Milan Koljanin LOGOR GOSPIĆ U HRVATSKOJ NACIONALNO-RASNOJ POLITICI 1941. GODINE

Institut za savremenu istoriju, Beograd

LOGOR GOSPIĆ U HRVATSKOJ NACIONALNO-RASNOJ POLITICI 1941. GODINE

Splet povoljnih političkih i vojnih okolnosti nastalih posle 27. marta i početka  agresije Nemačke i  njenih saveznika na Kraljevinu Jugoslaviju, omogućio je stvaranje Nezavisne Države Hrvatske i ispunjavanje političkog programa ekstremnog hrvatskog nacionalizma. Iako je formalno bila u italijanskoj interesnoj sferi, ustaška država je kako svojim nastankom, tako i ideološkim profilom bila mnogo bliža nemačkom nacističkom, nego italijanskom fašističkom modelu. Nova državna struktura je uspostavljena iznenađujuće brzo jer je bila oslonjena na organe Banovine Hrvatske koji su se po javnom pozivu potpredsednika jugoslovenske vlade Vlatka Mačeka stavili na raspolaganje novoj vladajućoj eliti. Vrlo značajnu ulogu odigrala je i podrška Rimokatoličke crkve  novostvorenoj državi.

Ideološke osnove ustaške organizacije, pre svega njena antisrpska i antijevrejska (zasnovana na rasističkom antisemitizmu) komponenta odmah su postale sastavni deo politike nove vlasti, koja ju je dosledno sprovodila sve vreme postojanja velikohrvatske države. Represivno zakonodavstvo je davalo pseudopravnu formu za sprovođenje hrvatske nacionalno-rasne politike čija suština je bila stvaranje homogene države Hrvata, rimokatoličkih i muslimanskih, uništenjem srpskog, jevrejskog i romskog naroda, kao i politički nepoželjnih građana, pre svega komunista i jugoslovenskih nacionalista. Pri tome je proces društvene ekskomunikacije, stigmatizacije, eksproprijacije i eksterminacije imao određene specifičnosti kod različitih nacionalno-rasnih grupa.

Već od prvih dana postojanja ustaške države je bilo uočljivo nastojanje na unošenju sistema u proces uništenja pri čemu je stvaranje mreže logora dobijalo prvorazredan značaj. Kada je reč o Srbima, proces uništenja je otpočeo na njihovim etničkim prostorima, pre svega u selima, ali je od kraja aprila, a naročito od juna 1941. većina egzekucija vršena sistematski i masovno u novostvorenim  logorima smrti sa centrom u Gospiću. U mreži sabirnih logora iz kojih je put vodio u Gospić najznačajniji su bili logori u Koprivnici i Zagrebu (Velesajam). Proces uništenja Jevreja (holokaust) bio je vezan praktično isključivo za novostvorenu mrežu logora.

Na osnovu domicila, polne i starosne strukture žrtava logora Gospić, pouzdano se može tvrditi da se radilo o sistematskom uništavanju srpskog i jevrejskog naroda sa cele teritorije NDH. Već tada je stvoren osnovni model uništenja koji je funkcionisao do kraja postojanja ustaške države. Sistem logora smrti sa centrom u Jasenovcu postaće usavršena i mnogo razvijenija varijanta modela čije osnove su utvrđene u sistemu logora smrti sa centrom u Gospiću u periodu od juna do avgusta 1941.

Kada je reč o sprovođenju politika masovnog uništenja etničkih, verskih, nacionalnih i rasnih grupa u okviru „novog evropskog poretka“ u nekom od logora, logor Gospić ima prvenstvo. Početak „krstaškog rata“ nacističke Nemačke i njenih saveznika i satelita protiv Sovjetskog Saveza 22. juna 1941. je označio početak masovnog i sistematskog ubijanja Jevreja na zauzetim teritorijama, ali će sistem logora smrti početi da deluje tek od kraja 1941. i početka 1942. godine. Drugim rečima, manufaktura smrti NDH sa centrom u Gospiću, od avgusta 1941. u Jasenovcu, prethodila je industriji smrti nacističke Nemačke sa centrom u okupiranoj Poljskoj. Hrvatska nacionalno-rasna politika tako je već juna 1941. dobila vrlo efikasno sredstvo za ostvarenje svog najvažnijeg cilja: fizičkog uništenja srpskog i jevrejskog naroda na svojoj teritoriji.