom primljena među velikim delom sveštenstva i naroda u Makedoniji, ali kako ce dalo jasno ustanoviti ona nije naišla i na sličan prijem od strane zemaljskih vlasti, na je usled toga ovo pitanje sve do danas ostalo nerešeno.

Sveti Arhijerejski Sinod ima saznanja, da ce ovaj samozvani „Inicijativni odbor“ obraćao svima ostalim pravoslavnim avtokefalnim crkvama radi priznanja avtokefalne Makedonske crkve, ali ovo njeno proglašenje ostale pravoslavne crkve nisu priznale.

Sveti Arhijerejski Sinod usled ovih i ovakvih poteškoća koje su stajale na putu pravilnom uspostavljanju organizacije Srpske pravoslavne crkve u Makedoniji i povratku zakonitih pretstavnika crkvenih vlasti na tamo postojeće tri eparhije, žalio ce svojom prestavkom od 16. / 3. januara 1945. godine br. 37 tadašnjem Povereniku Nacionalnog komiteta za unutrašnje poslove i tražio da ce omogući povratak naše jerarhije u Makedoniju, a svojom pretstavkom od 19. / 6. marta 1945. Sin. Br. 428/zap. 135 i uvaženom tome Pretsedništvu upozoravajući istovremeno i na slične pojave u srezovima Caribrodskom i Bosiljgradskom, koji su izvan teritorije današnje N. R. Makedonije, ali koji su takođe bili pod Bugarskom okupacijom, a koje pojave sve skupa uzete ruše i naš ne samo crkveni već i državni autoritet na ovim našim nedeljivim državnim teritorijama.

Pretsedništvo Ministarskog saveta FNRJ aktom svojim od 23. maja 1945. KBr. 153 stavilo je u izgled, da će ispitati stav zemaljskih vlasti po pitanju zabrane povratka sveštenika u Makedoniju, no sve do danas Sveti Arhijerejski Sinod nije dobio nikakvog odgovora o ovoj najavljenoj intervenciji Pretsedništva Ministarskog Saveta.

Zbog toga je Sveti Arhijerejski Sabor uzeo u rasmatranje ovo bolno pitanje naše crkvene uprave u Makedoniji i našao da ono u svim svojim pojavama zadire u osnovne temelje jedinstva naše crkve i da njegovo rešenje ne trpi dalje odlaganje. Zato Sveti Arhijerejski Sabor moli Pretsedništvo Savezne Vlade, da ovome pitanju pokloni najbrižljiviju pažnju u interesu zdrave državne politike i pravilnih odnosa sa Srpskom pravoslavnom Crkvom i da svojim posredovanjem kod nadležne zemaljske vlasti N. R. Makedonije omogući i olakša što skoriji povratak zakonitih arhijereja u Makedoniju odnosno u tamošnje tri eparhije: Skopsku, Ohridskobitoljsku i Zletovskostrumičku.

Sveti Arhijerejski Sabor smatra da je to jedini pravilan put, da ce ovo pitanje reši i dođe ne samo do stvarnog jedinstva naše crkve i do postojećeg crkveno – kanonskog poretka koje ce ima sačuvati isto onako kao što je sačuvano i u našoj bratskoj Savezničkoj zemlji Rusiji, gde ima 16 republika, ali ne i 16 crkava, već jedna Pravoslavna ruska crkva i jedan pravoslavni ruski Patrijarh u Moskvi, nego i do zadovoljenja zakonitih crkvenih potreba pravoslavnog naroda u Makedoniji, gde je krajnje vreme da ce prestane jednom sa neredovnim crkvenim stanjem, koje ide na štetu samog naroda i dobrog reda u državi.

Sa ovim je Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo zaključio današnju sednicu, a iduću zakazao za 7. / 20. maj 1947. godine u 9 časova pre podne.

Pretsednik

Svetog Arhijerejskog Sabora

AEM i PATRIJARH SRPSKI,

Gavrilo

Izvor:

^[1] 13. januara 1945. upokojio ce u Gospodu u Vavedenjskom manastiru u Beogradu i u nedelju 14. januara sahranjen pored manastirske crkve“ (Br. 40 Zap. 2 iz 1945). – Prim. pr.

^[2]94 – prema Napomeni na str. 138

^[3]104 – prema istoj N. (Prim. ured.)

^[4]B. nap. na str. 102.

^[5]Na osnovu podataka (priloženih ovde u nap. na str. 138), kao i drugih koji ce prikupljaju, broj sveštenika u Crnoj Gori, ubijenih neposredno posle rata penje ce na oko 120.

^[6]Prema označenim dopunama, brojka u koloni 7 penje ce od 213 na 298, a u poslednjoj od 544 na 629 – Prim ur.

^[7] Na sastanku članova Svetog Arhijerejskog Sinoda sa Pretsednikom vlade 30. septembra 1942. godine, pretsednik je pristao da ce Crkva ne uvlači u politiku već da i dalje čini sve što je na korist same crkve i naroda (Zap. br. 472 iz 1942.).

^[8]Episkop Serafim je bio u Tirani „krajem novembra 1941.“ i „od 1. do 30. juna 1942.“ Oba puta „posećivao je razne ministre i molio da ce puste internirani Srbi, ali bez uspeha“.