Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(3)

Kulen Vakuf, varošica južno od Bihaća, znana iz srpske epske poezije i kao posed muslimanske spahijske porodice Kulenovića.Srpski Homer Filip Višnjić ovekovečio je tugu Kulinove ljube kao početak novog doba i zalaska osmanske vlasti na Balkanskom poluostrvu.

Kada se samo prođe kroz ovu, inače simpatičnu varošicu, naviru stihovi učeni još u gimnazijskim danima: „Niti ide Kulin kapetane, niti ide niti će ti doći, rani sina, pak šalji na vojsku Srbija se umirit ne može!“

U Kulen Vakufu danas i nema pravoslavnih, iako postoji pravoslavna crkva, koja je paljena 1941. godine i u poslednjem ratu 1995. godine.

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 25. marta. 2016. godine.

Stari Kulenovići ili Kulinovići poznati su bili po feudalnoj okrutnosti i bezobzirnosti prema pravoslavnom stanovništvu. Sa svešću da su preverili, da su im preci prešli na veru turskih osvajača Bosne – islam, ponešto od starih tradicija je živelo u iskrivljenom obliku.

Oni su smatrani potomcima samog Kulin-bana, davnašnjeg vladara Bosne, savremenika Stefana Nemanje. Naravno to je bila samo igra reči, proizvoljna etimologija koja je mogla da posluži u pogodnom momentu, kada Turska propadne i Kauri opet zavladaju.

Surovost Kulenovića prema pravoslavnom hrišćanluku dokumentovana je u memoarima engleskog arheologa Džona Artura Evansa koji je 1875. godine proputovao Bosansku krajinu.

On je zasvedočio da je Tahir – beg Kulenović mučio igumana manastira Rmanj u neposrednom susedstvu, koga je običavo da jaše kao beslovesnu stoku i to o najvećim hrišćanskim praznicima.

Zbog udaranja na čast i obraz jedan begovski sin je završio sa sekirom u grbini prilikom osvete stanovnika iz sela Cvjetnića. Istorijske suprotnosti, vekovna verska mržnja našla je svoj ventil i 1941. godine kada su muslimani Kulen Vakufa i Bihaća većinom stali na stranu i u službu Nezavisne Države Hrvatske.

STRADANjE SRBA U BIHAĆU I OKOLINI

Odmah po uspostavljanju ustaške vlasti, naročito sa formiranjem lokalne župe Krbave i Psat sa sedištem u Bihaću otpočeo je organizovani program istrebljivanja srpskog stanovništva.

Najpre su stradali oni Srbi koji su živeli u samom gradu, njih su pogodile ustaške mere „zaštite krvi hrvatskog naroda“.

Veliki župan Ljubomir Kvaternik izdao je 20. juna 1941. godine proglas u kome je rečeno: „U svrhu sačuvanja hrvatskog narodnog značaja grada Bišća i njegove bliže okoline zabranjuje se svim Vlasima, tzv. Srbima, svaki pristup i zadržavanje u gradu Bišću i njegovoj okolini do udaljenosti od 15 kilometara.“

Prva grupa najuglednijih i najbogatijih Srba pohvatana je i lišena slobode 12. juna 1941, a likvidirani su u zloglasnom kazamatu „Kula“ tri dana docnije.

Pod pretnjom prekog suda oko 1200 Srba je u noći 23. i 24. juna sakupljeno na fudbalskom igralištu BASK-a u Bihaću, da bi u zoru unezvereni i iscrpljeni bili oterani za Kulen Vakuf i dalje prema Bosanskom Petrovcu, idući lagano u koloni, ne sluteći da idu na klanicu sa koje se niko živ neće vratiti.

Ovu grupu bihaćkih Srba poubijala je 28. juna 1941. godine grupa hercegovačkih ustaša kojom je zapovedao krvoločni satnik Enver Kapetanović.

Srbi bihaćke okoline su najmasovnije stradali na mestu zvanom Garavica, na putu od Bihaća prema Ličkom Petrovom Selu. Na ovom mestu, s obzirom na tragična dešavanja, sada eufimističnog imena egzekucije su trajale od 3. jula do 3. septembra 1941. godine.

Tačan broj mučenika na ovom mestu nije poznat, ali po podacima regionalnog muzeja iz Bihaća sa početka osamdesetih godina radi se o broju od preko deset hiljada. Na Garavici su stradali stanovnici Bihaća, Bosanske Krupe, Bosanskog Petrovca, Cazina, Velike Kladuše, ali i ličkih mesta Donjeg Lapca, Korenice i Slunja.

Ustaše su uništavale tragove svojih zlikovačkih poduhvata, a sa gubilišta se pukim slučajem (bolje reći Božijom voljom) spasilo tek četiri do pet osoba. Danas bi fizički antropolozi i forenzičari-arheolozi mogli da donesu pravi sud kroz metodologiju svojih nauka.

Početkom jula 1941. godine iz Kulen Vakufa su ustaše-muslimani došli kamionima u Liku, napavši mirno srpsko stanovništvo u selima Bubanj i Suvaja. Sama Suvaja je do početka oružanog otpora 27. jula 1941. godine dala 276 mučenika, a srez Donji Lapac (sela Bubanj, Nebljusi, Meljinovac, Lički Osredci…) ukupno je u tom kratkom razmaku izgubio 1000 stanovnika.

U izveštaju zapovednika 3. ustaške satnije 1. pohodnog bataljona stoji: „Danas sam bio u selu Osredci Lički koje je spaljeno. Na sve strane leže lješevi naroda.

Od ubijenih 2. i 3. srpnja širio se strašan zadah. Psi i svinje nagrizaju lješeve, a ustaše ne dozvoljavaju sahranu. Oni što su pobjegli od kuće, tamo umiru od gladi.“

Drugo svedočanstvo srpskog stradanja u ovom delu Like naslonjenom na Bosnu, ne tako dokumentarno i hladno, već iz srca i duše, čuva srpska usmena poezija:

„Tad pogibe dvanaest srpskih cura dvanaest cura dvanaest sokolova
od ustaškog praha i olova.
Jadne majke po šumama lete
svaka pita đe je moje dijete.
Kćeri moja moj zeleni struku
pruži svojoj jadnoj majci ruku.
Kažite nam naše ‘ćeri mile
‘esu li vas ustaše mučile
ili žive u jamu bacile?
Šuti gora sva priroda nijema
iz tišine odgovora nema.“

O masovnosti stradanja srpskog civilnog stanovništva i organizovanom državnom zločinu ustaške Hrvatske svedoči i izveštaj Koste Nađa od 4. novembra 1942. godine, komandanta operativnog štaba za Bosansku krajinu Vrhovnom štabu NOVJ i POJ.

Tamo se kaže da se kod jednog zarobljenog ustaše našlo narerđenje za klanje Srba i brojka od 12-15 000 likvidiranih „grko-istočnjaka“ na području Bihaća. (Zbornik Vojnoistorijskog instituta, tom IV, knj. 8). Dokument je na sebi nosio pečat „ustaškog logora – Bihać“ i sadžao je sledeću formulaciju: „Nalog za vojnika Ramu Melkoča, da ima sve Vlahe, bili sumnjivi ili ne, poubijati.

To ima izvršiti jer sam danas dobio nalog od velikog župana da se pobiju svi od 16 – 100 godina. I Vlahinje koje su sumnjive. Koji vam dođu pod ruku ne puštajte.“

STRADANjE SRBA U OKOLINI KULEN VAKUFA

Boričevac je selo u Lici naseljeno Hrvatima rimokatolicima, tik uz granicu sa Bosnom. Udaljeno je od Kulen Vakufa oko 5 kilometara i povezano putem. Ustaški vrh iz Zagreba našao je u stanovnicima Boričevca izvršitelje naredbe za pokolj Srba u ovom delu Bosanske krajine i Like.

Nedaleko od sela nalazi se sablasna Boričevačka jama koja je „uglavnom bila nepoznata srpskom narodu ovih krajeva.“ Kako su zločini protiv Srba bili organizovani i planirani svedoči naredba hrvatske vlade, odmah po uspostavljanju NDH, da se od Boričevca do jame izgradi put i spoji sa banovinskom cestom. Taj novi put je prolazio samo na 50 metara od jame i omogućavao je lakši i brži transport zatočenih Srba i njihovu efikasnu likvidaciju. „Put je bio završen i već početkom juna bio u upotrebi.“

Prve žrtve Boričevačke jame bilo je domaćinstvo Pere Pilipovića, usamljeno i odvojeno od ostalih srpskih mesta donjolapačkog sreza.

Sredinom jula, na deset dana pre srpskog ustanka na Tromeđi protiv ustaša lokalni Hrvati iz Boričevca strahovito su mučili i survali u jamu na stotine Srba. O strahotamo su pričali preživeli: Nikola Pilja – Baja, Milan Paulić i Nikola Drobac.
Svedočanstvo o Boričevačkoj jami nalazimo u memoarskom delu objavljenom u nacionalnoj emigraciji: „Pet dana posle podizanja ustanka četnici su zauzeli selo Boričevac u subotu 2. avgusta, i Nikoila Pilja „Baja“ je odveo grupu četnika do Boričevačke jame koja je pružala jezovit prizor.

Iz nje su kuljali rojevi muva i zadah od leševa u raspadanju. Šipražje oko jame je bilo suvo i polomljeno, okolno kamenje išarano puščanim mecima, a prilaz sav zasut krvlju.

Krv je bila suva i glatka, što je bio dokaz da su neka ubistva vršena neposredno pre dolaska četnika. Oko jame je bilo odsečenih delova ljudskih tela i glava sa rasutim mozgovima. Neke glave su bile sa povađenim očima i isečenim ušima, nosom i jezikom.

Uokrug je bilo mnogo razbacane pocepane seljačke odeće, kapa i gumenih opanaka, kao i dečjih haljina. Iz jame su dopirali iznemogli ljudski glasovi koji su dozivali pomoć. Tada se dobrovoljno javio Nikodim Drča, pa su ga privezali za konopac i spustili u jamu.

Pošto je iz jame izlazio težak zadah od leševa u raspadanju Drča je stavio na nos više slojeva krpa i kroz njih disao. Čim je spušten nekoliko metara u jamu, Nikodim je sagledao strahote događaja koji su se odigravali oko jame odmah po postanku kriminalne NDH.

Pošto je jama krivudava na ponekim zavojnim mestima Nikodim je video delove ljudskih tela kao i dečje kolevke dece koja još nisu prohodala, koje su Hrvati uzimali iz kuća i zajedno sa kolevkama i sa majkama bacali u jamu.“ (Nikola Plećaš Nitonja, Požar nad Krajinom, Čikago 1975).
Nikodim Drča je bio čovek velike vere i čovekoljublja koji je imao hrabrosti da se suoči sa grotlom smrti i da zauvek savlada  indoevropski arhetip straha i pogibelji – Jamu.

Njegov napor se krunisao spasavanjem dvojice preživelih, koji su skapavali na dubini od 24 metra: „Iz jame izvučena dva čoveka su se prezivali Pilipovići, Srbi iz bosanskog sela Stenjani.

Kad su došli svesti i videli svoje spasioce, izjavili su da su, koliko mogu da ocene, bili u jami oko devet dana i da ih je u jamu bacio lično Hrvat Miro Matijević, gostioničar iz Kulen Vakufa.“ (Isto).

PAD USTAŠKOG GARNIZONA U KULEN VAKUFU

Ustaše iz Boričevca su utekle za Kulen Vakuf, znajući za napredovanje srpskih ustanika. Prvog dana avgusta 1941. godine počinili su pokolj nad srpskim selom Kalati.

Po sistemu okruženja sela i upada naoružanih grupa zatiranje nedužnih civila trajalo je satima. Po naređenju iz Zagreba masovna ubistva srpskih komšija vršili su žitelji Hrvati Boričevca i muslimani iz Kulen Vakufa. Partizanski vođa Gojko Polovina je zabeležio: „Pretresali su svaki grm i kuću. Klali i ubijali i odojčad u kolevci.

Da bi se manje otkrivali najviše su koristili noževe, bajonete, kundake. Od kuće do kuće krvnici su se takmičili koji će pokazati veća zverstva.“ (Gojko Polovina, Svedočenje – Sećanja na događaje iz prve godine ustanka u Lici, Beograd 1988). Beležeći svoja sećanja Gojko Polovina pokušava da dokuči korene ovih tragičnih događaja, pa kaže: „Ustaški zločini su bili organizovanio iz Glavnog ustaškog stana u Zagrebu, a lokalne ustaše postepeno sistematski gurani, nagovarani, pa i prisiljavani da pristupe izvršenju zločina.

Ti bedni Mate, Ive, Mire, Huse, Hase i Memedi, koji su klali žene, decu, sadistički mučili vezane ljude. uvučeni su u zločine postepeno, organizovano, naređenjima, pritiscima odozgo…

Zato mislim da je netačno, nepravilno, pa možda čak i zločinački ove događaje pojednostavljivati.“ (isto). U selu Kalati je tada nastradalo 159 Srba, uglavnom nejači.
Srpski ustanici, preduzevši napad i sa ličke i sa bosanske strane zauzeli su Kulen Vakuf 6. septembra 1941. godine. Ustaško-domobranski garnizon se predao, deo zlikovaca je uspeo da se izvuče u pravcu Bihaća. Oni koji su se ogrešili o srpsku nejač platili su glavom.

Jedan od učesnika je zapisao: „Osvete je u ovim dramatičnim ratnim danima i na pretek bilo. Dosta je krvi palo dok je razum nadvladao tugu i bol.“ (Milan Štikavac, Krvavo lapačko ljeto, u: Ratna sećanja iz NOB II, Beograd 1981, str. 616). Selo Boričevac je napušteno posle rata.

Tamošnji Hrvati su strahovali od srpske osvete, nisu imali hrabrosti da pogledaju u oči, zavijenim u crno, srpskim susedima. Voljom „narodnih“ vlasti prešli su u Slavoniju, ali kakve ironije, opet na zemlju Srbinovu, koji je i tamo bio proganjan i klan.

Radovan Pilipović

Izvor: pravoslavlje

Vezane vijesti:

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(1) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(2) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(4) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(5) | Jadovno 1941.