Na srpskoj strani – Povest o češkim dobrovoljcima u Velikom ratu

Čehoslovačke legije, volonterske jedinice sastavljene uglavnom od Čeha i malog procenta Slovaka (oko osam odsto), činili su zarobljenici iz austrougarske vojske koji su se uglavnom borili u Italiji, Francuskoj i Rusiji.

Česi su delili vojničku sudbinu i sa Srbima boreći se u srpskim jedinicama i to u važnim momentima na tri mesta. Prvo, na početku rata 1914. i 1915. godine u Srbiji, zatim su se borili u sastavu srpskih dobrovoljačkih formacija u Dobrudži 1916. i na kraju su bili prisutni i na Solunskom frontu.

Pre rata, u Srbiji je živeo izvestan broj Čeha, kojih je najviše bilo u Beogradu. Prema popisu stanovništva u Kraljevini Srbiji iz 1900. godine, u zemlji je živelo 1.408 stanovnika koji govore češki jezik. Poslednji popis pre Prvog svetskog rata iz 1910. godine ne beleži koliko je bilo Čeha u Srbiji, već se navodi da su bila 12.123 stanovnika iz Austrougarske. Među Česima je bilo zanatlija, industrijalaca, umetnika …

Jedan od njih bio je i František Krištof, koji je kasnije postao poznat kao „prvi čehoslovački legionar (dobrovoljac)“. Priča o njemu kao i pesme koje je pisao najbolje oslikavaju situaciju Čeha koji su odlučili da se bore u jedinicama srpske vojske.

Rođen je 29. marta 1891. godine u Tinjištu na Orlici. U mladosti je počeo da pokazuje talenat za poeziju, koji razvija tokom studija. Kasnije, pored klasične pozije,  piše i pesme protiv Austrougarske.

Međutim, u septembru 1910. godine regrutovan je u austrougarsku vojsku u kojoj postaje i oficir. Od decembra 1912. do septembra 1913. bio je raspoređen u artiljerijskoj jedinici u Boki kotorskoj.

Tokom boravka na Balkanu zbližio se sa južnoslovenskim narodima i tada mu je ojačala svest o

slovenskoj solidarnosti, napisao je Petr Tolar iz Čehoslovačkog legionarskog udruženja u pratećem tekstu za izložbu o češkim dobrovoljcima u Prvom svetskom ratu.

Nakon što je okončao vojnu službu, František Krištof se seli u Beograd, gde je dobio posao u banci. Odmah po objavljivanju rata, 28. jula 1914. godine, dobrovoljno se javio u srpsku vojsku. Zbog toga je označen kao prvi čehoslovački legionar  iako stvaranje odvojenih čehoslovačkih legija u Srbiji nikada nije uspelo.

Inspirisan događajima u vremenu objave rata, Krištof je napisao pesmu „Na srpskoj strani“. Prema rečima Petra Tolara, u njoj su izražena mišljenja većine čeških dobrovoljaca koji su izabrali privremenu ulogu „izdajnika“ i koji su „povezali svoju sudbinu sa sudbinom srpskog naroda“.

Kao datum nastanka pesme naveden je 27. jul 1914. godine, dan pre nego što je u Srbiju stigao telegram u kojem Austrougarska objavljuje rat Srbiji.

Krištofovo iskustvo tokom predratne službe u austrougarskoj vojsci mnogo mu je značilo kada se prijavio u srpsku armiju i odredilo je njegov put na početku rata.

Opet je postao artiljerac. Zbog poznavanja Boke kotorske, postao je član  misije generala Božidara Jankovića, koji je bio delegat srpske vrhovne komande kod crnogorske vrhovne komande.

Poznato je da je František Krištof učestvovao u povlačenju srpske vojske preko Albanije, kao i da se borio na Solunskom frontu, ali nema mnogo detalja o tome. Sve vreme je bio zainteresovan za češke sunarodnike na ostalim frontovima.

Krištof je u Solunu napisao pesmu „Molitva legionara“, u kojoj je izražena molba silama Antante za nezavisnu češku državu. Zajedno sa češkim sunarodnicima, otplovio je u Francusku, gde se pridružio novoformiranoj čehoslovačkoj legiji. Tamo je postao pomoćnik komandanta.

Nakon rata vratio se u Češku i u martu 1919. godine je učestvovao u borbama sa mađarskim boljševicima. Zatim je napravio pauzu u vojnoj službi da bi se aktivirao 1936, kada je postao brigadni general. Tokom nacističke okupacije pridružio se pokretu otpora, kratko vreme je bio u zatvoru i učestvovao je u oslobađanju grada Olomouca.

Godine 1949. otužen je za navodne ilegalne aktivnosti i komunisti su ga poslali u radni logor u Mirovu. Promenio je nekoliko zatvora dok nije pušten u februaru 1953. godine. Tokom zarobljeništva napisao je zbirku poezije. Umro je 1960. godine, a rehabilitovan 1990.

Česi među Srbima u Rusiji

Drugo značajno mesto gde su Česi bili uz Srbe bila je Rusija, gde su formirane dobrovoljačke jedinice sastavljene od zarobljenika iz austrougarske vojske. Prve srpske dobrovoljačke formacije nastale su u Odesi, uz podršku ruskog cara. Polovinom februara 1916. godine, 12.000 srpskih dobrovoljaca je bilo u Odesi.

Arhitekta među vojnicima

Stojan Titelbah je arhitekta rođen u Beogradu. Majka mu je bila Katica Vasić, a otac Vladislav Titelbah, koji je došao u Srbiju 1875. godine. Projektovao je mnoge stambeno-poslovne zgrade, a njegovo najznačajnije delo je projekat za zgradu Novog dvora u kojem se danas nalazi Predsedništvo Srbije.

Stojan Titelbah je učestvovao u Prvom svetskom ratu, prešao je Albaniju i stigao na Krf. Tamo je 20. marta 1916. izvršio samoubistvo, a sahranjen je u kosturnici na ostrvu Vido.

Među dobrovoljcima je bilo i pripadnika drugih naroda iz Austrougarske, pa tako i Čeha, koji su činili značajan deo oficirskog kadra. U Prvoj srpskoj dobrovoljačkoj diviziji bilo je oko 600 čeških dobrovoljaca, od čega je bilo 128 oficira.

Kada je srpska vojska sa Krfa poslala oficire u Rusiju, sa komandantom divizije Stevanom Hadžićem došli su i češki oficiri koji su se borili  sastavu srpske vojske 1914. i 1915. godine.

Prvi ratni zadatak dobrovoljaca bile su borbe kod Dobrudže u okviru ruskog korpusa. Oni su se dobro borili protiv Bugara i pokazali junaštvo, ali je to ostalo nenagrađeno pobedom zbog nedovoljno dobrog vođenja ruskog korpusa i zbog lošeg učinka rumunskih trupa.

U Dobrudži je poginulo deset oficra i oko 50 vojnika češke nacionalnosti. Neki Česi su se posebno istakli junaštvom i veštinom.

Nakon što su dobrovoljci bili prinuđeni da se povuku posle borbi kod mesta Amzače u oktobru 1916. godine, izgubljena su ruska artiljerijska oruđa. Međutim, potporučnik Vaclav Kopal je predvodio hrabri napad i uspeo je da ih povrati. On je kasnije postao potpukovnik čehoslovačkih legija.

Takođe, u borbama kod Amzače je ranjen i poručnik Emanuel Moravec, koji je tokom Drugog svetskog rata postao najpoznatiji češki saradnik nacista.

Solunski front i odlazak u Francusku

Kasnije kada je u Rusiji formirana Druga srpska dobrovoljačka divizija i Srpski dobrovoljački korpus, jer su stizali novi dobrovoljci, bilo je i prisilnog regrutovanja pripadnika drugih naroda iz Austrougarske. Tako su unutar korpusa su počela nacionalna previranja, a među onima koji su protestovali bili su i Česi.

Oko 600 čeških dobrovoljaca napustilo je Srpski dobrovoljački korpus i ušlo je u sastav čehoslovačkih legija u Rusiji. Pukovnik Hadžić je lično pozdravio Čehe koji su odlazili odajući im priznanje za njihove borbe u Dobrudži. Ipak, u Srpskom dobrovoljačkom korpusu ostalo je 268 dobrovoljaca češke nacionalnosti.

Krajem 1917. godine počelo je prebacivanje dobrovaljaca iz Rusije na Solunski front kako bi se spojili sa srpskom vojskom.

Na Solunskom frontu bilo je oko 1.000 Čeha u redovima srpske vojske. Među njima su bili oni koji su se borili u Srbiji na početku rata i koji su stigli na Krf zajedno sa srpskom vojskom, kao i pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa koji su stigli iz Rusije.

Početkom 1918. godine, velika većina čeških dobrovoljaca izrazila je želju da ode u Francusku i uđe u redove tamošnjih čehoslovačkih legija.

Među njima su bili i Česi iz srpske vojske, a jedna od glavnih osoba zaduženih za regrutovanje bio je František Krištof. Oni su prevezeni u nekoliko tura francuskim brodovima. Od pripadnika tih jedinica kasnije će biti formirana vojska novonstale Čehoslovačke države.

Oko 200 čeških dobrovoljaca, ipak, je odlučilo da ostane u srpskoj vojsci, a nakon rata, neki od onih koji su preživeli, ostali su da žive u Srbiji, odnosno Kraljevini SHS.

Srpsko-češko prijateljstvo nastavljeno je i nakon Velikog rata, a najbolje se ogledao u delovanju u okviru regionalnog vojnog saveza Male Antante, koju su činile Čehoslovačka, Rumunija i Kraljevina SHS.

Savez je sklopljen 1922. godine i predstavljao je prvi formalni vojni savez u Evropi nakon Prvog svetskog rata.

Cilj je bio zajednička odbrana od eventualnih pokušaja Mađarske, da pokuša da povrati izgubljene teritorije, odnosno od pokušaja obnove Austrougarske. Francuska je bila pokrovitelj saveza.

Organizacija je ojačala i zaživela tek deceniju kasnije, kada je doneta odluka da Mala Antanta nastupa kao jedinstvena politička zajednica.

Na čelu Čehoslovačke bio je tada Tomaš Masarik (sunarodnici su ga zvali „oslobodilac“ i „Otac Čehoslovačke), a zanimljivo je da je on tokom Prvog svetskog rata putovao po svetu sa pasošima Kraljevine Srbije. On je 1915. godine otišao iz Praga jer mu je pretilo hapšenje i počeo je da radi na stvaranju Čehoslovačke.

Prvi pasoš mu je izdat u poslanstvu Srbije u Parizu 1915. godine i predat u Ženevi, a drugi je 1917. godine dobio u Londonu.

Autor: ALEKSA BOLjANOVIĆ

Izvor: RTS

Vezane vijesti:

Amerikanci i za današnje ratove taktiku uče od jednog srpskog generala (video)

VIDEO: Čas istorije – serijal Save Samardžića i Nemanje Devića

Bitka u kojoj je Mišić izveo taktiku za udžbenike