Doprinos velikog Orsona Velsa četništvu

Gotovo šokantno na hrvatsku javnost delovali su nedavno objavljeni podaci o tome kako su Amerikanci i Englezi za vreme Drugog svetskog rata gledali, i još uvek gledaju, na četnike i generala Dražu Mihailovića

Najveći problem kopanja po prošlosti u vezi je sa mogućim neugodnim otkrićima. To se ovih dana događa Hrvatima, a ceo slučaj, naravno, u najdirektnijoj je vezi sa Srbima. Šta su pronašli? Četnike, ali u drugačijem svetlu i ulogama od onih u kakve ih je u svojim filmovima gurao Veljko Bulajić.

Šira hrvatska javnost se prvi put suočava sa neoborivim činjenicama koje govore da četnici nisu isto što i ustaše, da je demokratski i slobodni svet na čelu sa Amerikom i Engleskom prvih godina Drugog svetskog rata đenerala Dražu Mihailovića i njegove četnike doživljavao kao prve evropske gerilce u otporu Hitlerovom nacizmu.

IZVAN IDEOLOŠKOG OKVIRA

Oduševljenje srpskim četnicima išlo je dotle – saznaju Hrvati – da je Holivud snimao filmove o herojstvu četnika, da su štampani stripovi o borbi Srba protiv nacista, te da su – a ovo je bio povod za ceo slučaj – slavni holivudski glumci Orson Vels i Vinsent Prajs u jednoj američkoj radio-drami glumili četnike.

Nemam nikakav poseban odnos ni emocije prema četnicima, kao što ih nemam ni prema partizanima, mada bi ovo drugo bilo za očekivati s obzirom na to da su svi moji, i sa očeve i sa majčine strane, bili partizani. Posebne okolnosti koje sam u ovom serijalu opisivao uticale su da odrastem i formiram se izvan ideološkog okvira. Dakle, tu vrstu opterećenja nemam. Zašto ovo napominjem? Zbog mogućeg tumačenja da je motiv za redove koje čitate uslovljen mojim ideološkim određenjem. Nije. Uslovljen je mojom unutrašnjom „obavezom“ – za koju mislim da ima širi značaj- da objašnjavam, gde god je to moguće, a u granicama svojih mogućnosti, teške i vrlo složene odnose između Srba i Hrvata.

U tim odnosima već dvadesetak godina većina Hrvata doživljava Srbe kao četnike i to po obrascu Veljka Bulajića; bradate, krezube, prljave, sa kamom u zubima i flašom rakije u džepu. Hrvatska službena politika je, ako se sećate, 1991. godine terminološki definisala rat kao odbranu Hrvatske od „srbo-četničke agresije“. Za službenu i neslužbenu hrvatsku politiku, javnost uopšte, četnici nisu jedino: Sonja Biserko, Žarko Korać, Nataša Kandić, Petar Luković, Srđa Popović, Vesna Pešić i Čedomir Jovanović. Pupovac im je sumnjiv, uprkos njegovom nesumnjivom doprinosu konačnom rešavanju srpskog pitanja u Hrvatskoj. Svi ostali su četnici, otvoreni ili prikriveni, svejedno je.

Poznato je pod kakvim okolnostima i zbog čega je Titov režim povukao znak jednakosti između ustaša i četnika i to čitaocima „Pečata“, siguran sam, nije potrebno objašnjavati. Taj stereotip je (da ne spominjem Hrvate) uz male rezerve prihvaćen kod većine Srba. Hrvatima je to bio jedini izlaz iz vrlo teške situacije u kojoj su se našli na kraju Drugog svetskog rata, kao narod koji je imao državu monstruozne suštine, genocidnu, uspostavljenu na zločinu i planskom ubijanju Srba. A onda je smišljena i počela da se primenjuje „spasonosna“ formula: „I Hrvati i Srbi imaju svoje fašiste i zločince, prvi ustaše, drugi četnike“.

AMERIČKA I BRITANSKA ZABLUDA

Samo na osnovu toga moglo se dogoditi da novostvorena država stavi u istu ravan Antu Pavelića i Dražu Mihailovića, ustaše i četnike. Odrastali smo na toj matrici i trebalo je da prođe mnogo godina da bi se u tom podrumu upalilo prvo svetlo.

A kako je ova priča dospela pred hrvatske oči? Zagrebački istoričar filma, izvesni Daniel Rafaelić, pripremao se za snimanje dokumentarnog filma „Druga strana Orsona Velsa“ sa idejom da prikaže ovog genijalnog glumca i režisera u javnosti manje poznatim situacijama i privatnim životnim epizodama. Nije ni sanjao da će naleteti na Velsa-četnika. A dogodilo se baš to.

Pre otprilike deset godina, u jeku rada na dokumentarcu Rafaelić otkriva da je Vels 1942. godine, kao jedan od pet tada najpoznatijih i najboljih holivudskih glumaca, zajedno sa Vinsentom Prajsom (pripadao je toj petorki) glumio četnika u radio-drami američke televizije. Drama se zvala vrlo jednostavno „Četnici“. Rafaelić pokušava da dođe do fonozapisa, do same drame, ali ne uspeva; oni retki koji su je imali u arhivi tražili su za kopiju veliki novac, Rafaelić ih nije imao i prikazao je svoj film 2005. godine u kojem je prećutao Velsovo „četnikovanje“ u radio emisiji.

U međuvremenu internet se širi neslućenom brzinom, na razne načine oplemenjuje i osiromašuje naše živote, zavisi od toga kako ga ko koristi, i radio-drama „Četnici“ postaje besplatno dostupna svakome ko za to ostvarenje pokaže interes. „Četnici“ su urađeni kombinacijom narativnih delova, prepuštenih Prajsu, i igranih u kojima se javlja Orson Vels. On pri tom, zahvaljujući svom ogromnom talentu i mogućnostima glasovne transformacije, glumi nekoliko likova, uključujući i devojku Jovanu u koju se zaljubljuje glavni junak Dušan.

Njih dvoje se venčaju i dolaze da žive u Beogradu, otvaraju malu zanatsku radnju, potom ona ostaje u drugom stanju, treba da rodi sina, ali onda Hitler bombarduje Beograd, Jovana gine, a Dušan odlazi u četnike i pred strojem izgovara svoju ličnu dramu, poziva Srbe na borbu protiv Nemaca, a Dražu Mihailovića uzdiže na nivo božanstva.

Spomenuti Rafaelić priprema za 28. april, ove godine, u Zagrebu predavanje i prezentaciju na temu „Nikad viđeni filmovi iz tajnih arhiva“. U sklopu tog programa, najavljeno je, biće emitovana i Velsova radio-drama o četnicima.

Tako je nova slika o četnicima prodrla ovih martovskih dana u široke hrvatske mase i tamo izazvala čuđenje i nevericu.

Nove podatke o četnicima objavilo je nekoliko hrvatskih listova i portala, razvila se široka forumska rasprava, nekoliko autora, kao i javnih ličnosti Hrvatske, upinje se da dokaže kako se tu u stvari radi o velikoj američkoj i britanskoj zabludi u koju su ovi upali iz neobaveštenosti i zbog „uspešne srpske propagande“. Bilo bi za smeh da nije za plakanje; Srbi i uspešna propaganda? To niti je bilo, niti će biti.

Kako god bilo, Hrvatska javnost saznala je da su Amerikanci za vreme trajanja Drugog svetskog rata, uz spomenutu radio-dramu, snimili i film „Četnici-borbena gerila“, u režiji Luisa Kinga, sa Filipom Dornom i Anom Sten u glavnim ulogama. Filmsko ostvarenje pod identičnim naslovom snimili su i Englezi, ali su ga zbog mogućeg poistovećivanja sa holivudskim filmom prikazivali pod imenom „Ilegalno“.

Hrvatska je saznala i to da je krajem maja 1942. godine magazin „Tajm“ na naslovnoj strani objavio portret-crtež Draže Mihailovića i veliki tekst o njemu i njegovim četnicima pod naslovom „Orao Jugoslavije“. Tu je Draža predstavljen kao vođa antifašističkog pokreta koji je najzaslužniji što Hitler značajan deo svojih snaga mora da drži na Balkanu, umesto na Istočnom frontu.

UPADANjE U KONFUZIJU

Uz sve ovo objavljeno je u Zagrebu da su četnici, kao hrabri ilegalci i borci protiv Hitlera, bili glavni junaci brojnih stripova štampanih u Engleskoj i Americi.

Mimo glavnih tekstova, u forumskim reagovanjima na raznim hrvatskim portalima, prezentovani su još neki podaci o četnicima koji do temelja ruše decenijski stereotip o „četnicima-srpskim koljačima i fašistima“.

Tako mlade generacije Hrvata upadaju u konfuziju između onoga što su do juče znali kao „istinu“ i onoga što im se sada prezentuje kao prava istina. Drama je tim veća, što gore spomenute činjenice i podatke koji slede niko ne osporava, jer su nesporni. Na primer:
Šarl de Gol, komandant francuskog Pokreta otpora, odlikovao je 1943. godine đenerala Dražu Mihailovića „Ratnim krstom“. Tim povodom pred francuskim jedinicama čitana je pohvalna naredba u kojoj De Gol Dragoljuba Dražu Mihailovića naziva „legendarnim junakom“ i simbolom najčistijeg rodoljublja.

Hrvatima je prezentovana i činjenica da je američki predsednik Hari Truman, posthumno, 1948. godine, odlikovao Dražu Mihailovića ordenom „Legije zasluga“. Kod ovog podatka izražava se posebno čuđenje jer, kažu forumaši, ako je zapadni svet bio u zabludi šta se događa na tlu Jugoslavije prve tri godine Drugog svetskog rata, nema nikakve šanse da Amerikanci 1948. godine još uvek žive u zabludi oko Draže i njegovih četnika.

Potpuni haos u snažno formirani hrvatski Sud o četnicima unosi podatak da je gradonačelnik Los Anđelesa Tom Bredli, 1986. godine potpisao Ukaz kojim se 17. jul proglašava za „Dan sećanja na generala Dragoljuba D. Mihailovića“. Pa još kad su pročitali da je „Tajms“ 28. jula 1946. godine, posle streljanja generala Mihajlovića, objavio: „Svet se trese iz temelja. Mihajlović, časni rodoljub, pao je kao žrtva i mučenik pod noge pobednika komunističke invazije sa istoka“.

Iz ovog korpusa izvlačim još samo podatak da je Loznica prvi grad oslobođen u okupiranoj Evropi. Dogodilo se to 31. avgusta 1941. godine, a oslobodioci su bili četnici pod komandom potpukovnika Veselina Misite.

Biće vrlo interesantno pratiti kako će sve ovo u budućnosti uticati na odnos Hrvata prema četnicima, kao pojmu i pokretu.

Što se tiče Orsona Velsa, on je uz uloge četnika na američkom tlu i na ovim prostorima nosio četničko znamenje; igrao je četnika u filmu „Bitka na Neretvi“. U to vreme upoznao je hrvatsku glumicu Oju Kodar – pravim imenom Olgu Palinkaš – sa kojom je bio u vezi sve do smrti, 1985. godine.

Izvor: PEČAT

Vezane vijesti: Ratko Dmitrović

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 18. mart 2011. godine.