Nacrt za istoriju episkopskog sedišta Eparhije gornjokarlovačke

Prve srpske seobe na teritoriju današnje Eparhije gornjokarlovačke, obavljene u prvoj polovini XVI veka, nisu prolazile bez učešća sveštenstva. Tako se zna da je sa grupom koja je sa Tromeđe išla ka granici Hrvatske i Slovenije u Žumberak, oko 1538. godine, bio i „pop Radoje“.

Pravoslavnih Srba u Lici i na Baniji je bilo još od sredine XV veka, kada se međe Krbave i Bosne u papskoj prepisci smatraju „šizmatičkim“, a i kada su pojedine tvrđave i zamkovi na teritoriji današnje Banije bili pod vlašću srpskog Despota Vuka Grgurevića, u epskoj tradiciji proslavljenog i Turcima omraženog Zmaj-Ognjenog Vuka. Kada smo već u epskim vodama, nije zgoreg pomenuti da tradicija bosansko-hercegovačkih muslimana čuva uspomenu na pohode Osmanske carevine ka srednjoj Evropi, ističući doprinos krajiških Srba u pružanom im otporu: „Da mi nije Slunja i Tounja… Sve bi moje do Ljubljane bilo!“, tuguje jedan beg. Prelasci Srba iz zapadne i severozapadne Bosne, iz severne Dalmacije u Liku, Krbavu, Kordun, Baniju, Gorski Kotar i u Istru dobro su dolazili hrvatskim feudalcima iz porodica Zrinski i Frankopan. Oni su se nadali da će na svoja opustela imanja naseliti nove kmetove. Predvođeni vojvodama i u poluvojničkoj pastirskoj organizaciji, Srbi sa Tromeđe postaju zanimljivi ljudski resurs i rimokatoličkoj crkvi, koja od njih očekuje ustaljeni desetak.
Sa svešću o nekadašnjoj veličini, o državi u kojoj su imali „čestite careve i kralje“ iz svetorodne dinastije, kao i sa vekovnom tradicijom spasavanja duše i zadobijanja carstva nebeskog, Srbi su se teško mogli ukmetiti i poniziti pred vlatima senjsko-modruške, odnosno zagrebačke biskupije. U tom vremenu, kao odlučujući faktor istupa austrijski car i država koja od Srba očekuje vojničku službu, praveći od njih bedem prema Turcima (onaj dobro poznati antemurale christianitatis), garantujući im versku slobodu i ekonomske povlastice istovremeno. Habsburška monarhija, odnosno Austro-Ugarska, u svojoj je dugoj istoriji imala Vojnu Krajinu u kojoj je srpski etnički element i Srpska Pravoslavna Crkva zauzela značajno mesto. Krajišnici su Carevini poslužili časno ne samo u borbi sa Turcima, nego i na drugim evropskim vojištima gde je to bilo neophodno. Pravni položaj Srba u Austrijskoj carevini je bio regulisan i carskom Invitatorijom (pozivom na naseljavanje) i Privilegijama, koje su izdejstvovane direktnim pregovorima predstavnika Srpske Crkve i cara. Te srpske povlastice je garantovala snaga mišica i pouzdan oslonac na krajiške Srbe, čija je ratnička sposobnost i hrabrost postala poslovična. Kapetan Hans Ungand, koji je komandovao na jednom delu ratišta u Pokuplju oko 1540. godine, više je verovao novodošlim Srbima nego starosedelačkom hrvatskom stanovništvu, koje je, kako zapovednik kaže, „samo naviklo da služi oko stolova svojih gospodara i puni njihove podrume i koševe“.

Austrijsko-turski ratovi i osnivanje Karlovca

Grad Karlovac – nastao kao vojnička tvrđava sa stalnom posadom, sa bastionima i artiljerijskim tranšejama poznog XVI veka, upravo pokazuje kako vojska ostavlja neizbrisiv pečat na urbanističku kulturu. Kao u drevnom Rimu, kada se iz logora legije razvije čitav grad, tako su i odbrambene potrebe prema turskim upadima doprinele nastanku grada. Grad je nastao na četiri reke (Kupa, Korana, Mrežnica i Dobra), predstavlja glavu Korduna, oblasti čije samo ime otkriva svrhu jednog odbrambenog pojasa. Ime je dobio po idejnom tvorcu nadvojvodi Karlu, bratu cara Maksimilijana Habsburškog. Radovi su otpočeli 1579. godine, a tvrđava je sagrađena simbolično na 900 turskih glava. Sa takvim kamenom-temeljcem želelo se pokazati konačno zaustavljanje turskog osvajanja. Turci su pod zapovedništvom Hasan-paše Predojevića osvojili 1592. godine Bihać, ali je isti begler-beg Bosne zaustavljen kod Siska. Mirom potpisanim u Žitvi 1606. godine, zapadne granice osmanskog carstva u jugoistočnoj Evropi bile su na liniji Kosinj-Slunj-Budački-Petrinja-Sisak-Čazma-Virovitica.
Tek nakon Velikog bečkog rata 1699. godine, granica Habsburške monarhije pomaknuta je na Unu i Savu. Od kraja XVII i početka XVIII veka otpočinje i prozelitski rad Rimokatoličke crkve na ostvarenju izgubljenih pozicija.
Prvi pravoslavci koji su živeli u novopodignutom Karlovcu bili su Srbi Žumberčani, koji su se pokazali kao dobri ratnici i u svakovremenim čarkama sa Turcima, ali i u slamanju seljačke bune predvođene Matijom Gupcem. Hrvatska romantičarska književnost prikazuje „uskoke“ kao verne odrede carskog poretka, i tu nimalo ne izvitoperava istorijske činjenice. Srbi Krajišnici nisu se zadržali u gradskoj tvrđavi, jer su po konačnoj izgradnji grada raseljeni po Tounju, Zvečaju i Slunju. U Karlovac su tada nastanjeni „Švedi i Švabe“ iz severnih krajeva. Zanimljivo da se oko 1585. godine u Karlovcu pominju srpske porodice Nikole Vukanovića i izvesnog Popovića. Pre nego što se otpočelo sa zidanjem grada Karlovca, Srbi-graničari su živeli u susednom Dubovcu. Poznato je da je general Juraj Lenković u periodu 1593-1601. naseljavao pojedine srpske grupe u grad. Srbe je u blizinu Karlovca dovodio i grof Herberštajn oko 1689, a Dvorski ratni savet je 1721. doneo odluku da se oni rasele i nastane u nešto udaljeniji Tušilović. Tako je upravo nastala i parohija tušilovićka, pod koju su potpadali Srbi Karlovčani dok nisu sebi podigli crkvu. Krajiški zapovednik, baron Kulmer, 1718. je naseljavao Srbe pravoslavce oko Turnja i po Mostanju. Vojnički zapovednici u početku nisu trpeli Srbe u gradskoj posadi, ali od 1746. godine, kada je Vojna Krajina konačno uređena, nalazimo dosta Srba u posadi garnizona. Od prve polovine XVIII veka u Karlovcu raste broj trgovaca srpskog porekla i pravoslavne vere. Oni su bili okupljeni oko, tj. svoje su poslove plasirali i obavljali na Vlaškom Trgu. Doseljenici su bili iz različitih mesta, kao što su Novi Sad, Zemun, Trst, Sarajevo, Banja Luka… Godine 1764. uticajni srpski trgovac Petar Popović postao je član gradskog veća. Tada su Karlovčani pravoslavne vere već imali kapelu za svoje duhovne potrebe, a jedan zapis oslikava njihov težak položaj u ranijim vremenima:
„Prošla su ona teška vremena, kada je Srbin morao svoga mrtvaca sakrivati i po kasnoj noći u strahu shranjivati; ili ako se u prirodnoj žalosti nije dao na brzu ruku zaglušiti plač i jauk sitne dječice za izdahnulom majkom, ocem, tužnih roditelja za svojim ljubimčetom, onda je dolazio vozmajstor, i mrtvo telo šizmatičko neđe na bunjištu (gomili) nečastivo zakopao“. Postojao je Protokol priložnika „Svjato vostočne kapelice zdješnjih žitelja karlovačkih“ koji se vodio od 1761. godine. Po tom dokumentu se vidi da su crkvu darivali trgovci iz Sarajeva, Kostajnice, Petrinje i Kuzmina.

Saborni hram Eparhije gornjokarlovačke

Srbi Karlovčani su uspeli sredinom XVIII veka da podignu crkvu koja je bila posvećena Svetom Ocu Nikolaju Mirlikijskom. Sam natpis na ulazu u hram, koji govori o izgradnji crkve, sabira zasluge zajednice karlovačkih trgovaca i majstora, pravoslavnih stranaca, ali i Srba izvan grada koji žive u okruženju. „U slavu triipostasnog Božanstva i u čast svetitelja i čudotvorca Hristovog Nikolaja osnova se i sazda ovaj hram za vlade carsko-kraljevskog i apostolskog veličanstva Josifa II i po blagoslovu episkopa Jovana Jovanovića, troškom svega pravoslavnog grko-neunijatskog veroispovedanja ovdašnjih i stranih žitelja, u gradu Karlštadtu, meseca aprila 28., leta Gospodnjeg 1785“. (Lj. Stojanović, Zapisi i natpisi 2, br. 3554). Hram je podignut za vlade jednog tolerantnog monarha, ali je primetno da se u ktitorskom natpisu zadržao tehnički termin rimokatoličkog proishodišta – graecus non unitus, tj. grčko-nesjedinjeni, kojim su pripadnici Rimske crkve označavali neverne šizmatike. Među prvim služiteljima hrama bio je gomirski kaluđer Serafion (Mamula). Njegov monaški karakter se nije slagao sa trgovačkom sredinom. Jeromonah je trgovcima zamerao štošta, a otišao je poradi „cincarskog zakeranja i nadmenija“.
Eparhija gornjokarlovačka je oko 1810. godine imala 138 hramova, a 1820. godine 293 sveštenoslužitelja. Prosečno je na jednu bogomolju išlo 1164 vernika. Episkopi gornjokarlovačke eparhije su stolovali u početku u Plaškom, ali su pojedini odlazili u Karlovac i tamo radili na uređivanju episkopskog dvora. Centar eparhije je premestio u Karlovac bez odobrenja građanskih i vojnih vlasti episkop Lukijan (Mušicki) (1828-1837).
Najznačajiniji sveštenik u istoriji karlovačke parohije bio je prota Nikola Begović (1821-1895). On je bio paroh i katiheta u Karlovcu, veroučitelj koji je podučavao i nauci hrišćanskoj, ali i u „srbouku“. Čovek koji je dobro osećao potrebu razvijanja nacionalne svesti u vremenu kada je čitava Evropa, oko 1848. godine, učila narode da neguju sopstveni identitet. Nikola Begović je ostavio iza sebe značajna dela kao što su: Liturgika, Istorija Srpske Crkve, Život Srba Graničara i Narodne pjesme krajiških Srba.

Saborna crkva u Karlovcu je u toku Drugog svetskog rata služila kao skladište opljačkanih srpskih i jevrejskih dragocenosti. Hram se uklapao u tokove srpskog baroka. Njegov je ikonostas slikao Arsa Teodorović, a dekoracije napravio Dragutin Inkiostri Medenjak. Crkva je srušena do temelja 22-25. decembra 1993. godine. U osvit jednog praznika u Karlovcu, 25. decembra 1993, posle jake detonacije, sravnjena je sa zemljom i zgrada Eparhije gornjokarlovačke. Međutim, u toku je obnova ovih istorijskih zdanja.

Radomir Pilipović

Izvor: PRAVOSLAVLjE