Kako današnji ruski istoričari gledaju na četnike i Dražu Mihailovića

Sve do oslobođenja Jugoslavije rukovodstvo Sovjetskog Saveza je sarađivalo i sa četnicima i sa partizanima. U arhivama su sačuvani dokumenti koji svedoče da je Tito sve do 1944. godine iz Sovjetskog Saveza dobijao pisma ovakve sadržine: „Vi govorite da četnici sarađuju sa fašistima, ali mi imamo drukčije informacije.

U ovom tekstu vodeći ruski eksperti-balkanolozi govore o svojem odnosu prema četničkom pokretu Draže Mihailovića i njegovoj rehabilitaciji.

U sovjetskom periodu, a zatim po inerciji i 90-ih godina 20. veka odnos mnogih ruskih naučnika prema ovom pitanju bio je krajnje nedvosmislen: Sovjetski Savez je spasao svet od nacizma, a njegovi saveznici u Jugoslaviji bili su Titovi partizani koji su se herojski borili ne samo protiv nacističkog okupatora, nego i protiv kolaboracionista i lokalnih nacionalista svih boja, među koje se po pravilu ubrajaju ustaše i četnici.

Pri tome je i u jednom delu srpskog društva kultivisano, a i danas se kultiviše vređanje na Rusiju koja jeste oslobodila Srbiju 1944. godine, ali je ujedno, navodno, prouzrokovala rušenje srpske državnosti i nacionalnog jezgra pomažući komunistima da izgrade antisrpsku Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju.

Prema ideji tog dela srpskog društva upravo SSSR snosi odgovornost i za surovo obračunavanje sa pravim patriotama Srbije – četnicima Draže Mihailovića.

Tokom prvih petnaest godina 21. veka Rusija je prošla impozantan put od ostataka velike sile koja je otpisana još 1991. godine, do jednog od ključnih igrača na svetskoj geopolitičkoj sceni.

Jedan od glavnih temelja novog ruskog identiteta je pobeda nad nacističkom Nemačkom 1945. godine. Rusija se u tom pogledu pozicionira kao dosledna zaštitnica sećanja na tragediju Drugog svetskog rata i kategorično se protivi svim pokušajima revidiranja istorije koju su napisali saveznici i pobednici.

Takve pokušaje revidiranja su u izvesnoj meri preduzimale gotovo sve zemlje bivšeg socijalističkog bloka. Usled toga su neke od tih zemalja za istinske heroje tog doba, koji treba da Usled toga su neke od tih zemalja za istinske heroje tog doba, koji treba da služe kao primer mladim naraštajima, zvanično proglasile pripadnike nacionalističkih i antikomunističkih vojnih formacija koje su sarađivale sa hitlerovcima, poput „šumske braće“ u baltičkim zemljama, ili banderovaca u Ukrajini.

Možda bi bilo logično očekivati da ruski eksperti, koji utiču na „istorijsku politiku“ svoje zemlje, budu nepomirljivi i kada je reč o četnicima, jer su četnici ratovali protiv saveznika SSSR-a Josipa Broza Tita. Međutim, u stvarnosti je situacija drugačija.

Vodeći ruski istoričari-balkanolozi u suštini su dosta pozitivno ocenili rehabilitaciju Draže Mihailovića i pozvali pristalice i jedne i druge strane na normalizaciju odnosa i prevazilaženje ovog dugogodišnjeg raskola u srpskom društvu.

Nedobroželatelji bi mogli uputiti kritiku ruskim ekspertskim krugovima za dvostruke standarde, jer su četnici u suštini jedina antikomunistička formacija toga perioda prema kojoj su Rusi danas tako blagonakloni, dok sve ostale slične formacije ocenjuju negativno, uključujući i poljsku Armiju Krajovu koja se, kao i četnici, potčinjavala saveznicima.

Međutim, realno gledano, četnički pokret je zaista bio jedinstvena pojava. Za razliku od već pomenutih poljskih ustanika, kod četnika nije bilo nikakve rusofobije. Naprotiv, u Dražinom okruženju su bili i otvoreni simpatizeri Sovjetskog Saveza i socijalisti, i zato njihova želja da sarađuju sa ruskom Crvenom armijom ne treba nikoga da čudi.

U tom smislu stav ruskih istoričara nije kontroverzan, nego je naprotiv, sasvim logičan.

Zanimljivo je da ruski istoričari, pozivajući na prevazilaženje istorijskih protivrečnosti u srpskom društvu, uzimaju u obzir i pozitivno rusko iskustvo. Rusija je tokom prethodnih 15 godina prošla sličan put.

U novoj Rusiji je došlo do pomirenja „crvenih“ i „belih“ koji su 1917-1922. godine ratovali jedni protiv drugih, a konačan simbol mira unutar ruskog društva bilo je ujedinjenje Ruske pravoslavne crkve Moskovskog patrijarhata i Ruske pravoslavne zagranične crkve.

Sadašnja Rusija je nekada nepomirljivim stranama ove konfrontacije ostavila pravo na sopstvenu istorijsku pravdu, sopstvenu ideologiju i sopstvenu ljubav prema otadžbini, i prilično uspešno je konsolidovala patriote različitih ideologija proglasivši današnju rusku državu i naslednicom Ruske imperije, i naslednicom Sovjetskog Saveza.

Rehabilitacija je pozitivna

Piše Nikita Bondarev, Ruski institut za strateška istraživanja

Ako pogledamo istoriju čitavog regiona videćemo da je četnički pokret logičan nastavak nekadašnjih pokreta srpskih hajduka i junaka. Pa ipak je ovaj pokret u istorijskom smislu bio umnogome jedinstven.

Na Balkanu je i inače uvek bila snažno izražena tradicija koja glasi otprilike ovako: čim zagusti – beži u šumu! I četnički pokret je u osnovi bio podstaknut upravo tom tradicijom.

Četnici su, doduše, imali i ideološki orijentisane ljude, ali to su uglavnom bili oficiri koji su služili još u kraljevskoj vojsci – neko u Bosni, neko u generalnom štabu zajedno sa Dragoljubom Mihailovićem – i koji su ratovali u Prvom svetskom ratu ili u Balkanskim ratovima.

Međutim, taj deo četnika „sa idejom” i istinskim ratnim iskustvom bio je krajnje disciplinovan i lojalan Dragoljubu Mihailoviću.
Prema ocenama savremenih istoričara koji se bave četničkim pokretom, takvi ljudi su u najboljem slučaju činili četvrtinu pokreta.

Ostale tri četvrtine četnika nisu bili regularni odredi, nego oni koji su blagovremeno „otišli u šumu” i zatim se formalno izjašnjavali kao četnici i formalno se potčinjavali Draži Mihailoviću, ali su to u suštini bili samostalni šumski odredi.

Oni su se krili po šumama blizu svojih sela i nikome nisu polagali račune. Upravo oni su vršili većinu pogroma simpatizera komunista i upravo oni su, kasnije, za vreme socijalizma, najviše i dovođeni u vezu sa četničkim pokretom. Oni su ponekad dejstvovali i zajedno sa fašistima – Nemcima ili Bugarima. Sačuvane su fotografije na kojima neki naoružani ljudi, navodno četnici, piju rakiju sa ustašama.

Međutim, uopšte se ne može sa sigurnošću reći ko su ti ljudi. Nije bilo nikakvih znakova prepoznavanja, niti ih je moglo biti. Jedno je sigurno: ni zvanični ni „nezvanični” četnici nisu dolazili u sukob sa Crvenom armijom.

Crvenoarmejci su svuda dočekivani kao prijatelji i oslobodioci. U gradovima i selima su ih čekali natpisi: „Živeo genralisimus Staljin”, „Živeo kralj Petar”, „Živeo Draža Mihailović”.

Dobro je poznat slučaj oslobođenja Kruševca. Njega su oslobađali četnici zajedno sa Crvenom armijom. Sačuvane su i fotografije na kojima četnički vojvoda Keserović i major Crvene armije Pronjin stoje zajedno na balkonu kruševačkog hotela „Pariz” i pozdravljaju vojnike – crvenoarmejce i četnike koji marširaju ispred njih.

Sve do oslobođenja Jugoslavije rukovodstvo Sovjetskog Saveza je sarađivalo i sa četnicima i sa partizanima. U arhivama su sačuvani dokumenti koji svedoče da je Tito sve do 1944. godine iz Sovjetskog Saveza dobijao pisma ovakve sadržine: „Vi govorite da četnici sarađuju sa fašistima, ali mi imamo drukčije informacije. Potrudite se da nađete sa njima zajednički jezik”.

Titu i njegovim saradnicima pošlo je za rukom da konačno ubede Sovjetski Savez da četnici sarađuju sa fašistima tek kada su partizani po ulasku Crvene armije u zemlju uzurpirali ulogu posrednika u kontaktima sa sovjetskim vojnicima.

Titovi sledbenici su učinili sve kako bi prikazali četnike u takvom svetlu, jer je u toku Drugog svetskog rata na teritoriji Srbije vođen i unutrašnji, građanski rat.

Četnički pokret je bio veoma popularan u narodu, između ostalog i zbog toga što su četnici bez odlaganja počeli da pružaju otpor okupatoru, dok su komunisti čekali 22. jun, kada je Sovjetski Savez stupio u rat sa Hitlerovom Nemačkom. A i posle 22. juna, i sve do kraja 1941. godine, četnici i partizani su izvodili zajedničke borbene operacije. Oko Dragoljuba Mihailovića je bilo dosta ljudi levičarskih shvatanja.

Takav je, na primer, bio Živko Topalović, jedan od osnivača Komunističke partije Jugoslavije. Ili recimo, Dragiša Vasić, nacionalno orijentisani socijalista koji je bio oženjen sovjetskom državljankom i u više navrata je boravio u SSSR-u.

O njemu se čak pisalo da je tobože bio major sovjetske obaveštajne službe, ali te činjenice nisu istorijski potvrđene.

Takvi ljudi su mogli izgraditi „mostove prijateljstva“ između četnika i partizana.

Drugim rečima, postojali su svi uslovi da četnici i partizani postignu dogovor, ali ni jedni ni drugi nisu bili za to zainteresovani.
Dvosmislena formulacija koju je usvojio sud prilikom rehabilitacije Draže Mihailovića pokreće mnoga pitanja, i u srpskoj javnosti se dosta diskutovalo o tome. Međutim, sam fakat rehabilitacije je pozitivan.

Danas je za ruske političare i istoričare u vezi sa tim događajem najvažnije da se ne ponavljaju propagandističke izmišljotine i ideološki stereotipi koje je sovjetska nauka prenosila onako kako ih je sve do 90-ih godina dobijala iz Jugoslavije.

Najvažnije je da se iz svesti čitavog društva izbriše stereotipna predstava po kojoj su četnici i ustaše jedno isto. Doduše, starija generacija balkanologa teško se može odreći takve teze.
Treba, ipak, imati u vidu da najveći broj simpatizera Rusije istovremeno gaji simpatije i prema četnicima. Prema tome, ako Rusija podržava rehabilitaciju Draže Mihailovića, time ona ugrađuje još jedan kamen u temelje rusko-srpskog prijateljstva.

Draža je previše verovao zapadu

Piše: Vladimir Putjatin, Moskovski državni univerzitet „Lomonosov”

Odluka o rehabilitaciji Dragoljuba Draže Mihailovića važan je rezultat transformacije srpskog društva. Od početka devedesetih, kada su počeli ratovi na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine, četničke ideje su se širile na sve strane velikom brzinom, jer je sećanje na događaje Drugog svetskog rata još uvek bilo sveže.

Sa druge strane, krvavi karakter međuetničkih sukoba u određenoj meri je rušio mit o „bratstvu i jedinstvu“ naroda Jugoslavije, koji je dugo bio kamen temeljac ideologije Titovog partizanskog pokreta.

Sa rušenjem zajedničke države i revidiranjem vladajuće ideologije krajem 20. i početkom 21. veka postala su dostupna i svedočanstva i noviji dokumenti koji su doveli u pitanje ustaljene predstave o ratu.

Naprimer, postale su poznate pojedine činjenice o saradnji partizana i Nemaca. Takvi podaci ranije nigde nisu pominjani.

Oni su imali odlučujući uticaj i na proces rehabilitacije četničkog pokreta, njegove ideologije i njegovog vođe. Uz sve to, i sam sud nad Dragoljubom Mihailovićem može se uporediti sa otvorenim sovjetskim procesima 30-ih godina, organizovanim radi uklanjanja oponenata poraženih u političkoj konfrontaciji.

Sudbinu četničkog pokreta u velikoj meri je predodredila loša geopolitička informisanost Draže Mihailovića, i njegova preterana vera pre svega u zapadne saveznike, a ne u SSSR u prvim godinama rata.

Zanimljivo je da je Moskva, i pored toga što se oslanjala na Komunističku partiju Jugoslavije i Tita, u avgustu i septembru 1941. godine ipak pokušala da uspostavi veze sa Mihailovićevim pokretom.

Pregovori sa predstavnikom četnika održani su u Istambulu uz učešće engleske strane i upravo su Englezi osujetili razmenu kadrova između četnika i Sovjetskog Saveza. Međutim, pokušaji uspostavljanja kontakata nisu ostali na tome.

U partizanskom štabu 1942. godine našao se ruski emigrant Fjodor Mahin, koji je pre toga neko vreme proveo kod četnika, i Moskva je upravo preko njega pokušala da još jednom uspostavi direktnu vezu sa Dragoljubom Mihailovićem, ali sam Tito je osujetio taj pokušaj.

Posle toga SSSR više nije preduzimao slične pokušaje, i Moskva je počela u potpunosti da se orijentiše na Titove partizane, a četnički pokret je uziman u obzir samo u kontekstu odnosa sa kraljevom vladom u emigraciji.

Pa ipak, 1943. godine je uspostavljena nezvanična saradnja između sovjetskih državljana i četnika. Reč je otprilike o 300 sovjetskih ratnih zarobljenika koji su pobegli iz Ruskog korpusa.

Taj korpus su činili bivši belogardejci koji su radili u Borskim rudnicima. Oni su se pridružili odredu četnika, što je izazvalo nedoumicu lokalne partizanske komande.
Nažalost, većina dokumenata Ministarstva odbrane Ruske Federacije vezanih za Drugi svetski rat i dalje nije dostupna naučnicima, zbog čega zasada nije moguće steći kompletnu predstavu o sovjetsko-jugoslovenskim odnosima u tom periodu.

Četnički odredi nikada se nisu borili protiv ruskih trupa

Sud je samo potvrdio očiglednu činjenicu, a to je da je proces protiv generala Mihailovića 1946. godine bio ustvari obračun sa političkim protivnikom. Taj obračun je samo prividno bio uvijen u formu pravosuđa, slično javnim procesima u SSSR-u 1937. i 1938. godine.
„Četnici“ su stari srpski naziv za ustanike koji su ratovali protiv turskih i drugih okupatora. Tokom rata 1941-1945. pod tim nazivom su ratovali razni odredi koji su se pridržavali raznih političkih pogleda i orijentacija. Četnički odredi su ratovali kako u samoj Srbiji, tako i u drugim delovima Jugoslavije sa srpskim stanovništvom: u Bosni i Hercegovini, Krajini i Crnoj Gori.
Pukovnik (a kasnije general) Dragoljub Mihailović bio je postavljen za vojnog ministra jugoslovenske vlade u izgnanstvu. On je izabrao taktiku iščekivanja, karakterističnu za pokrete otpora u Zapadnoj i Centralnoj Evropi.

Takvi pokreti su se orijentisali na izviđanje i slanje obaveštajnih informacija u London, zatim na stvaranje i širenje mreže ilegalaca i partizana, kao i na prikupljanje oružja i iščekivanje „Dana D“, tj. iskrcavanja saveznika za koje je trebalo da bude vezan i početak oružanog otpora u pozadini nemačkog fronta.

Slične taktike iščekivanja u velikoj meri su se pridržavali i pripadnici „Slobodne Francuske“ generala De Gola.
Mihailovićeve planove je pomrsila pojava drugog centra otpora u regionu – partizanskog pokreta koji je organizovala Komunistička partija Jugoslavije. Već krajem 1941. godine na teritoriji Srbije i Crne Gore izbio je pravi građanski rat između četnika i partizana, tako da je borba protiv okupatora počela da se potiskuje u drugi plan.
Odlučujući udarac četnicima nanela je Čerčilova odluka 1943. godine da potpuno uskrati podršku Draži Mihailoviću i da se orijentiše isključivo na Tita.

Ta odluka je podstakla i Moskvu da promeni stav prema četnicima. Pre toga Sovjetski Savez nije težio da zaoštrava odnose sa lokalnim pokretima otpora, uključujući i snage Draže Mihailovića, koje su tretirane kao jedan od pokreta otpora u Evropi, orijentisanih na London.

Tada su, međutim, vlasti SSSR-a pozvale sve svoje sledbenike u Evropi da vode antifašističku borbu u okviru jedinstvenih narodnooslobodilačkih snaga.

Bilo je zajedničkih operacija Crvene armije i četnika tokom oslobađanja Jugoslavije, ali je to ipak bila prilično egzotična pojava. Važno je, međutim, da se odredi Draže Mihailovića nigde nisu borili protiv sovjetskih trupa.
Četnici Draže Mihailovića ne mogu se porediti sa ukrajinskim banderovcima, jer su se od samog početka orijentisali na kraljevu vladu u izgnanstvu, tj. na stranu saveznika, a ne na Treći rajh.

U izvesnom smislu oni se mogu uporediti sa poljskom Armijom Krajovom, s tim što među njima ipak postoji velika razlika zbog složenih međuetničkih odnosa u Jugoslaviji.

Pokret Dimitrija Ljotića „Zbor“ zauzima posebno mesto u srpskoj političkoj istoriji 1930-ih i 1940-ih godina, jer je njegov osnivač temeljio svoju ideologiju na fašizmu i sarađivao je sa nemačkim okupacionim vlastima iz ideoloških pobuda.

Četnicima, međutim, nije bilo svojstveno traganje za koncepcijom „trećeg puta“. Oni su jednostavno bili „za kralja i otadžbinu“.

I inače građanski rat između četnika i partizana zaslužuje da bude nepristrasno i objektivno razmotren bez politizacije i povlačenja veštačkih paralela.

Ruska nauka po tom pitanju treba da zauzme objektivan stav. Svaki korak u pravcu prevazilaženja podela u srpskom društvu, uključujući i prevazilaženje istorijskog raskola na četnike i partizane, u potpunosti odgovara interesima kulturnog prisustva Rusije na Balkanu.

Takvo pomirenje posebno dobija na značaju u uslovima neprekidnih spoljnih pritisaka na Srbiju (povodom Kosova i Metohije, povodom saradnje sa Rusijom, povodom evrointegracije…). Definisanje nekonfliktnog tumačenja nacionalne istorije otvara perspektive mirnije i stabilnije budućnosti.

Piše: Georgij Engeljgart, Institut za slavistiku Ruske akademije nauka.

Izvor:IN4S

Vezane vijesti:

GODIŠNjICA SMRTI GENERALA DRAGOLjUBA MIHAILOVIĆA …

Emigracija finansira potragu za grobom đenerala Draže …

SLUŽEN POMEN ĐENERALU DRAŽI MIHAILOVIĆU …