Srbi, prvi logoraši u Evropi

Beograd – Monstruozna vladavina nacističkog firera Adolfa Hitlera upamćena je, između ostalog, i po sistematskom uništenju Jevreja, Slovena i antifašista u logorima širom Trećeg rajha.

Plansko uništenja čitavih naroda bilo je precizno organizovano, pa su mnoge potonje generacije odrastale pod utiskom da logori smrti nisu ni postojali dok se u velikom germanskom narodu kao vođa nije zapatio Adolf Hitler, neostvareni slikar, rodom iz austrijskog pograničnog grada Braunau.

I to je zamka u koju upadaju svi oni koji sporo pamte, a brzo zaboravljaju, u čemu su Srbi kroz svoju istoriju često prednjačili. Recimo, Mauthauzen, za kojeg prosečan čitalac zna iz Drugog svetskog rata, bio je logor i u Prvom svetskom ratu, a nalazi se svega stotinak kilometara od Hitlerovog rodnog mesta. Od 40.000 zatvorenika u ovom logoru, 15.000 su bili Srbi, od kojih je umrlo više od pola – 8.256.

Kako to život do apsurdnosti ume da uredi – stotinak godina od stradanja srpskih logoraša u Mauthauzenu, u lepoj varošica Braunau, Srbi su jedni od zastupljenijih gastarbajtera.

„Austrougarska carevina je tokom Prvog svetskog rata, kao niko tako pre toga, masovno koristila logore za svoje ratne ciljeve po čemu je prednjačila u odnosu na druge Centralne sile. Logore je osnivala posebno za svaku naciju: Srbe, Ruse, Italijane, Rumune, Francuze, Britance…

To su kasnije radile i Nemačka i Bugarska, a jedan broj logoraša prebacivali su i u Tursku“, objašnjava dr Mirčeta Vemić, naučni savetnik Geografskog instituta SANU u penziji, koji se bavio istraživanjem masovnog umiranja Srba u logorima.

Nikad popisani

Hitlerovi zemljaci Austrijanci prve koncentracione logore u Velikom ratu namenili su upravo za Srbe, čiju su zemlju napali i okupirali i tako otpočeli Prvi svetski rat.

Na samom početku carevina šalje srpske ratne zarobljenike u tzv. prolazne logore, kao što bili Arad, Neđmeđer, Nežider i Boldogasonj.

A najpoznatiji logori u kojima su bili utamničeni bili su već pomenuti Mauthauzen, Hajnrihzgrin ili Jindrihovice na češkom, Šopronjek i Braunau.

Za razliku od drugih nacija, sa srpskim ratnim zarobljenicima masovno su odvođeni i civili – dece, žene, starci.

Zašto su civilizovani Austrijanci odvodili i nejač, Vemić objašnjava neprijateljskim stavom bečkog dvora, vlade i generalštaba prema Srbima.

„Još je istoričar Vladimir Stojančević zapazio da se okupacijom Srbije 1915. „stara teorijska aksioma austro-ugarske politike i diplomatije o „velikosrpskoj opasnosti“ po dvojnu monarhiju, pretvorila u praktičnu egzekutivu za njeno uklanjanje svim raspoloživim sredstvima.

S takvim odnosom prema istočnom susedu, politika interniranja i ustanova logora smatrane su efikasnim sredstvom za sprovođenje krajnjih ciljeva Beča“, objašnjava Vemić.

U Arhivu Srbije može se naći dokument iz 1921. godine koji potvrđuje da je u logoru Arad najstariji umrli logoraš bio Jakov Vujičić iz Nevesinja koji je umro u 101. godini, a najmlađi jednogodišnji Toma Sprema iz Zavidola, takođe mesta u Hercegovini.

Ovaj podatak nam ukazuje i na to da su Austrijanci bili surovi ne samo prema građanima okupirane Srbije, već i prema svojim državljanima koji su bili deo Austrougarskog carstva, ali su imali jednu falinku – bili su etnički Srbi, narod protiv koga je velika carevina ratovala.

Nažalost, posle rata, na mirovnoj konferenciji u Parizu srpska kraljevina nije na pregovarački sto stavila i podatke o stradalim Srbima u tadašnjoj Austrougarskoj carevini, već samo one o ubijenim i utamničenim građanima svoje države.

Popisivanje logoraša trajalo je sve do Drugog svetskog rata i nikada nije završeno, a prema raspoloživim podacima vidi se da je u njima umro svaki treći ratni zarobljenik i skoro svaki drugi internirani civil.

Pokvarena politika Beča

„Prema službenim procenama Vlade Kraljevine Srbije s kraja rata, 1918, u logorima AU bilo je oko 150.000 ratnih zarobljenika, tačnije 147.677, od čega je 50.000 pomrlo, dok je ukupan njihov broj, računajući tu i Bugarsku i Nemačku – iznosio 182.000. Takođe je procenjeno da je u Austrougarskoj bilo internirano 50.000 civila, od kojih je u logorima umrlo 20.000“, navodi Vemić, ističući da mnogi istoričari smatraju da je realan broj bio veći.

Zašto se o koncentracionim logorima Austrougarske carevine u vreme Prvog svetskog rata malo zna, objašnjava i istoričar Predrag Marković.

„Austrijanci sve vreme vode pokvarenu politiku – da su oni drugačiji, da nisu oni krivi, nego su krivi nacisti, a zapravo mnoge tekovine kasnijeg, nacističkog režima zapravo su austrougarski izum. Mnogi rukovodioci nacista bili su Austrijanci, uključujući i samog Hitlera“.

Prema njegovim rečima, razlog je i taj što ti logori nisu bili tako užasni kao koncentracioni logori u Drugom svetskom ratu i u njima su ljudi umirali uglavnom od gladi i bolesti, a nisu istrebljivani, tako da je potonja mnogo dramatičnija nacistička priča, pokrila prvu, onu iz vremena austrougarskog cara.

A kakvi su bili nehumani uslovi u logorima možemo pogledati na primeru logora Jindrihovice, jednog od najvećih u Velikom ratu. U njemu je bilo zatočeno oko 66.000 logoraša, a najviše je bilo Srba – 40.000, uglavnom iz šumadijskog i valjevskog kraja.

Logoraši su gradili rezervoar za vodu, kamenolom i hemijsku fabriku u Sokolovcu, gradu udaljenom 30 km od Jindrihovica. Tu razdaljinu su prelazili peške, u oba pravca. Iscrpljeni, bez adekvatne hrane i medicinske pomoći masovno su obolevali i umirali. Dnevno i do 40 zarobljenika.

Ništa bolje nije bilo ni u drugim logorima širom carevine. Profesor Đorđe Stanković navodi da od 1.823 studenta, koliko je Beogradski univerzitet imao na početku rata, njih 528 internirano je u koncentracione logore. U logoru Braunau iz Srbije je bilo internirano oko 5.000 dečaka starosti od sedam do 15 godina. Polovina ih je umrla.

I Bora Stanković zatočenik

Čuveni socijalista, borac za jednakost među ljudima i nacijama, protivnik ratnih kredita Kraljevine Srbije Dimitrije Tucović bio je jedno kratko vreme zatočen u logoru Jindrihovice. Na sreću, njega su španski socijalisti oslobodili uz pomoć Crvenog krsta.

I čuveni pisac Bora Stanković bio je jedno vreme zatočen u logoru. Kao poslanik Ministarstva vera povlačio se iz Niša pred nadolazećim okupatorom, ali su ga u Podgorici Austrougari uhapsili i odveli u logor Derventu. Kasnije je uz pomoć prijatelja bio pušten.

Izum Amerikanaca

Prve logore u ratne svrhe koristile su Amerikanci u građanskom ratu (1861-1865), Španci na Kubi tokom njene kolonizacije (1895), potom Britanci u anglo-burskom ratu (1899-1902) u južnoj Africi i Nemci prilikom gušenja ustanka u Namibiji (1904).

J. Arsenović / Vesti

Izvor: VASELjENSKA