Fondovi i zbirke Srpske pravoslavne crkve u hrvatskim arhivima i muzejima

Piše: Mr Goran Latinović, Univerzitet u Banjaluci, Odsjek za istoriju

U Zagrebu je 2006. godine objavljen Pregled arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske, u dva obimna toma, čiji je izdavač Hrvatski državni arhiv, a glavni urednik Josip Kolanović. U ovom kvalitetno urađenom vodiču zainteresovani istraživači mogu pronaći podatke o sadržaju i uslovima korišćenja arhivske građe u 14 arhiva, u Hrvatskoj akademiji znanosti i umjetnosti, u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici i u još 10 biblioteka, zatim u 12 naučnih i kulturnih centara, instituta, zavoda i uprava, kao i u 54 muzeja.

Takođe, tu se mogu naći i podaci o arhivskoj građi u vjerskim zajednicama, uglavnom u Rimokatoličkoj crkvi, ali i u drugim crkvama, npr. u Srpskoj pravoslavnoj mitropoliji zagrebačko-ljubljanskoj. Ostale eparhije Srpske pravoslavne crkve na teritoriji hrvatske države nisu navedene, kao imaoci arhivske građe, u Pregledu arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske.

Osim istorijskih izvora u Zagrebačko-ljubljanskoj eparhiji, koji su njeno vlasništvo, arhivska građa Srpske pravoslavne crkve nalazi se u četiri hrvatska arhiva i jednom muzeju. To su: Hrvatski državni arhiv u Zagrebu (HDA), Državni arhiv u Osijeku (DAOS), Državni arhiv u Slavonskom Brodu (DASB), sa odjeljenjem u Požegi (DASB–PŽ), Državni arhiv u Zadru (DAZD) i Hrvatski povijesni muzej u Zagrebu.

Hrvatski državni arhiv u Zagrebu (HDA) posjeduje šest fondova Srpske pravoslavne crkve. Prvi među njima i ujedno najobimniji je Pravoslavna gornjokarlovačka eparhija (br. 0675). On obuhvata građu nastalu od 1619. do 1941. godine, sa ukupno 486 knjiga i 1.612 kutija, čija količina iznosi 176,0 dužnih metara, što predstavlja najbogatiji fond Srpske pravoslavne crkve u hrvatskim arhivima. Fond Eparhija banjalučka (br. 1539) sadrži građu nastalu od 1923. do 1941. godine, razvrstanu u dvije kutije, sa ukupno 0,2 dužnih metara. Fond Eparhija bihaćka (br. 1540) obuhvata građu nastalu od 1926. do 1932. godine. Riječ je o pet knjiga i sedam kutija, sa ukupno 1,0 dužnih metara. Obimnu dokumentaciju posjeduje i fond Eparhija pakračka (br. 1541), koji sadrži građu nastalu od 1733. do 1941. godine. Radi se o 42 knjige, 67 kutija i jednom svežnju, tj. 8,0 dužnih metara. Fond Eparhija srijemska (br. 1542) obuhvata građu nastalu od 1750. do 1784. godine. Riječ je o jednoj knjizi, tj. 0,05 dužnih metara. I na kraju, u Hrvatskom državnom arhivu nalazi se i fond Arhidijeceza srijemsko-karlovačka (br. 1543) koji sadrži građu nastalu od 1780. do 1917. godine, razvrstanu u jednu knjigu i dvije kutije, tj. 0,2 dužnih metara.

Državni arhiv u Osijeku (DAOS) posjeduje dva fonda Srpske pravoslavne crkve: 1. Manastir Orahovica (br. 0465), sa građom čiji je vremenski raspon 1895–1923, i koju čini jedna knjiga, tj. 0,05 dužnih metara, i 2. Srpsko pravoslavno parohijsko zvanje Dopsin (br. 0466), sa građom nastalom u periodu od 1821. do 1837. godine, raspoređenoj u dvije knjige, sa ukupno 0,1 dužnih metara.

Izvore za istoriju Srpske pravoslavne crkve posjeduje i Državni arhiv u Slavonskom Brodu (DASB). Tu se nalazi fond Srpska pravoslavna crkvena opština u Slavonskom Brodu (br. 0368), koji obuhvata građu
nastalu od 1957. do 1991. godine. Riječ je o dvije knjige, tj. 0,05 dužnih metara. Više građe sadrži odjeljenje ovog arhiva u Požegi (DASB–PŽ). Fond Pravoslavna eparhija u Pakracu (br.  0275) obuhvata dokumenta nastala u periodu od 1949. do 1988. godine, čija količina iznosi 7,0 dužnih metara, što ga čini najbogatijim fondom u ovom arhivu. Fond Pravoslavna parohija Čečavac (br. 0276), sa građom iz perioda 1852–1857, sadrži jednu knjigu (0,02 dužnih metara). Nešto više dokumenata (0,5 dužnih metara) nalazi se u fondu Pravoslavna parohija u Požegi (br. 0277), koji je omeđen godinama 1843–1981. Jedna knjiga (0,02 dužnih metara) čini fond Protoprez-biterijat treštanovački (br. 0278), sa graničnim godinama 1830–1839.

Bogatu arhivsku građu Srpske pravoslavne crkve posjeduje i Državni arhiv u Zadru (DAZD). Riječ je o fondu Pravoslavna eparhija Zadar (br. 0341), koji obuhvata izvore nastale u periodu od 1762. do 1921. godine, koji su razvrstani u 225 knjiga i 270 svežnjeva, i čija količina iznosi 55,5 dužnih metara.

Osim pomenuta četiri arhiva, arhivsku građu Srpske pravoslavne crkve posjeduje i Hrvatski povijesni muzej u Zagrebu, gdje se čuvaju četiri fonda i jedna zbirka. Pakračka eparhija obuhvata građu nastalu od 1784. do 1941. godine, razvrstanu u šest kutija, sa ukupno 0,6 dužnih metara. Istu količinu dokumenata posjeduje i Eparhija Plaški, a građa je vremenski omeđena 1759–1939. Manastir Gomirje sadrži građu nastalu od 1834. do 1902. godine, raspoređenu u dvije kutije, sa ukupno 0,2 dužnih metara. Istorijski izvori koje sadrži Manastir Orahovica obuhvataju period od 1760. do 1935. godine, a razvrstani su u 17 kutija, ukupne dužine 1,7 metara. Zbirka Razni crkveni spisi sadrži 12 kutija (1,2 dužnih metara) i obuhvata vrijeme od 1725. do 1942. godine.

Iz svega navedenog vidi se da hrvatski arhivi i muzeji posjeduju znatnu i značajnu arhivsku građu Srpske pravoslavne crkve, čija ukupna količina iznosi 252,99 dužnih metara.

Arhivska građa Srpske pravoslavne crkve dospjela je u hrvatske arhive i muzeje uglavnom tokom postojanja Nezavisne Države Hrvatske (1941–1945).

Ono što ustaše nisu uništili, otuđili su od Srpske pravoslavne crkve, a poslije Drugog svjetskog rata nije bilo nikakve mogućnosti da oduzeta dokumentacija bude vraćena vlasniku, zbog izrazito neblagonaklonog stava komunističkog režima prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Primjetno je da se u hrvatskim arhivima nalazi i dio građe koji je nastao nakon Drugog svjetskog rata, što je
vjerovatno posljedica ratnih dešavanja (1991–1995).

Iako u Pregledu arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske nije navedeno da Rimokatolička crkva posjeduje arhivsku građu Srpske pravoslavne crkve, postoji nezvanična informacija da bi se jedan dio njenih fondova i zbirki mogao pronaći i u Arhivu Kaptola u
Zagrebu.

* Arhiv: časopis Arhiva Jugoslavije, god.
X, br. 1–2, Beograd 2009, str. 53–56. (Tekst je objavljen i u Pravoslavlju:
novinama Srpske patrijaršije, br. 1019, Beograd 2009, str. 25).