Serbian
Armenian
Croatian
Dutch
English
French
German
Greek
Hebrew
Hungarian
Italian
Norwegian
Polish
Russian
Slovenian
Spanish
Približava se šesti juni, značajan datum u srpskoj istoriji, posebno onoj koja se odnosi na Bosnu i Hercegovinu. Zamorili smo se različitim datumima kada su dizani ustanci u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sloveniji, Makedoniji.., zvanično je u BiH i Hrvatskoj decenijama priznavan dvadeset sedmi juli! A da li je baš tako bilo?
Ove godine se u široj javnosti prilično neopaženo šesti juni, u hercegovačkom kraju kao Dan srpskog ustanka ,,trećeg“ kako za zovu tamošnji seljaci. To mjesto zove se Brljevo, smješteno je u prelijepoj prirodi u istočnom dijelu opštine Gacko, između sela Kazanci, Vratkovići, Starih i Novih Dulića, Galešine i Zavodičja, na putnom pravcu Gacko-Krstac-Nikšić. Mještani navedenih sela se s ponosom prema precima i pijetetom prema žrtvama sjećaju prvog ustanka u porobljenoj Evropi. Skupština opštine Gacko je još davne 2000. godine proglasila Danom opštine šesti juni, u znak sjećanja na 1941. godinu, sa željom da se sačuva uspomena i da se oda posebno priznanje prvim ustanicima u opštini Gacko i šire.
Nemci su tada već uveliko dominirali u Srbiji, a hrvatsko-muslimanski fašisti u Bosni i Hercegovini. Počela su prva klanja, a noću 4.- 5. jun napunjena je Korićka jama sa sto četrdeset srpskih žrtava, kasnije i sa više. Ustaše su skoro likvidirale do tada ponosno selo Korita, poznato prema otporu još iz turskog vremena, sa velikim brojem solunskih dobrovoljaca o čemu i danas svedoči spomenik u centru sela. Još jedno selo bilo je žrtva ovog kriminalnog zločina, a zove se Zagraca sa porodicom Milovići, koja je jako smetala svojim muslimanskim komšijama iz Ključa.
Na Brljevu i danas postoji reprezentativna osnovna škola koja je odškolovala mnoge generacije ovog kraja. U njoj se 1941. nalazila ustaška ,,postaja“. Nekoliko dana pred ustanak mještani su primijetili da stižu značajna ustaška pojačanja sa naoružanjem. Po njihovom ispitivačkom (gdje su muškarci i koliko ih ima) ali opreznom kretanju po selima zaključili su da se nešto gadno sprema.
Kraj je poznat po rasnim ljudima sa bogatom ratničkom tradicijom još od turskog vakta, balkanskih ratova i po velikom broju Solunskih dobrovoljaca. U njemu dominira brojna i čestita porodica Tepavčević, koja vodi porijeklo od čuvenog kosovskog junaka i najpoznatijeg ranjenika Pavla Orlovića. Šta se moglo očekivati od takvih ljudi već da se na prvu vijest o opasnosti dokopaju oružja, koje su zaturili po atulama, da se nađe kod sledećeg rata.
Prva vijest o zločinu na Koritima stigla u uglednu kuću Spasoja Tepavčevića (čiji je otac bio Bogdan Vratkovićki knez) preko čobana koji su imali kontakt u planini Somini sa čobanima iz Crkvica. Rekli su da je u Koritima napravljena kasapnica i da je narod izbegao u Crkvice i Sominu. Još prije rata Spasoje je bio jako zabrinut, jer mu je Džemo Ibanović pretio da ,,Vlasi“ neće još dugo vladati i da se on više neće ,,šepurit“ po Gacku sa ,,crnogorskom “ kapom. Išao je po selu i govorio da se sprema neko veliko zlo i da će Turci sigurno udarit. Saznanje čobana je samo potvrđivalo njegove crne pretpostavke i on je munjevito reagovao, konsultovao se sa viđenijim komšijama i poslao hitno dvojicu momaka u Crkvice, Vojina Đorđijeva i Vojina Ćetkova, oba Tepavčevići, da provjere stvarnost u Koritima. Pričalo se da je toliko bio uznemiren tom teškom vešću da nije mogao da ,,izdura“ da momke sačeka da se vrate u kući, već je krenuo da ih sretne uz obližnji Voznik, koji dominira iznad sela i ispod planine Somine.
Mladići su se brzo vratili i potvrdili priče čobana.
Slična vijest stigla je i u selo Kazance. Prema knjizi ,,Istina“ koju je priredio Radislav Nikolić jedno pismo je takođe dotureno od strane nekog poštenog muslimana Jovanu Tepavčeviću (nikad nije hteo da oda njegovo ime zbog eventualne muslimanske osvete) u kome je pisalo da će sela biti napadnuta i ljudi pobacani niz grede u Garevskoj pećini. Prema istoj knjizi i kazivanju Radovana Tepavčevića u Kazance je stigao ,,ni živ ni mrtav“ Aćim Jakšić koji je obavijestio Kazančane o Korićkoj tragediji. Posle takvih vijesti i pop Perišić je poslao hitrog Radovana Lalova Tepavčevića da proveri situaciju u Koritima. Radislav kaže da je poslao još i Krsta Nikolića, Radovana Tepavčevića, Aleksu M.Tepavčevića i Iliju Papovića. I Radovan se brzo vratio i potvrdio vijest o velikom zločinu.
Vratimo se u Vratkoviće. Vidno uzrujan Spasoje ne gubi ni trena ,,krv mu je bila uzavrela“ već odmah trči u susjedne Kazance kod sveštenika Radojice Perišića i usput obaveštava ljude o tragediji u Koritima. Najveći ugled u tom kraju imao je svakako sveštenik Radojica Perišić, koji je svoje svešteničke dužnosti obavljao bezprekorno i besplatno a koji se i izdigao kao vođa ustanka, kasnije je imenovan za komadanta Druge (Golijske) četničke brigade, mada su i sva sela imale svoje viđenije ljude koje su uvažavali i poštovali kao predvodnike, naprimer Spasoje i Milan Tepavčević u Vratkovićima, Dušan Mandić u Dulićima… (Popu Perišiću ću posvetiti poseban članak, jer on to svim svojom istrajnošću i viteškim držanjem za vreme trajanja čitavog rata zaslužuje).
Sveštenik Perišić je shvatao težinu situacije, odmah podržao predlog da se mora dizati ustanak i sazvao sastanak viđenijih ljudi u Radanovom dolu, ( mada je takvih sastanaka bilo na više mjesta jer je situacija bila jako uzavrela), gdje je i doneta odluka da se istu veče napadne policijska ustaška stanica, koja se nalazila na Brljevu. Svi ljudi su naravno podržali da se krene u rat a kako i ne bi kad je ,,smrt došla pred vrata“.
Stanica je masovno napadnuta u noćnim satima (odmah posle ponoći) šestog juna. To su uradili mještani sela Kazanci, Vratkovići i Bobatovo groblje. Treba imati u vidu da je kraj u to vrijeme bio veoma naseljen, jer je u svakoj kući bilo više od deset čeljadi. Nije sasvim jasno kako su ustaše osetile da da im se sprema smrt ali su čim je pala noć počeli da se sklanjaju u obližnja žitna polja i da bježe ka Avtovcu , velikom ustaškom uporištu.
U stanici je pronađeno nešto naoružanja i alati za likvidaciju ljudi (maljevi i srbosjeci). Neki su ipak stignuti kao nesrećni kaplar Franjo Franković, ali je i on posle nekoliko šamara i pretnji oslobođen. Viteškom narodu i posebno popu Radojici nije pristajalo da ubijaju zarobljenike. Već iste noći ustanici, ( bilo ih je u startu više od trista ), su se sa mještanima Galešine i Zavodičja popeli na brdo Gat, koje dominira Gatačkim poljem. Iz sela Galešina doneta i pobijena srpska zastava koja se dugo posle toga vijorila na Gatu.
Tu na Gatu, voljom Višnjeg i Svete Trojice pop Radojica Perišić primi mučeničku ulogu vođe ustanka. Svi mještani su samo pogledali sveštenika koga su poštovali kao oštroumnog i pametnog čovjeka, iako je tu ulogu on izgleda nevoljno prihvatio. Kažu da više nikad nije vršio opijela. Tu je i ,,pao“ dogovor da osojna sela drže lijevi bok do Zborne gomile a prisojna Avtovac. Treba imati u vidu da su tada Korita pripadala gatačkom srezu.
Tokom noći i sutra dan pridružila su se i mještani sela: Stari i Novi Dulići, Danići, Dobrelji, Pržine, Stepen, Gareva i Samobor… Ustanicima su se narednih dana priključili i pojedinci iz susjednog Čarađa i Golije, koje je na ustanak pozvao pop Perišić.
Istog dana zauzeta je Zborna gomila i važna ustaška stanica na Stepenu. U njoj je zarobljen komandir stanice, narednik Mujo Obad, takođe kasnije oslobođen. Prekinuta je putna i telefonska komunikacija Bileća-Avtovac- Gacko. Sledećeg dana ustanak se proširio na ostala sela u okolini Avtovca a 07.06.1941 oslobođena je i ustaška stanica u selu Jasenik u kojoj se nalazio veliki broj ustaša sa vrednim naoružanjem, od strane mještana Jasenika, Dramešine, Lipnika, Krivodola, Lisine, Zukve, Žanjevice i Ravnog, kada gine i ustaški kaplar Franjo Polugan. Sedmog juna propao je više dana pripremani napad ustaša iz Avtovca na selo Lipnik, selo sa poznatim Solunskim dobrovoljcima na koje su Avtovački i Kulske ustaše bili odavno kivni. Međutim, hrabri Lipničani su ih muški dočekali a stigla je i presudna pomoć Kazančana. Istog dana oterana je od strane ustanika iz Izgori i dobrovoljaca iz Pive i straža – ojačana ustaška ispostava, koja je koja se nalazila u selu Vrba.
Drugog dana sukoba sa ustašama pop Radojica šalje grupu momaka da se prebace preko muslimanskih sela Bahori i Mrđenovići u srpsko selo Brajićeviće kod Vasa Zirojevića, kasnije komadanta četničkog bataljona sa namerom da se objasni situacija i predlogom da se na ustanak dignu zapadna srpska sela: Brajićevići, Domrke, Fojnica, Ruda glavica, Nadanići, Srđevići, Lukovice i Gradina, što je i učinjeno.
U prvim danima u okršajima sa ustašama u kojima su učestvovali i Italijani poginuli su i Dušan Mandić (komandir Dulićke čete), Blagoje Boljanović – Dujo (komandant Danićke čete), Sava Vasiljević (Stepen), Božo Tepavčević (Bobatovo Groblje) a takođe i Trifko Tepavčević ( Vratkovići). Više ustanika je bilo teže ranjeno.
Za kratko vrijeme gatački Srbi uspostavili su ogromnu slobodnu teritoriju, prvu u okupiranoj Evropi, od Čemerna preko Jasenika, Lipnika, Zborne gomile, Stepena do Kobilje glave ili danas poznatijom magistralom Korita – Avtovac. Tek 28.06.1941 ustanici su zauzeli u to vrijeme opštinsko mjesto Avtovac, zbog koncentracije ustaša u njemu ali i velikog broja -300-srpskih zarobljenika. Za nekoliko dana skoro polovina Gatačke opštine bila je slobodna i ostala je manje –više kao takva sve do kraja rata.
O srpskom ustanku na granici odmah su obavešteni Glavni ustaški štabovi u Sarajevu i Zagrebu. ,, Oni se nikad neće moći pokoriti na miran način i priznati našu vlast, nego se to mora učiniti silom “– vapi u izveštaju ustaški podpukovnik iz Bileće Aganović, kojim traži pomoć u ljudstvu. To im srećom ni silom nije pošlo za rukom. Samo u Kuli Fazlagića tada se nalazilo skoro hiljadu domaćih, dobro naoružanih ustaša a u Borču još toliko. Već devetog juna u Gacko stiže ustaški povjerenik za Bosnu i Hercegovinu, po zlu poznat Jure Francotić.
Odmah po prijemu vijesti o ustanku Pavelić šalje u Mostar nekoliko svojih najbližih saradnika na čelu Mijom Babićem, starim ustaškim risom, poznatim atentatorom na Tonija Štadlera, šefom ustaške obaveštajne organizacije, koji je jedanaest godina proveo u emigraciji sa zadatkom da ,,očiste istočnu granicu“. Stiže im pojačanje i iz Sarajeva. Ustaše su bile bijesne zbog ustanka i pokušali su osvetu sa planom likvidacije svih srpskih sela uz granicu sa Crnom Gorom. Opšti napad, sa oko 1000 ustaša sa zloglasnom Crnom legijom, na već uspostavnjenu liniju fronta počeo je sa svim domaćim i prikupljenim snagama 23-eg juna na potezu Zborna gomila – Stepen.
Akcijom rukovodi nadporučnik Franjo Sudar i potpukovnik Muharem Aganović. Borba se razvila na širokom frontu. Prelomni trenutak borbe predstavlja kad stiže pojačanje dvanaest hrabrih Tepavčevića iz Vratkovića, koje predvode dva najuglednija čovjeka, Milan i Spasoje Tepavčević (na konju, jer je imao šezdesetak godina). U sudaru licem u lice u pšenici na položaju ispod Pržina Milan Tepavčević lovačkim karabinom likvidira ustaškog zapovjednika Zvonka Pospišila, naoružanog automatskom puškom, inače ustaškog atentatora na kralja Aleksandra Karađorđevića i Luja Bartua u Marselju 1934 godine. Na žalost i hrabri vitez Milan, jedan od najviđenijih i najškolovanijih ljudi u kraju, takođe veoma zagrejan da se po svaku cijenu diže ustanak, istovremeno biva pokošen Pospišilovim rafalom. Kažu da je na polasku tog dana rekao majci da je te noći sanjao da ga je ujeo stršljen za vrat, baš gde je pogođen rafalom od trideset dva metka. Na ovom slučaju se najbolje vidi razlika u naoružanju dvije sukobljene strane.
Dok puca na ustaše sa zida, gine tu i glavni inspirator ustanka Spasoje Tepavčević ali nastupa opšta pometnja u ustaškim redovima, jer gine i više Ljubušaka i domaćih ustaša. Ustašama je posebno teško pala smrt Zvonka Pospišila, to doživljavaju kao svoju katastrofu, jer su u njemu vidjeli nekakvo božanstvo i nisu vjerovali da može da pogine. Tepavčevići su uzeli njegov pištolj, mašinku, legitimaciju i slike i tek tada su shvatili kakvog zločinca je likvidirao Milan. Ustaše se povlače i kreću u bjekstvo i ponovo se uspostavlja prethodna linija fronta ali onda ustaše ozlojeđene neuspjehom kreću u masovne zločine na Srbe u Zbornoj gomili, Međulićima, Kuli Fazlagića, Avtovcu, Vrbici i Gacku… Sutrašnja sahrana dvojice velikana Milana i Spasoja iz sela Vratkovića će svakako ostati kao najtužniji događaj u njihovom selu ali i njihova pogibija kao najsvetliji trenutak u istoriji tog kraja, jer je spašen narod i imovina.
Nikada više do kraja rata istočna linija fronta Kobilja glava – Stepen – Zborna gomila- Lipnik – Čemerno nije bila ozbiljnije probijena od strane ustaša i to je najveći uspjeh ovog velikog a prećutanog ustanka.
Još dvadesetog juna u Kazance se pojavio Milorad Popović, koji je stigao iz Srbije i sa popom Perišićem dogovorio sastanak na Dražljevu za 22.06.41, koji je i održan i tada je dogovoren je napad na Avtovac i Gacko 27.06.41 uveče, simbolično uoči Vidovdana, što je i učinjeno.
Ovom prilikom želim da objasnim zašto ovaj događaj mora da ima status srpskog ustanka i zašto je proglašen Danom opštine Gacko, još davne 2000 godine, od kada se tretira svečanim danom i proslavlja na Brljevu, jer to neki iz svojih interesa još osporavaju:
· Ustankom se teorijski smatra svaka krupnija pobuna koja mora da zadovoljava niz kriterijuma:
1. Pobuna mora da bude oružana i masovna, što u ovom slučaju zaista i bilo. Sigurno je u njoj već prvog dana učestvovalo oko pet stotina ljudi a u sledećoj fazi narednih dana i više od hiljadu.
2. Zauzete su tri policijske ustaške stanice i jedna dodatna ispostava – straža, proterana je ustaška vojska i policija i nikad se više nije uspjela vratiti na tu teritoriju, pored više pokušaja a 28.06.1941 zauzeto je i opštinsko mjesto Avtovac.
3. Ustanak mora da proizvede slobodnu teritoriju, što je u ovom slučaju i stvoreno i održano na više od 50% teritorije opštine Gacko. Meni nije poznato da je početkom juna 1941 još negdje u Evropi postojala tolika slobodna teritorija iz koje su prethodno protjerani fašisti.
4. Mora da postoji linija fronta koja traje u kontinuitetu duži period. Ovde je uspostavljena linija fronta između ustanika i ustaša i sa manjim korekcijama u korist ustanika ona je zadržana od šestog juna 1941 do kraja rata i ostala je manje-više nepromenjena.
5. Ustanike nije slomila ni veoma dugo pripremana ustaška ofanziva sa velikim pojačanjima u ljudstvu iz Zapadne Hercegovine, Mostara i Sarajeva.
6. Ustaše su u napadima koristile i avijaciju, ali su ustanici onesposobili i oborili dva neprijateljska aviona.
7. Oslobođena teritorija se drastično povećavala narednih dana priključivanjem ostalih Gatačkih sela koja gravitiraju ka Nevesinju sa dominantnom srpskom većinom.
8. Sve je funkcionisalo na oslobođenoj teritoriji, uključujući organizovano vojničko snabdevanje od strane seoskog stanovništva iz pozadine.
9. Ustanak nije organizovala Komunistička partija (zato nije ni proglašen ustankom), već hrabri i rasni slobodarski seljaci, tradicionalno zadojeni epskim pjesmama i guslama. Slobodnu teritoriju su samo kasnije povremeno uspijevale da naruše partizanske jedinice, koje su se prvo pojavile iz Pive i Golije a kasnije i iz Srbije.
10. Ovaj ustanak je bio inspiracija i drugim opštinama da uzmu oružje u ruke i spašavaju svoj narod.
Dakle, apsolutno postoje svi uslovi koje zahteva istoriografija da se se ovaj krupni obračun, koji se pretvorio u pravi višegodišnji rat sa ustašama, odnosno sa Nezavisnom državom Hrvatskom, može i mora smatrati srpskim ustankom.
To što su pripadnici ustanka i njihove vođe (pop Radojica Perišić, Milorad Popović, Blagoje Tepavčević, Stevo Starović, Staniša Nikolić, Marko Lojović…..) kasnije odbacili komunističku partiju i ostali vjerni svom srpskom narodu i Kraljevoj vojsci u otadžbini pokazuje samo mentalnu i intelektualnost zrelost gatačkih seljaka. Veoma mali broj ustanika priključio se kasnije partizanima.
Većina pripadnika ustanka poginula je u kasnijim obračunima sa ustašama ali na žalost i u bratskim sukobima, posebno na Lijevču polju, kao i posleratnim ubistvima OZNE po gatačkim planinama ili su Titovom naredbom streljani kod Zidanog mosta, na Pohorju i kod Kočevskog roga.Tužnu i tragičnu sudbinu doživjeli su sve vođe ovog ustanka.
Radojica Perišić nestao je na Lijevču polju u selu Seferovci (po svoj prilici i masakriran) u obračunu sa ustašama 04.04.1945. Blagoje Tepavčević, komandant Prvog jurišnog bataljona je poginuo istog dana u Seferovcima. Kapetan Milorad Popović, komadant hercegovačkog četničkog korpusa poginuo je 06.06.1945 u partizansko-ustaškom obruču pod Kozarom, vjerovatno kod sela Mašići, pošto je prethodno probio dobro ukopanu i artiljerijom branjenu ustaško liniju fronta Banja Luka – Gradiška.
Stevo Starović je preživeo Lijevče polje, ali je streljan u Sloveniji od strane partizana. Staniša Nikolić je masakriran ranije u Avtovcu i bačen sa mosta u rijeku Mušnicu. Marko Lojović je streljan negdje u Konjicu, takođe od strane partizana.
Svi pokušaji mještana i rukovodstva opštine Gacko, koji se odnose na promociju jednog od najsvjetlijih događaja u srpskoj istoriji tj. prvog Dana ustanka u okupiranoj Evropi u Drugom svjetskom ratu, kao i o ljudima koji su imali petlju da podignu ustanak, koji je spasio srpski narod, teško se probijaju zbog još prisutne komunističke svijesti o ranije usvojenim datumima i proslavama dana ustanaka u bivšim republikama Jugoslavije.
Mislim i predlažem da Skupština opštine Gacko treba da predloži Skupštini Republike Srpske, da bar Republika Srpska a kasnije ćemo ubjeđivati i Srbiju zvanično obilježava i proslavlja šesti juni 1941, kao svoj slobodarski i zvanični Dan ustanka protiv fašizma.
Obaveza i dužnost naše generacije, kao i one koja dolazi je, da po svaku cijenu promovišemo, prenesemo mladim generacijama i sačuvamo uspomenu na ovaj junački datum i sve hrabre ljude koji su u njemu učestvovali a koji su kasnije nestali u vihoru tragičnog rata.
Svetozar Crnogorac, 01.06.2016
Izvor: Slobodna Hercegovina
Vezane vijesti:
Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 03. juna 2016. godine.
