Miloš Ković: Svetosavski ogled o kontinuitetu i diskontinuitetu u srpskoj istoriji

Dr Miloš Ković je, eksluzivno za „Stanje stvari“ na Dan Svetoga Save, ustupio svoj članak „Znamenja pobede, uzroci poraza: kontinuiteti i diskontinuiteti u srpskoj istoriji“.

Ovaj, bez preterivanja se može reći, epohalni ogled jeste osnova za generacijski program nacionalnog pamćenja, koja će dotaći istorijsku svest svakog srpskog čitaoca, prvobitno je objavljen u zborniku „Ka srpskom stanovištu“ (Evrođunti, Beograd, 2014).

Znamenja pobede, uzroci poraza: kontinuiteti i diskontinuiteti srpske istorije

I

Francuski istoričar Pjer Nora je, u predgovoru za svoja, danas klasičnaMesta sećanja (Lieux de mémoire) (1984), utvrdio da su Francuzi izgubili kolektivno pamćenje. Oni su, istina, obuzeti sopstvenom, ličnom istorijom, porodičnim genealogijama i čak marljivo kupuju dela akademske istoriografije. Nora, međutim, uočava preovlađujuće osećanje diskontinuiteta, gubitka one vrste sećanja koja su vekovima određivala identitet celine i koja su se generacijama prenosila, preko crkve, porodice i škole. Početke ove pojave on je uočio u tridesetim godinama 20. veka, kada je, u francuskoj javnosti, dvojstvo „država i nacija“ zamenjeno sintagmom „država i društvo“. „Istorija“ je tada još bila nerazdvojna od „sećanja“ i istoričari su svaki novi podatak smeštali u kontekst priče o istorijskoj sudbini nacije. Nora je, međutim, utvrdio da je, u našem vremenu, „razvod“ „istorije“ i „sećanja“ konačno dovršen. Na mesto „sećanja“ na nacionalne mitove i heroje došla je skeptična „istorija“, na mesto kontinuiteta diskontinuitet, a nepromenjiva, vekovna predanja zamenila je akademska disciplina koja ispituje, osporava, proverava. Nije, međutim, samo akademska istoriografija uništila „sećanja“. Nora kao ključne uzroke ovog procesa već tada, 1984, pominje globalizaciju, masovnu kulturu, masovne medije i demokratizaciju.

Ceo zbornik Mesta sećanja, u kome je Pjer Nora okupio vodeća imena tadašnje francuske istoriografije, imao je za cilj da podseti na pejzaže, događaje, procese, ličnosti, simbole oko kojih se vekovima uobličavao identitet Francuske. Sam Nora ne pokazuje da mnogo žali zbog rastanka nacije i istorije, zbog smrti „sećanja“ i pobede „istorije“; njegovi saradnici svoje teme obradili su na sličan način. Pojava ovog trotomnog zbornika (objavljivan je od 1984. do 1992, četvorotomno englesko izdanje objavljeno je od 1999. do 2010) bila je ogroman događaj u istoriji istoriografije. Uprkos svemu, Nora nije mogao da izbegne etiketu desničara i konzervativca, stečenu, istini za volju, pre svega, njegovim delovanjem u javnom životu Francuske.

Srpski slučaj samo je deo ove, šire, francuske i evropske priče. Razvod „istorije“ i „sećanja“ u srpskoj kulturi gromoglasno su objavile burne polemike Ilariona Ruvarca sa Pantom Srećkovićem iz osamdesetih i devedesetih godina 19. veka. Na strani „istorije“ bio je, tako, jedan kaluđer, dok je „sećanja“ branio profesor Velike škole. Ruvarac je srpsko predanje, uokvireno Kosovskom epikom, proglasio naučno bezvrednim. Tek će Stojan Novaković skladno spojiti epsko predanje i kritičku istoriju i, kao istoričar koji je, za razliku od Ruvarca, razmišljao i o istoriji društva, kulture i mentaliteta, pokazati u čemu je vrednost epskog sećanja za akademsku istoriografiju.

Stojan Novaković, koga je Radovan Samardžić nazvao „utemeljitelj savremene srpske istoriografije“, bio je i delatni političar i jedna od vodećih javnih ličnosti svoga doba. Svojim osvrtom na Istoriju SrbaKonstantina Jirečeka, pod naslovom Nekolika teža pitanja srpske istorijeNovaković je dao primer kako istoričar, pripadnik „kritičke škole“, može da razmišlja o nacionalnom, kolektivnom iskustvu i da u njemu traži putokaze za sadašnjost i budućnost.

Kao i Pjer Nora, Stojan Novaković je jedan od podsticaja za nastanak ovog ogleda. Verovatno nije slučajno to što se i Novaković nalazio na konzervativnom krilu političkog spektra. Moje namere i zaključci se, ipak, ne mogu pripisati ni jednom ni drugom. Nora bi, sasvim verovatno, naglašavanje značaja očuvanja nacionalnog nasleđa smatrao preteranim. Nisam, međutim, siguran ni da bi Stojan Novaković podržao zaključke ovog ogleda, s obzirom na to da je, sasvim u duhu svog vremena, esej o „nekolikim težim pitanjima“ završio radikalnim stavovima o potrebi da Srbi napuste svoje srednjovekovne tradicije, da je nužno da „sledujemo novoj svetlosti, koju nam otvaraju suvremeni vekovi i primeri velikih naroda i velikih civilizacija“. Na ovo pitanje ćemo se kasnije pažljivije osvrnuti.

II

Glavna tema ovog ogleda jesu diskontinuiteti i kontinuiteti, prekidi i trajanja u srpskoj istoriji. Diskontinuiteti su, po mišljenju potpisnika ovih redova, jedan od glavnih uzroka nezavidnog stanja u kome se srpski narod danas nalazi. Srbi su, naime, samo u poslednjem veku, svakih nekoliko decenija menjali znamenja – zastave, grbove, himne – pod kojima su živeli, ratovali i ginuli. Menjali su, milom ili silom, imena svojih država, pa čak i sopstveno nacionalno ime. U životu pojedinca tako česte promene identiteta mogu da dovedu samo do nesigurnosti i poremećaja; nema razloga da se sumnja da je tako i u životu nacije. Da bi se shvatilo u kojoj meri ove vrste diskontinuiteta obeležavaju srpsku istoriju, dovoljno je da setimo istorije Engleza, koja se, bar u poslednjih nekoliko vekova, može nazvati istorijom kontinuiteta.

Uobičajeno je da se u srpskoj istoriji traže diskontinuiteti. Toj temi posvećen je jedan zbornik radova vodećih srpskih istoričara, pod uredništvom Andreja Mitrovića (Prekretnice novije srpske istorije, Kragujevac 1995). Ali malo ko se pozabavio kontinuitetima srpske istorije. Oni su, međutim, vremenom potvrđene tačke oslonca, „mesta sećanja“, koja, za razliku od diskontinuiteta, ulivaju sigurnost. Oko vrednosti koje su, u srpskoj istoriji, potvrdili vekovi, najlakše se uspostavlja osnovni konsenzus, kao glavni uslov opstanka, trajanja jedne kulture, društva i nacije. Konačno, u ovom tekstu pokazaće se da istorijske pojave, naročito one najvažnije i najsloženije, izmiču olakim, ishitrenim ocenama; one u sebi nose klice, primese kontinuiteta i diskontinuiteta, i prekida i trajanja.

Dve su strane problema diskontinuiteta u srpskoj istoriji. Prvu je opisao Nora, ali na francuskom, manje dramatičnom primeru. Diskontinuitet između današnjih Srba i vrednosnih sistema njihovih predaka više je nego uočljiv. Kosovski zavet središnja je tema srpske istorije i predanja; građani današnje Srbije, svojom ubedljivom većinom, glasaju za stranke koje zagovaraju odricanje države od Kosova i Metohije, od dela svoje teritorije, od sopstvenih građana, od materijalnih dobara i resursa i, konačno, od najdragocenijeg dela duhovnog nasleđa srpskog naroda. Odbrana nacionalne nezavisnosti i suvereniteta još jedna je ključna tema srpske istorije 19. i 20. veka; zbog ovih načela Srbija je pružala uporan otpor neuporedivo jačoj Austro-Ugarskoj, ušla u Prvi svetski rat i svoju slobodu platila ogromnom cenom. Današnji Srbi, ponovo ubedljivom većinom, glasaju za priključivanje EU, i to po cenu ne samo odricanja od političkog i ekonomskog suvereniteta i nezavisnosti, nego i od dela državne teritorije.

Naziru se i novi zahtevi. Zvanični predstavnici Nemačke, vodeće države EU, idu čak dotle da od Srba traže i „promenu svesti“. Reč nije, naravno, o dnevnim rutinama i radnim navikama; sudeći po tome kako Holm Zundhauzen i drugi nemački istoričari, ali i nemačko javno mnjenje vide Srbiju, ovde se misli na promenu onoga u šta Srbi veruju, što su zapamtili i od svojih srpskih predaka i vaspitača naučili. Velike sile znaju da je istorijsko pamćenje, uz kvalitet oružanih snaga, zdravu ekonomiju i broj stanovnika, jedan od najznačajnijih resursa jedne nacije, koje hoće da bude slobodna i da ima budućnost. Istorija potvrđuje da se ne mogu lako kolonizovati narodi duge, slavne prošlosti i bogatog istorijskog nasleđa – Rusija, Kina, Turska, Iran, Sirija, Izrael.

Što je mutnija slika prošlosti, to i budućnost izgleda sve neizvesnije. Gradi li Srbija svoju sadašnjost i budućnost na ideji demokratske, nacionalne države ili na članstvu, i to po svaku cenu, u multinacionalnoj imperiji bez demokratskog legitimiteta? Da li su njeni građani zaista spremni da u bescenje rasprodaju ono što su mukom stekli njihovi preci, da bi se pripojili imperijalnoj strukturi nesigurne budućnosti, kojom vladaju političke i poslovne elite otuđene od sopstvenih građana, neprijateljski i potcenjivački raspoložene prema Srbiji?

Koje su to vrednosti, koja sećanja su Srbi nasledili od svojih predaka i sačuvali ih za svoje potomke? Postoji li među Srbima osnovni konsenzus po pitanju: ko su Srbi, šta oni pamte, u šta veruju? Šta znači biti građanin Srbije, Republike Srpske, Srbin u Crnoj Gori, Hrvatskoj ili Makedoniji, u Nemačkoj, Kanadi ili SAD? Grade li Srbi svoju sadašnjost i budućnost na srpstvu ili jugoslovenstvu? Oslanja li se Srbija na demokratske tradicije nacionalne države 19. veka i Kraljevine Jugoslavije, ili na autokratske tradicije socijalističke Jugoslavije? Na nasleđe kralja Petra I Karađorđevića i Nikole Pašića, ili Josipa Broza Tita i Edvarda Kardelja? Na filozofski i moralni stav Mihaila Đurića ili Radomira Konstantinovića? Želi li Srbija poštovanje ljudskih prava ili otimanje tuđe imovine i zabranjivanje drugačijeg mišljenja? Da li je srpsko pismo Vukova ćirilica ili Gajeva gajica? Da li se Republika Srbija oslanja na tradicije četnika, partizana, nedićevaca ili možda ljotićevaca? Kakav je njen odnos prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a kakav prema borbenom ateizmu iz Titovog doba?

Nije, dakle, reč o zagovaranju jednoumlja, nego o nužnosti uspostavljanja nečega što u većini uređenih zemalja odavno postoji: zvaničnog kulturnog modela, zasnovanog na tradiciji i na savremenosti, na minimumu zajedničkih tradicija i vrednosti. On je, naravno, podložan kritikama i osporavanjima; ali nešto, da bi se osporavalo, prvo mora da postoji. Polazna tačka ne može da bude u zbunjenom raznoglasju. Svako društvo, svaka društvena grupa, od nacije do razbojničke družine, mora da ima minimum zajedničkih vrednosti i moralnih načela, oko kojih će se okupljati. Ukoliko takav, osnovni konsenzus ne postoji, zajednica se raspada pri prvom iskušenju. Upravo to se danas događa sa srpskom kulturom i srpskom državom.

III

Postoji, dakle, duhovni diskontinuitet između sadašnjih srpskih generacija i njihovih predaka, između današnjih ideala i srpskih nacionalnih sećanja. Potrebno je, međutim, da se naglasi i druga strana priče o diskontinuitetima: unutar srpske istorije, u njenom toku, postoje značajni prekidi, koji i danas dovode do kolebanja u osnovnim, identitetskim pitanjima i do nesigurnosti povodom izbora puta kojim će se dalje ići.

Propast srpskih država i pad srpskog naroda pod Osmansku vlast predstavlja prvi veliki diskontinuitet srpske istorije. Nije reč samo o Kosovskoj bici, nego o nizu epskih bitaka, od 1371. do 1541, od bitke na Marici do pada Budima. Tek tada su se Srbi, svojom ubedljivom većinom, našli pod vlašću Osmanlija. Bez ikakvog patriotskog preterivanja, može se reći da su Srbi, od svih balkanskih naroda, pružili najogorčeniji otpor Turcima. Prvi su, 1804, krenuli i u konačno oslobođenje. Po svemu što se o tome danas zna, Turci im taj i takav otpor nisu oprostili i zaboravili.

Od Rimskog i Osmanskog carstva, pa do SSSR, SAD i EU, imperije su se, od vajkada, u susretu sa neposlušnim plemenima i nacijama, služile zatiranjem i pridobijanjem. U 15. i 16. veku Srbi su po prvi put podvrgnuti onoj vrsti planskog, masovnog satiranja kakva će često iskusiti u svojoj potonjoj istoriji. Posle pada pod Turke, teritorija bivše srpske despotovine je toliko opustela da su je osvajači iznova naselili srpskim stanovništvom sa srednjeg toka Drine, iz Hercegovine i Crne Gore; prekid je bio takav i toliki da su imena mnogih sela i gradova bila zaboravljena i promenjena.

Čak i da nije bilo smišljenog kažnjavanja Srba, sam turski način osvajanja novih zemalja podrazumevao je, preko neregularnih, akindžijskih četa, zastrašivanje, pljačku, ubijanje i proterivanje stanovništva. Tek potom, za akindžijama bi napredovala regularna turska vojska. Bio je to džihad, verski rat u kome, za nevernike, nije bilo milosti. Bernard Luis tvrdi da su Turci pokazivali mnogo više borbenog, verskog fanatizma od Arapa i ostalih muslimanskih osvajača.

Posle otpora i bežanja, jedan od načina da se izbegne nasilje, a potom i status podanika drugog reda, bio je prelazak na islam. Radovan Samardžić je sa pravom primetio da su, uprkos drugačijim tvrdnjama, iza islamizacije uvek stajali nasilje i strah. Čak i tamo gde toga na prvi pogled nije bilo, u osnovi ove pojave bio je socijalni pritisak. Istoričari smatraju da je u 16. veku najviše dece za „danak u krvi“ na Balkanu uzimano od Srba i da je tada svaki četvrti pripadnik srpske populacije primio islam.

No tek su ratovi između Habsburškog i Osmanskog carstva u 17. i 18. veku doneli istinska stradanja. Srpske zemlje opet su postale bojno polje islama i rimokatolicizma, a pravoslavni Srbi našli su se na putu zakrvljenih vojski i religija. Strani putopisci svedoče o potpunoj zapustelosti srpskih zemalja i o strahu u kome su živeli njihovi preostali stanovnici. Brutalnost ovih ratova ponovo je poticala od njihove verske pozadine, kao i iz činjenice da su oni ovde, na Balkanu, u lokalnim uslovima, ponajviše vođeni između suseda, istog, srpskog jezika i etničkog porekla, ali različitih vera. Ništa manje surova bila su i vekovna četovanja i pljačke između samih pravoslavnih Srba, krajišnika dve sukobljene carevine, na Uni, Savi i Dunavu, mletačkih uskoka i turskih pandura u Dalmaciji, ili između zavađenih porodica ili bratstava u Crnoj Gori ili Hercegovini. Reč je o dugoj, vekovnoj tradiciji uzajamnog satiranja i pljačke, o još jednoj pukotini u kolektivnoj svesti srpskog naroda. Iz te tradicije, obogaćene uticajem totalitarizama 20. veka, potiču neshvativo surovi međusobni obračuni srpskih partizana i četnika, rođaka i suseda. Kada je u pitanju genocid koji su rimokatolici i muslimani počinili nad pravoslavnim Srbima u NDH, tradicijama međusobnog satiranja i totalitarizmima 20. veka trebalo bi dodati promišljeno, sistematsko delovanje Vatikana, sa njegovim vekovnim iskustvom u uništavanju jeretika.

U 16. veku počele su i masovne seobe, koje će postati važna konstanta potonje srpske istorije. Bežanje od nasilja i nevolja proširilo je teritorije na kojima su živeli Srbi ka severu, severoistoku i severozapadu. To je, međutim, za posledicu imalo i  prelazak masa srpskog stanovništva u rimokatolicizam. Katoličenje je posebno bilo česta pojava na mletačkim dalmatinskim posedima, ali i u habsburškim zemljama. U isto vreme, napuštane su zemlje na jugu. Ratovi, seobe i islamizacija promenili su etničku sliku Stare Srbije. U znaku nasilja odigravalo se naročito albansko naseljavanje na Kosovu i Metohiji, počevši od Velike seobe 1690. pa sve do oslobođenja 1912. godine. Srbija se kretala, selila ka severu; čak i geografski, njena istorija je istorija prekida i diskontinuiteta. Na nekim prostorima Srbi su nestajali; pojavljivali su se u drugim, udaljenim zemljama, od Nove Srbije u Rusiji do severne Ugarske i Žumberka u Austriji.

Seoba iz 1690. predstavljala je prelom i u duhovnoj istoriji Srba. Ona je označila pravi kraj srpskog srednjeg veka. Sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem i ostalim beguncima – sveštenstvom, vojnicima, trgovcima, zanatlijama – koji su predstavljali najaktivniji i najvažniji deo srpskog društva, središte srpskog duhovnog, ali i političkog života preselilo se sa Balkana u Srednju Evropu, iz Stare Srbije u Podunavlje.

Osmansko carstvo 16. veka bilo je uređena, snažna država. Osipanje je počelo krajem tog veka. Potonja stoleća Srbi su proveli u društvu koje se raspadalo, sa sve manje pravne sigurnosti, pri čemu je izbegavanje bilo kakvih dodira sa državom i njenim pravnim, šerijatskim normama ponekad bilo uslov opstanka. Knežinska samouprava, osobito u planinskim krajevima, omogućila je Srbima očuvanje unutrašnje samouprave, patrijarhalne kulture i pravoslavne duhovnosti; ona ih je, ipak, odvajala od visoke kulture, vezane za gradove, visoke škole i državnu administraciju. O izgubljenoj, aristokratskoj kulturi srpskog srednjeg veka srpski seljaci mogli su samo da slušaju od svojih sveštenika i guslara.

S druge strane, oni Srbi koji su se u Osmanskom carstvu zadržali sve do poznog 19. i ranog 20. veka, bili su prinuđeni da tavore, bez osnovne fizičke i imovinske sigurnosti, usred samovolje muslimanskih odmetnika i korupcije vladinih činovnika. Osmansko carstvo je, periodičnim nasiljima, znalački negovalo ovakvo stanje svesti. Sve to moralo je da ostavi traga na kolektivnoj psihologiji dela srpskog naroda. „Rajinski mentalitet“, stanje poslušničke, zaplašene spremnosti na trpljenje nasilja, dublje je ukorenjeno u kolektivnoj svesti Srba nego što se obično misli.

Sa obnovom Srbije i Crne Gore, u ratovima i pobunama, Srbi koji su živeli u susednim zemljama, koje su ostale pod Turcima, ostali su, naime, večito sumnjivi. Posle 1804, baš kao i u dobu posle 1690, izjasniti se kao „Srbin“ značilo je isto što i priznati odmetništvo, izdaju, otpadništvo od legalne, sultanove vlasti. Socijalna mimikrija nije uvek podrazumevala prelazak na islam. Odgovor na pitanje „ko si“ mogao je da glasi „hrišćanin“, Bosanac, Hercegovac ili Makedonac; geografska pripadnost vremenom je potiskivala nacionalni identitet.

Krajem 18. i početkom 19. veka odigrao se veliki preporod, začet u kulturi Srba Habsburške monarhije, pre svega kroz delo Dositeja Obradovića, nastavljen reformama Vuka Karadžića. Pod neposrednim uticajem ovog preporoda, hrabrošću srpskih ustanika, nastala je slobodna srpska država: Karađorđeva i Miloševa Srbija. Druga srpska država, Crna Gora Petra I i Petra II Petrovića, takođe nastala u ustancima i ratovima, proistekla je neposredno iz tradicija Pećke patrijaršije. Važan diskontinuitet koji je ovo doba donelo je, međutim, redefinisanje srpskog nacionalnog identiteta, od zajednice vere i sećanja do jezičke zajednice. U duhu tadašnjih evropskih ideja prosvećenosti i romantizma, religija je uzeta za privatnu stvar, a nacija je određivana prema jezičkoj pripadnosti. Posle smrti vladike Njegoša i Crna Gora prestaje da bude teokratska država. Takvo tumačenje odrediće glavni tok srpske nacionalne ideologije sve do Jovana Skerlića i Jovana Cvijića. Skerlić će mu pridodati racionalističko, francusko-američko gledište o zajedničkim interesima i renanovski shvaćenoj demokratskoj, slobodnoj volji građana; Cvijić će osnove ovakvih tumačenja naći i u geografskim datostima. Bile su to ideje koje su Srbe polako, ali sigurno, od vere u postojanje „Srba tri vere“, vodile ka jugoslovenskoj ideji.

Ratovi i seobe ostali su važni činioci srpske istorije. S jedne strane, ratovi su bili sredstvo samoodbrane i oslobođenja; s druge, oni su donosili nova stradanja, naročito na teritorijama koje su, i posle ratova, ostajale u rukama Osmanlija. Tako je Velika istočna kriza 1875-1878, po podacima Milorada Ekmečića, Srbima u Bosni i Hercegovini donela demografsku katastrofu, a potom i novog, opasnijeg okupatora. Planski, promišljeni napor Austro-Ugarske da od pravoslavaca, muslimana i katolika u Bosni i Hercegovini stvori novu, „bošnjačku naciju“ i time zatre srpsku nacionalnu svest, najavio je moderni „identitetski inžinjering“ velikih sila, kakav poznajemo iz potonje istorije.

Prvi svetski rat bio je ogroman demografski, politički, identitetski prelom u istoriji srpskog naroda. Junačka epopeja i masovna stradanja završili su se stvaranjem nove države i početkom jugoslovenskog eksperimenta. Jugoslavija je, zaista, donela nov kulturni kvalitet; zlatno doba srpske kulture, započeto još devedesetih godina 19. veka, nastavilo se sve do 1941. godine. Nove zastave, simboli, a zatim i novo nacionalno, jugoslovensko ime, doneli su, ipak, zbunjenost i dezorijentaciju. „Hrvatsko pitanje“, nevolje na Kosovu i u Makedoniji, spoljni neprijatelji, diktatura, ubistvo kralja –  sve to trošilo je preostale snage i resurse srpskog naroda.

U Drugom svetskom ratu za sve je plaćena preskupa cena. U NDH Srbi su iskusili genocid uporediv samo sa holokaustom nad Jevrejima ili genocidom nad Jermenima. Masovni pokolji nad civilima u Mačvi, Jadru i Rađevini 1914, bili su najava onoga što će Srbi doživeti, od iste ruke, od 1941. do 1945. U NDH, Hrvati i muslimani, neretko bivši vojnici i oficiri Austro-Ugarske, ponovili su zločine iz 1914-1918; sami Austrijanci 1941. godine istakli su se zločinima nad civilima, ponekad u istim selima i gradovima kao i 1914. Progoni i masovne likvidacije Srba obeležili su i istoriju Kosova i Metohije, priključenih Velikoj Albaniji. Ovaj rat je, za razliku od Prvog svetskog rata, doneo i nacionalni raskol, građanski rat između četnika i partizana, čije rane do danas nisu zarasle. Uprkos postojanju dva srpska, antifašistička pokreta otpora, koji su dali niz primera istinskog patriotizma i junaštva, genocid i bratoubilački rat učinili su ovaj rat jednom od najcrnjih tačaka moderne srpske istorije.

Pobeda partizana i komunistička revolucija predstavljaju diskontinuitet čije se posledice danas najjače osećaju. Rastakanje srpstva u procesu prihvatanja komunizma, kao nove vere, i jugoslovenstva, kao novog identiteta, umnogome je ličilo na proces islamizacije. U ime proleterskog internacionalizma komunističke vlasti proizvele su niz novih nacija: Crnogorce, Makedonce, Muslimane. Milom ili silom prihvatani su novi simboli, nove lojalnosti, nova nacionalna imena. Ukinuta je monarhija, koja je umnogome određivala politički život Srba još od 1804; Srpska pravoslavna crkva, vekovni oslonac Srba, podvrgnuta je progonima i pljački. Uništen je „buržoaski“, poslovni sloj u srpskom društvu. Poništena su ključna politička postignuća Srba iz 19. veka, izražena u tradicionalnoj paroli: (demokratsko) oslobođenje i (nacionalno) ujedinjenje. Umesto demokratije, uvedena je diktatura. Jugoslavija, u kojoj su Srbi bili ujedinjeni, sačuvana je, ali samo kao forma. Srbi su kažnjeni zbog „velikosrpske hegemonije“, glavnog protivnika jugoslovenskih komunista u međuratnom periodu. Tada su, u borbi protiv „velikosrpske buržoazije“, komunisti sarađivali sa hrvatskim i makedonskim nacionalistima, uključujući i ustaše. Stalno nabrajani gresi „velikosrpske buržoazije“ postepeno i neosetno prošireni su na ceo srpski narod i srpsku istoriju. Srbi su, posle temeljnog obračuna sa njihovim političkim, kulturnim i poslovnim elitama, izdeljeni na šest federalnih jedinica i još dve autonomne pokrajine, koje su se postepeno pretvarale u države. Titovo rešenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji sasvim je odgovaralo federalističkim idejama hrvatske međuratne opozicije, od Trumbića, preko Radića, do Mačeka. U duhu borbe protiv „velikosrpske hegemonije“, potpuno su ignorisane ideje međuratnih srpskih političkih elita, od centralizma radikala do četiri federalne jedinice (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija) demokrata, koje su imale za cilj očuvanje Jugoslavije i svođenje administrativnih granica među Srbima na podnošljivu meru. Srbi u Crnoj Gori pretvoreni su u posebnu, crnogorsku naciju; komunističke vlasti osnovale su Makedonsku pravoslavnu crkvu; izvršena je albanizacija Kosova i Metohije; ustavom iz 1974. republike i pokrajine konačno su pretvorene u države, a Jugoslavija i sama Srbija su konfederalizovane.

Zato su Srbi slom Jugoslavije dočekali sa najgorim mogućim početnim pozicijama, sa već podeljenim kartama. Jugoslavija je razbijena, a Srbi su dobili nova stradanja, nove simbole i nove lojalnosti. Potpunu zbunjenost oličavala je politika tadašnjih srpskih vlasti, jer se od početka do kraja ratova za jugoslovensko nasleđe nije znalo šta je ratni cilj Srba i Srbije, koja formalno i nije bila u ratu: Srbija ili Jugoslavija? Čak i državna zajednica dve srpske države, Srbije i Crne Gore, zadržala je jugoslovensko ime. Identitetska politika tada se kretala od protežiranja nacionalizma tipa „Srbi narod najstariji“, do julovskog, euforičnog, latiničnog jugoslovenstva.

Ni uništenje srpskog stanovništva u Hrvatskoj i na Kosovu i Metohiji nije bilo dovoljno da se većinski deo srpske javnosti oslobodi titoističkog nasleđa, propalih jugoslovenskih ideala i političkih fantazija. O tome, čini se, najubedljivije piše Milo Lompar u Duhu samoporicanja.

IV

Jedina srpska institucija koja je sačuvala kontinuitet od doba Svetog Save do danas jeste Srpska pravoslavna crkva. U veri, kultu i dnevnoj praksi ona, već devet vekova, neposredno spaja bezbrojne srpske naraštaje. Autokefalna od vremena Svetog Save, od doba cara Dušana uzdignuta u patrijaršiju, ona je imala samo jedan period nejasnih prilika (1459-1557) i jedan prekid (1766-1832). Čak i tada, u vremenima prevlasti Vaseljenske patrijaršije, i u administrativnoj izdeljenosti 19. veka, niže sveštenstvo čuvalo je srpsko predanje i kontinuitet. Možda je najvažnije bilo doba obnovljene Pećke patrijaršije (1557-1766) kada je, zalaganjem velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića, srpska crkva pod svojom jurisdikcijom objedinila prostor od Skoplja do Jegra i Komorana i od Samokova do Gomirja. Ona je Srbe, koji su, u vekovima ratova i seoba, živeli na teritorijama jedne muslimanske i dve katoličke države (Osmansko carstvo, Habsburška monarhija, Mletačka republika) sačuvala kao jedinstvenu duhovnu i političku celinu. Patrijarsi, vladike, monasi i mirsko sveštenstvo nisu bili samo duhovne, nego i političke starešine srpskog naroda. To se videlo i u vremenima ratnih kriza (1593-1606, 1683-1699, 1737-1739) kada su patrijarsi, pred strancima, istupali kao politički, pa i vojni poglavari srpskog naroda. Često se zaboravlja da su Srbi vekovima živeli u teokratiji; njeni poslednji odjeci nestali su tek smrću Petra II Petrovića Njegoša i pretvaranjem Crne Gore u kneževinu.

Šta je bilo jezgro predanja srpske crkve u tim vekovima? Zašto je ona bila najznačajniji činilac uobličavanja i očuvanja srpske nacionalne svesti? Crkva je, naravno, čuvala univerzalnu poruku hrišćanske vere, ali i kultove Svetog Save, Svetog Simeona i Svetog kneza Lazara; to su bila ključna „mesta sećanja“, koja su Srbe razlikovala od drugih, ponekad vrlo bliskih, susednih, pravoslavnih i slovenskih naroda. Po ovim svecima Srbi su bili prepoznatljivi širom pravoslavnog i hrišćanskog sveta. Nisu slučajno baš Sveti Sava, Sveti Simeon i Sveti knez Lazar u 16. veku prikazani na freskama moskovskog Arhangelskog Sabora.

U dugim vekovima turske vlasti, kao i danas, zajednička sećanja i zajednički ideali jesu ono što je ljudske zajednice činilo trajnim i otpornim. Karađorđe je na svoju ratnu zastavu stavio lik Stefana Dečanskog; osmanski izvori prenose da su on i njegove vojvode Turcima pretili osvetom Kosova; uz Karađorđeve vojvode uvek su bili sveštenici i guslari, kao ključni prenosioci kosovskih poruka; prota Mateja Nenadović predlagao je Karađorđu da za zakon obnovljene Srbije uzme „Krmčiju“ Svetog Save. Čak i bosanski, muslimanski odmetnici Husein kapetana Gradaščevića, uoči odsudne bitke na Kosovu protiv sultanove vojske, mole za pomoć Svetog kneza Lazara (1831); među muslimanima iz okoline Mileševe vekovima je živeo kult Svetog Save. Pojam „otečestvo“ susreće se u srpskim izvorima od Domentijanovog Žitija Svetog Save do zastava srpske vojske u Prvom svetskom ratu („Za kralja i otečestvo“). Crkva je uobličila i narodnu, epsku, usmenu tradiciju o Kosovu; kroz veru u to da je „zemaljsko za malena carstvo, a nebesko uvek i doveka“ ona joj je dala sasvim hrišćansku suštinu.

Dugo pošto je među Srbima već uveliko preovladalo laičko shvatanje nacije, u Prvom i Drugom svetskom ratu, prvi potezi okupatora u Srbiji i Crnoj Gori 1915-1918 i u NDH bile su progoni protiv Srpske pravoslavne crkve i zabrana ćirilice. Srbi su i mogli da zaborave na to gde su bili izvori njihove vitalnosti i snage, ali su ih neprijatelji uvek podsećali na to. Ivo Pilar, jedan od ključnih preteča ustaštva, u svomJužnoslovenskom pitanju (1917) utvrdio je da je za uobličavanje i jačanje srpske nacionalne svesti presudna bila uloga srpske crkve.

Kontinuitet srpske crkve u istoriji srpskih diskontinuiteta podstiče na razmišljanje. Nema sumnje da je srpska kultura, sa svojim složenim nasleđem, zaista, kako primećuje Milo Lompar, kontaktna kultura pravoslavlja, katolicizma i islama. Odricanje od rimokatoličkog i islamskog nasleđa značilo bi radikalno osiromašenje srpske kulture. Jasno je, takođe, da se Srpska pravoslavna crkva danas nalazi u možda najdubljoj krizi u poslednjih nekoliko decenija. Uz svo njeno unutrašnje raznoglasje, nisu retki ni glasovi koji isticanje njene nacionalne misije proglašavaju „etnofiletizmom“. U pravu je, međutim, Žarko Vidović kada kaže da Srbima ne preti „etnofiletizam, nego anacionalnost, bezavičajnost“. Jer, srpska crkva je i danas stub srpskog identiteta. Ona prelazi novouspostavljene balkanske granice; u rasejanju, na dalekim kontinentima, ona Srbe, baš kao i u Osmanskom i Habsburškom carstvu, povezuje u crkveno-školske opštine. Tamo je ona jedini čuvar nacionalne svesti; onog časa kada se srpske porodice odvoje od Srpske pravoslavne crkve, put u asimilaciju, već u sledećoj generaciji, potpuno je otvoren. Univerzalne imperije mnogo polažu na crkvu i veru; i u EU, baš kao u Osmanskom ili Habsburškom carstvu, oni koji ostanu u Srpskoj pravoslavnoj crkvi sačuvaće nacionalni identitet. Ostali će se, kao i do sada, postepeno rastvarati u poplavi pomodnih ideja i ideologija.

Univerzalna reč spasenja koju crkva donosi, naravno, dublja je i šira od nacionalne misije. Pravoslavno hrišćanstvo je, uz to, svojom težnjom ka transcedentnom, sabornošću koja ne trpi ljudsku sebičnost i zalaganjem za očuvanje tradicionalnih, porodičnih vrednosti, važna brana razornom talasu materijalizma, konzumerizma i moralnog relativizma, koji u srpskoj kulturi ruši sve pred sobom. Kako primećuje Slobodan Antonić, taj talas je ključni uzrok demografskog sunovrata srpskog naroda. Tamo gde je jaka vera, nema demografskog opadanja. To ne pokazuju samo savremena islamska društva. Kako uočava Filip Dženkins, južna zemljina hemisfera (Afrika, Latinska Amerika, Azija) danas, za razliku od uveliko ateiziranog severa, doživljava hrišćansku renesansu i, zahvaljujući neprekidnom demografskom rastu, postaje središte svetskog hrišćanstva. Današnji papa nije slučajno uzet iz redova Latinoamerikanaca.

Drugi ključni kontinuitet srpske istorije je srpska nacionalna ideja. U vekovima osmanske i habsburške vlasti poseban srpski identitet uobličio se oko crkve i zajedničkih sećanja. Kako smo videli, najznačajniji su bili kultovi Svetog Save i Svetog Simeona, kao i Kosovski zavet.

Srpska nacionalna ideologija je, međutim, u poslednja dva veka, od obnove srpske države 1804, krenula drugačijim putem. I u tome ona je pratila kretanja u Evropi, gde su veru, posle prosvetiteljstva, Američke i Francuske revolucije, zamenjivale ideologije i laička, građanska ideja nacije. Ideja narodnog suvereniteta, po kojoj je narod ovlašćen da bira i smenjuje svoje vlasti (Nikola Pašić je govorio da je „narod izvor i utoka svake vlasti“) promenila je sudbinu sveta, pa i srpskog naroda. U osnovi, ona je davala nadu i dostojanstvo čak i najnižim društvenim staležima. Hrišćani u Osmanskom carstvu sebe su videli kao treći stalež, kao podanike drugog reda. Njihovi ustanci, započeti u Srbiji 1804, nastavljeni u Grčkoj 1821, predstavljali su, zato, prave socijalne, verske i nacionalne revolucije. Pri tome su, naročito u Srbiji, to bili autentično narodni pokreti seljačkih vojski, gladnih pravde, ali i zemlje. Srbe su vodili hajduci, trgovci, pripadnici uglednih porodica, sveštenici; feudalizam je tu konačno ukinut a zemlja je, zahvaljujući Milošu Obrenoviću, i pravno zagarantovana svojim novim vlasnicima. Povod za ustanak bila je turska seča svih uglednijih srpskih glava; od borbe za goli opstanak stiglo se, međutim, do stvaranja sopstvene, nacionalne, srpske države.

Iz ovih činjenica proističe nekoliko zaključaka. Da bi se razumela neka nacija, potrebno je gledati u njene početke. Srpska revolucija odredila je potonju sudbinu srpskog naroda i njegove države na nekoliko načina. Bila je to, zaista, pobuna robova. Počela je kao borba za ono što se tada zvalo „prirodnim pravima“ a danas „ljudskim pravima“, u samoodbrani od samovolje dahija, u užasu i zatečenosti ogoljenim nasiljem, u odbrani osnovne fizičke i imovinske sigurnosti. Ustanak je, takođe, od početka imao demokratski, egalitaristički karakter. Samim tim što je bio vojnik, srpski seljak je bio i učesnik u donošenju odluka. Kada je, za svoju borbu, dobio zemlju turskih spahija, on je zaista imao za šta da se bori i šta da brani. Podela spahijske zemlje pretvorila je Srbiju u zemlju dominantno sitnog, slobodnog seoskog poseda.

To su bili razlozi zbog kojih su se Srbi, ali i Grci, Bugari i drugi Balkanci u 19. veku obema rukama bili uhvatili za nasleđe Francuske revolucije. Zato su tada njihovu borbu i ideale, po pravilu, najbolje razumevali i tumačili evropski demokrati (Macini, Lamartin, Igo, Gledston i drugi), dok su evropski konzervativci najčešće podržavali Osmanlije (Meternih, Veligton, Keslrej, Dizraeli). Borba podređenih za osnovna ljudska prava i za politička prava, u duhu demokratije i ideje narodnog suvereniteta bila je, dakle, u temeljima obnovljene srpske države.

Konačno, Srbi su prema svojoj državi, i u Srbiji i u Crnoj Gori, imali poseban odnos. Ona je bila zaista njihova, jer su je stvorili njihovi preci. U Turskoj su bili raja; u svojoj, srpskoj državi bili su slobodni ljudi. Državu nisu doživljavali kao ugnjetački, otuđeni mehanizam nastao pritiscima etnički, verski, socijalno stranih feudalnih gospodara, kao što su to činili seljaci i kmetovi u Britaniji, Rusiji ili Španiji. Nju je, kao porodičnu kuću i zemlju, nasleđenu od junačkih i mučeničkih predaka, trebalo sačuvati, unaprediti, proširiti i predati potomcima.

Ove ideje, začete u Karađorđevoj i Miloševoj Srpskoj revoluciji, ući će u glavne tokove srpske nacionalne ideologije, kroz shvatanja Vladimira Jovanovića, Svetozara Miletića, Nikole Pašića, Jovana Skerlića, Jovana Cvijića. Dušan Babac, pišući o srpskoj vojsci u Prvom svetskom ratu, citira maršala Franše d’Eperea koji je, tragajući za odgovorom na pitanje zašto su se srpski vojnici tako junački tukli, zaključio: „To su seljaci, skoro svi, to su Srbi tvrdi na muci, trezveni, skromni, nesalomivi, to su ljudi slobodni, gordi na svoju rasu (tada se pojam „rasa“ koristio kao sinonim za „naciju“- primedba M.K) i gospodari svojih njiva“. Ostaci ovih ideja i shvatanja preživeli su do danas. Posle svih lomova i diskontinuiteta 20. veka, Borislav Mihailović Mihiz je, kao rođeni Sremac, uočavao kod „Srbijanaca“ isti takav, prisan odnos prema sopstvenoj državi; tvrdio je da se to teško moglo pronaći kod Srba poreklom iz tuđe, Habsburške monarhije.

Dositejevo i Vukovo nastojanje da se narodni jezik uzme za književni, u kulturi je obavilo ono što je Karađorđeva i Miloševa revolucija postigla u politici i društvu. Vukova književna reforma je, međutim, u skladu sa nastojanjem Jerneja Kopitara, pa i samog, svemoćnog kancelara Austrije, kneza Meterniha, značajno umanjila uticaj Srpske pravoslavne crkve na modernu srpsku kulturu. Uzimanje jezika, narodnog stvaralaštva i običaja za osnov identiteta temeljilo se na tradicijama herderovskog, romantičarskog poimanja nacije. Ono je, kako smo primetili, vodilo ka jugoslovenstvu, opet u duhu političke volje Habsburške monarhije, koja je, preko Vuka, radila na odvajanju Srba od Rusa i njihovom zbližavanju sa Hrvatima. Drevna carevina je, tako, sama stvorila jugoslovenski virus, koji će se okrenuti protiv nje, da bi je 1918. ubio.

Kako smo videli, ključne odlike srpske nacionalne ideologije 19. veka su prosvetiteljsko i romantičarsko odvajanje od vere i vezivanje za jezik, slobodno izraženu volju i interes očuvanja nezavisnosti udruživanjem protiv moćnijeg neprijatelja. Srpska nacionalna ideja bila je laička, sračunata na saradnju sa rimokatolicima i muslimanima; uobličavali su je, pre svih, državnici i profesori.

Ne smeju se, međutim, zanemariti dva važna činioca njenog nastanka: junačka epska poezija i Gorski vijenac Petra II Petrovića Njegoša, vladike Srpske pravoslavne crkve. U njima je verska strana srpskog identiteta značajno naglašena. Epska poezija i Njegoševa dela bila su mnoga prisutnija u najširim srpskim slojevima nego Garašaninovo tajnoNačertanije ili Skerlićevi programski tekstovi objavljivani u elitističkom Srpskom književnom glasniku. Uprkos dvojstvu uočljivom uGorskom vijencu s jedne strane i Njegoševim pismima i njegovim ostalim ključnim književnim delima s druge strane, koja su sva u znaku potrebe saradnje sa muslimanima i katolicima, mora se primetiti da su ona mučna pitanja koja vladika Danilo sebi postavlja (da li su oni, koji govore našim jezikom, ali pripadaju različitoj veri, isto što i mi, jesmo li prijatelji ili neprijatelji?), do danas ostala najveće iskušenje srpske nacionalne ideje.

Svako razmišljanje o istoriji srpske nacionalne ideologije pokazuje u kojoj su meri, unutar nje, izukrštani diskontinuiteti i kontinuiteti. Slično se može reći i za planska, masovna uništavanja srpskog naroda. Označili smo ih kao izvor diskontinuiteta, ali ona su se u istoriji Srba toliko često ponavljala, od 1459. do 2004, da ih možemo smatrati i kontinuitetima srpske istorije. Još je Ernest Renan, u svom uticajnom spisu Šta je nacija iz 1882, prevedenom na srpski već naredne, 1883. godine, tvrdio da sećanja na zajednička stradanja naciju povezuju daleko jače i trajnije nego zajedničke pobede. Stradanja pod Turcima važan su deo srpskog nacionalnog nasleđa. I sećanja na Jasenovac i na genocid u NDH, na „Blesak“ i „Oluju“ prisutna su u srpskoj kolektivnoj svesti, ali u njoj ne zauzimaju mesto uporedivo sa sećanjem na turske progone. Velika jugoslovenska ideja danas je mrtva. Potrebno je, zato,  da se razmisli o tome da li bi Jasenovac trebalo ugraditi u temelje srpskog nacionalnog identiteta, u onoj meri u kojoj su to Jevreji učinili sa Aušvicom, ili Jermeni sa genocidom u Maloj Aziji. Ne bi trebalo zaboraviti ni genocid nad Srbima na Kosovu i Metohiji (1878-1912, 1941-1944, 1999-2004), kao ni ostala velika satiranja srpskog naroda o kojima je ovde već bilo reči.

Čak i seobe i dijasporičnost Srba mogu da se sagledaju kao kontinuitet i pretvore u tačku oslonca. Potomci onih koji su Srbiju napuštali, iseljavajući se ka ugarskim i habsburškim zemljama, počevši od 14. veka, vraćali su se, u potrazi za službom, u obnovljenu Srbiju, počevši od Dositejevog, simboličnog prelaska u Smederevo 1806. godine. U većinski nepismenoj Srbiji, oni su bili prvi učitelji i profesori, sudije i advokati, pisci zakona i poezije – oni su, u prvoj polovini 19. veka, stvorili obnovljenu srpsku kulturu. Potrebno je da se razmisli o ulozi koju bi Srbi iz rasejanja, najpre oni visokoobrazovani, koji su zemlju napustili u poslednje dve decenije, mogli da imaju u budućnosti Srbije. Baš kao nekada Srbi iz Habsburške monarhije, oni su, u međuvremenu, stekli važna iskustva o svetu koji se danas sve brže menja, pri čemu je njegov uticaj na sudbinu srpskog naroda, zahvaljujući globalizaciji i medijima, sve dublji i značajniji. Srbija, naravno, nije nepismena kao početkom 19. veka, ali je potpuno zbunjena, sukobljena sa samom sobom i vremenom i svetom u kome se zatekla.

V

U ovom ogledu se, dakle, nasuprot onome što je pre sto godina preporučivao Stojan Novaković, predlaže traganje za tačkama oslonca u sopstvenoj prošlosti, pa tek onda u iskustvima „velikih naroda i velikih civilizacija“.  Potrebno je da obnovimo svoja kolektivna sećanja, praotačku veru i zavete, ono za šta Pjer Nora kaže da je, bar u Francuskoj, poodavno nestalo. Vera i emocije podstiču na akciju; u proceni stvarnosti i delovanju potreban je realizam. Spoznaja sopstvenih slabosti početak je svake pobede. Tu su zadaci akademske, sumnjičave, „kritičke istoriografije“. Tu svoje mesto mora da pronađe i srpska diplomatija. Istorija i u tome može da pruži pouke. Srpska diplomatija je, od Karađorđa i Miloša, preko Ilije Garašanina, Jovana Ristića, do Milovana Milovanovića i Nikole Pašića, stekla određena iskustva i prikupila neka znanja. Ne živimo, naravno, u 19. veku, ali realizam u proceni interesa velikih sila i sopstvenih snaga ostaje trajno aktuelna politička veština. Srbi toga doba umeli su da vode realističnu spoljnu politiku i da izaberu saveznike. Umeli su da uobliče svoj, srpski kulturni obrazac, da izgrade demokratski politički poredak, jaku državu i oružane snage, vitalnu ekonomiju, da ulažu u školstvo i nauku. Umeli su da odbrane svoju zemlju i svoj nacionalni suverenitet. Dvadeseti vek doneo im je i iskustva solidarnosti, socijalnog staranja i zaštite manjina. Mi smo njihovi potomci; nema razloga da sumnjamo da možemo da ponovimo i nadmašimo njihove podvige.

Izvor: STANjE STVARI

Vezane vijesti:

Salih Selimović: Kult Svetog Save i Srbi muslimani

HRIŠĆANSKI PRAGMATIZAM U SVETLU … – Jadovno 1941.

Nedeljko Zelenović: Säva i Sâva – Jadovno 1941.

Hrvatski „Jutarnji list“ na Savindan u Metohiji – Jadovno 1941.

Danas je Savindan