1.1.  O osnivanju i nastanku
»Privrednika«[1]

 

Osnivač »Privrednika« Vladimir Matijević bio je lucidna
individualnost, iznimna ličnost. Bio je doista neimar, pa se za njega može s
pravom reći da je »imao rašta se roditi«. Rođen je 3. augusta
1854. godine u Gornjem Budačkom na Kordunu. Školu i gimnaziju završio je u
Karlovcu. Kasnije je upisao Kadetsku regimentsku školu, ali nije bio odan
vojnom pozivu. Zbog toga se kasnije upisao u Trgovačku školu u Beču. Po završetku,
zaposlio se u Zagrebu u jednoj tvrtki, kao trgovački putnik. To mu je pružilo
iznimnu mogućnost da sagleda stanje, ljude i mogućnosti izmjene toga stanja na
prostorima Austro‑Ugarske. Naime, u pravilu su rijetki zanatlije bili stranci.
Stoga je došao na ideju, s istomišljenicima, stvaranja »vlastitog zanatskog
kadra«. Kad se osamostalio i obogatio počeo je da sakuplja dvanaestogodišnje i
trinaestogodišnje đake pomoću učitelja i sveštenika, da ih šalje kod »rođaka«
na zanate. Da bi to ubrzao i ojačao, među prvim se priključuje osnivanju Srpske
banke d.d. 1895. godine. Centrala te banke bila je u Zagrebu. I ne samo
to, on s prijateljima, istomišljenicima stvara i Savez srpskih zemljoradničkih
zadruga i to sa oko 400 zadruga na području Hrvatske. Prva među njima bila je
ona u Pučišću na Braču, te ona u Vrlici. Te tri novoosnovane institucije
(»Privrednik«, banka i zadružni savez) prve su institucije, odnosno organizacije
štednje i ulaganja u selo. One su neimarske, jer pokušavaju iz temelja
pokrenuti imobilno seljaštvo i usmjeriti ga prema raznolikim inovacijama. Sve
inovacije, kao što su nova sredstva rada, sjemenske sorte, tehnološki postupci
i dr. pripadaju ovom, s pravom mogu reći, pothvatu, kao nekoj vrsti pokreta.
Oni ubrzavaju procese smjene volovskih s konjskim zapregama. Potiskuju drveno
ralo željeznim plugom. Započinju kaptiranje vodotoka, premošćivanje jazova,
uređenje mlinova i putne mreže, gradnju modernijih kuća i uređaja, uređenje
štalskih dvorišta, podešavanje svodova za kaptiranje kišnica i stotine drugih
noviteta. Običajni odnosi seoske sredine »zajma i najma« dobivaju organizirani
i produktivniji smisao. Ne zapostavljaju se ni širenje pismenosti i skolarizacija
kao organizirani oblik u različitim pravcima, posebno u pravcu učenja raznih
zanata i organiziranog regrutiranja i stipendiranja seoske djece za te zanate.
Što je to značilo za »najseljačkiji narod među evropskim narodima« to samo
danas upućeniji znaju. Jer do tada se život odvijao strogo ustaljenim
»regulama« – »pleti kotac ko i otac«. Matijević hoće svim
sredstvima da preokrene usmenu kulturu i tradiciju našeg seljaštva u pisanu
kulturu. U to ime pokreće časopis »Privrednik«, izdaje »Privrednikove«
kalendare s brojnim napucima za konkretne potrebe života sela.

»Privrednik« kao časopis i kao Društvo ima moderno
ustrojenu organizaciju s pet odjela. Dva odjela za istraživanje i praćenje
pitomaca, od regrutacije do upućivanja na zanat, i dva odjela za nadzor
međusobnih odnosa pitomaca i poslodavaca (majstora), te najzad administrativni
odjel s blagajničkim obavezama. No, u suštini Matijević sam sve nadzire.
Svaki individualni učenik podnosi molbu, preporuku sveštenika i učitelja, ali
on je kontrolira, a cijeli proces dolaska od željezničke stanice do smještaja u
domu pod njegovom je paskom. Ništa nije prepušteno slučaju nego je sve pod
najstrožom organizacijom i to pod devizom »jednostavno, racionalno i pošteno«.
Njegova etičnost temelj je života i rada cjelokupne njegove djelatnosti.
Pothvat mu je uvijek temeljit, i u krajnjoj konzekvenci, revolucionaran, jer
priprema prelazak »jednog svijeta u drugi«. Slogan mu je: »rad, štednja,
čestitost«. Pripremljeni učenici, podučeni, upućeni i pregledani od liječnika,
idu u konkretne zanate i kod konkretnih majstora obrtnika. A broj zanata je
golem za ono doba, preko 60. Navešću samo neke iz »Spomen-knjige« a to su:
bravarski, krojački, obućarski, mesarski, kobasičarski, kolarski,
elektrotehnički, mehaničarski, opančarski, kožarski, stolarski, pekarski, knjigovežački,
časovničarski, pletarski, graverski, limarski, strugarski, sarački,
fotografski, čurčijski, vodoinstalaterski, licitarski, tapetarski, litografski,
užarski, postolarski, trgovački, kovački, mlinarski, zidarski, brijački, itd.[2]

Što su ovi budući zanatlije značili za pokretanje života
sela povijest je pokazala. Jer do tada su u selima dominirali samouki tesari,
zidari, kolari, krovopokrivači, brijači, kastratori‑škopci, licitari. I to u
pravilu s primitivnim i samoizrađenim sredstvima rada. Uspjeh ovog pothvata je
bio golem. Po osnovnim pokazateljima do početka I. svjetskog rata bilo je
upućeno na raznolike zanate oko 11.000 »Privrednikovih« pitomaca. Od toga samo
u »trgovinu i ugostiteljstvo« bilo je upućeno oko 6.238 pitomaca. Pitomci su se
uglavnom upućivali iz područja Austro‑Ugarske u prvo vrijeme, a kasnije čak iz
Srbije i Crne Gore, pa i Makedonije. Neki su pitomci bili upućeni, na njihovu
sreću, u Čehoslovačku.

Da se doista radilo o epohalnom pothvatu »Privrednika« sa
savršenom organizacijom svjedoče dvojica neimarskih svjedoka svoga vremena.
Učeni Jovan Cvijić, poznat po opisima Balkanskog poluostrva, u razgovoru s
Vladimirom Matijevićem, među ostalim istakao je sljedeće: »Varošku srednju klasu
koja nije bila ni za Nemanjića, i koju nije mogla da stvori ni tri dinastije
bogate državničkim talentima, izgleda da će danas stvoriti »Privrednik«, i zato
nam je ta ustanova danas najpotrebnija.«[3]
Drugi, također učen Stojan Novaković, predsjednik srpske Akademije, čiji je opus golem, preko 40
djela, u svom pismu V. Matijeviću kaže: »Hvala vam gospodine Matijeviću,
video sam što još video nisam, što u nas nema. Video sam sistem, red,
smišljenost, doslednost… produžite, dakle taj najblagotvorniji rad – molim
Vas.«[4]

Moram naglasiti da su ovaj pothvat izdašno financijski
pomagala dva najveća neimara naše povijesti: Nikola Tesla i
Mihajlo Pupin. Stojan Novaković vidio je u »Privredniku« »zamah novog pokreta« i zbog toga
ohrabren šalje dva sanduka odabranih knjiga bibliotekama »Privrednika« u raznim
mjestima Austro‑Ugarske. No, »Privrednik« je imao i nevolja o kojima ćemo nešto
kasnije govoriti. Naročito je bilo teško za vrijeme flagrantnih
aneksionističkih nasrtaja prema Bosni. Austro‑Ugarskoj vlasti, a u nekim
dijelovima Hrvatske i eliti domaće vlasti, nije ovaj »Privrednikov« pothvat
odgovarao. Matijević se morao snalaziti i stvarati tako snažnu mrežu, financijski pokrivenu, da ju
nije bilo lako onemogućiti. Tako je imao »fondere« (osnivače s ulogom od po 100
hiljada dinara), »dobrotvore« (s ulogom od po 50 hiljada dinara), »osnivače« s
ulogom od po 10 hiljada dinara, i doživotne članove s uplatama najmanje od
1.000 dinara. Dobra organizacija uz dobro pokriće kapitalom omogućilo je
izniman 25‑godišnji napredak. Tako da se mogao »Privrednik« podičiti svojim
postojanjem u 150 varoši i varošica i s preko 400 zemljoradničkih zadruga u
našim selima. Zatim je imao već do tada, nakon 25 godina, 13.300
»Privrednikovih« učenika upisanih u 60 strukovno zanatskih zanimanja.[5]

Kad su nastale nevolje i »Privrednik« biva prisiljen da
prebaci sjedište iz Zagreba u Beograd, Matijević osniva šegrtski
internat, jer do tada su pitomci morali biti primljeni od poslodavaca na stan i
morali su im osigurati odijelo i hranu.

Povijest »Privrednika« je dramatična, složena i veoma
poučna. Ona je pokazala što može jedan čovjek i njegovi istomišljenici s dobrom
organizacijom i to u vremenu nesklonom bilo kakvoj organizaciji. Malo je
ovakvih primjera, jer je malo ovakvih građana s građanskim vrijednostima
spoznaje što je opće dobro. No »Privrednika« je ipak najviše pogodio
II. svjetski rat. Ali ne samo »Privrednik«. No za »Privrednik« ovaj rat je
bio koban jer je tada sva njegova imovina konfiscirana, zaposjednuta, ili
razgrabljena, od okupatora i kvislinga i u Hrvatskoj i u Srbiji. Mnogi pitomci
završili su kobno u raznim logorima širom Evrope, ili na našim prostorima.

Pripremajući građu za »Zbornik narodnih heroja« utvrdio sam
da je 25 od njih završilo školu kao »Privrednikovi« pitomci. Preko 1.500 od
onih koji su preživjeli, postali su nosioci spomenice 1941. godine. Skoro
svi koji su pristupili narodnooslobodilačkom pokretu postali su najznačajniji
organizatori toga pokreta, pravi narodni tribuni. Nažalost od sveukupnog broja
onih koji su se priključili pokretu, samo je svaki deseti uspio preživjeti
II. svjetski rat.[6]
Zahvatila ih je sudbina kao i onih 12.000 komunista, od kojih je samo 3.000
preživjelo rat.

Od kada se hrvatski antifašizam nacionalnom
kontrarevolucijom 1991‑95. godine pretvorio u verbalnost i
prigodničarstvo, dao je maha antikomunizmu, koji se pretvorio u čisti
antihumanizam. Nastoji se izbrisati memoriju antifašizma u zapisima i
spomenicima i državnom doktrinom. »Ne može se biti antifašist, a da nisi
istovremeno antikomunist« – kliče povjesničar‑liberal, voditelj Hrvatskog
helsinškog odbora. Od tog liberalizma do makartizma nema ni pola koraka.

 

---

[1] Spomen-knjiga Srpskog privrednog društva »Privrednik« 1897‑1947,
Udruženje Privrednikovih pitomaca »Vladimir Matijević«,
Beograd, 1984, Pogl: Vreme u kome je nastao »Privrednik«, str. I‑LVI.

[2] Ibidem.

[3] Ibidem,
str. 16. Jovan Cvijić bio je antropolog, sociogeograf i prvi svestrani
istraživač Balkanskog poluostrva. Njegovo temeljno djelo je »Balkansko
poluostrvo i južnoslovenske zemlje«, Zavod za izdavanje udžbenika, SR Srbija,
Beograd, 1966.

[4] Ibidem,
str. 16. Stojan Novaković bio je najsvestraniji znanstvenik svoga doba i tako
je ostavio najveća svjedočanstva svog vremena. Bio je političar, historičar,
filolog, reformator, književnik‑pjesnik, prevodilac. Među 40 knjiga ističem:
»Srpska bibliografija«, Srpsko učeno društvo, Beograd, 1869.

[5] Ibidem,
str. 26. 

[6] Vidjeti: »Zbornik narodnih heroja Jugoslavije«, Beograd, MCMLVII